З ойларыңызды жазасыздар/сәттілік

 

СЛОВАРЬ ОСНОВНЫХ ПОНЯТИЙ И ТЕРМИНОВ КУРСА

 

Агностицизм – это направление в теории познания, представители которого отрицают возможность познания объективного мира, выявления его закономерностей и постижения объективной истины.

Антиномия – противоречие между двумя положениями, каждое из которых соответствует теории.

Апория – непреодолимое противоречие при разрешении проблемы.

Априори – знание, предшествующее опыту.

Архэ – (в древнегреческой натурфилософии) это обозначение первоосновы, первопринципа, из которого возникает все остальное.

Атрибут материи – это такое свойство материи, которое всегда и везде присуще как всей материи, так и любым материальным объектам.

Бытие – это одна из важнейших категорий философии, которая выражает проблему существования в ее общем виде, а также отражает множественность форм жизни мира во всех его проявлениях, реальная жизнь природы, общества и человека в их бесконечном разнообразии.

Верификация – установление достоверности высказываний опытным путем.

Гилозоизм – учение о всеобщей одушевленности универсума.

Гуманизм – совокупность взглядов, выражающих уважение достоинства и прав человека, его ценность как личности, заботу о благе людей, их всестороннем развитии, о создании благоприятных для человека условий общественной жизни.

Движение – это механическое перемещение тел в пространстве, а также любые взаимодействия, изменения состояний объектов, которые вызываются этими взаимодействиями.

Демиург – зодчий мира.

Диалектика – это учение, которое признает принцип всеобщей относительности и всеобщего развития на основе единства и борьбы противоположностей.

Дуализм - это направление в философии, согласно которой мир образован двумя существующими исходными началами: духовной и материальной.

Душа – понятие, выражающее исторически изменяющиеся воззрения на психическую жизнь человека, его внутренний мир.

Знание – это результат познавательной деятельности, выраженный в идеальных образах и закрепленный в знаках естественных и искусственных языков.

и выполняемых им социальных функций

Идеализм – это философское направление, признающее первичность идеального по отношению к материальному, первичность сознания по отношению к бытию.

Индивид – это отдельный человек, рассматриваемый как единичный представитель человеческого рода, без учета конкретных социальных или психологических характеристик.

Индивидуальность – это термин, обозначающий единственность, неповторимость, уникальность человеческого существа.

Иррационализм – это учение о том, что основой миропонимания является не разум, а такие формы человеческого сознания, как представление, воображение, воля, переживание, бессознательные элементы сознания (инстинкты, «озарения», интуиция).

Истина – это адекватное отражение объективной реальности познающим субъектом.

Картина мира – это состояние мировоззрения в определенном временном интервале, в рамках данной эпохи.

Личность – это термин, обозначающий целостного человека в единстве его индивидуальных способностей (интеллектуальных, эмоциональных, волевых)

Материализм – это философское направление, в котором основным вопросом философии считается вопрос о материи.

Материя – это объективная реальность, данная человеку в ощущениях и существующая вне и независимо от человеческого сознания.

Метод – это путь исследования, ведущий к истине, а также основной теоретический инструмент познания и упорядочения научного знания.

Мировоззрение – это система взглядов человека на мир, на себя и на свое место в мире.

Монизм – это направление в философии, представители которого объясняют единство мира с помощью одной субстанции.

Мышление – это осуществляющийся в ходе практики активный процесс обобщенного и опосредованного отражения действительности, обеспечивающий раскрытие на основе чувственных данных закономерных связей и их выражение в системе абстракций.

Наука – это сфера исследовательской деятельности, направленной на производство знаний о природе, обществе и мышлении.

Номинализм – это философское направление, признающее, что универсалии существуют только в мышлении.

Общество – это совокупность индивидов, взаимодействующих между собой, а потому находящихся в определенной связи и отношении.

Объект – это то, что противостоит субъекту и на что направлена его деятельность.

Объект познания – это то, на что направлена познавательная деятельность субъекта познания.

Пантеизм – это философское учение, в котором признается слияние бога с природой, когда бог воспринимается не как всемогущая личность, а как некая естественная, существующая во всех природных объектах сила.

«Пограничная ситуация» (в экзистенциализме) – это такие ситуации в жизни человека, когда человек оказывается на границе между бытием и небытием.

Познание – это процесс целенаправленного отражения действительности в сознании человека с целью ее дальнейшего возможного изменения.

Рациональное познание – это опосредованное знание, полученное с помощью органов чувств и воспроизводимое в основных формах, отражающих общее, существенное в предметах.

Реализм – это философское направление. Признающее, что универсалии существуют реально, независимо от сознания человека.

Скептицизм – направление в теории познания, представители которого не отрицают познаваемости мира, но либо сомневаются в возможности его познания, либо не сомневаясь в этом, останавливаются на отрицательном результате.

Соборность – это специфическое понятие русской философии, под которым понимается свободное единение людей, основанное на христианской любви и направленное на поиски совместного, коллективного пути к спасению.

Сознание – это высший уровень психической активности человека как социального существа, а также интегрированный способ, с помощью которого человек выражает отношение с миром бытия.

Субстанция – понятие, обозначающее внутреннее единство многообразия конкретных вещей, событий, явлений и процессов, посредством которых и через которые она существует.

Субъект – это носитель материальной и духовной деятельности, источник активности, направленной на объект.

Субъект познания – это носитель познавательной деятельности.

Универсалия – это общее понятие вещи.

Философия – это систематизированное знание о сущностных проблемах бытия мира и возможностях человеческого познания, выраженное в научных понятиях и категориях.

Чувственное познание – это познание с помощью органов чувств, которое дает непосредственное знание о предметах и их свойствах.

Экзистенция – (в экзистенциализме) это самый глубокий уровень личности человека, то, что не может стать объектом не только изучения, но и философского созерцания.

 

 

з ойларыңызды жазасыздар/сәттілік

1.ҒЫЛЫМ МƏДЕНИ ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ Ғылым өзі көп анықтамалардын иесі, бірақ үш ипостась /қырында/ көрінеді: қызмет түрінде, пəндік сфералардың жүйесі, əлде əлеуметтік институт ретінде. Бірінші түрінде, ол қоршаған ортаның заттары мен құбылыстардың байланысын логикалық тұрғыда тануға бағытталған. В.И. Вернадский назар аударған: «ғылымның негізгі мағынасы тірі адамдардын ғылыми жұмысынан тұрады». Өзінің екінші мағынасында, ғылым білім жүйесі болып, объективтіліктің өлшеміне сай, шындық пен ақиқаттын көрінісі, автономды позицияны алуға тырысады, саяси жəне əлеуметтік өмірден өзін босатуға тырысады. Үшінші, институционалдық түсінігі бойынша, ғылымды қоғамдық сананың бір түрі деп түсінеді, басқа қоғамдық саналармен /дін, саясат,құқық, өнер т.б. / тығыз қатыста. Ғылым əлеуметтік институт жəне қоғамдық сананың түрі ретінде ғылыми- техникалық білімді өндіреді жəне ғылыми ұжымдар мен ғылыми қоғамдар, жүйе нормалар мен құндылықтар арасындағы байланысты қамтиды. Тек 20 ғ. шіркеу мен заңгер кəсібіне тең ғалым кəсібіде дамиды. Дж. Бернал ғылым туралы ғылымның салушысы ғылымға анықтама беру үшін келесі жақтарға назар аударуға болады дейді: 1) институт ретінде; 2) əдіс; 3) білім дəстүрінің жинағы; 4) өндірістің даму факторы; 5) адамның дүниеге қатысы жəне сенім тудырудын негізгі факторы. Қазіргі кезде ғылым əлеуметтік-мəдени феномен. Яғни, қоғамдағы көптүрлі күштердің əсерімен компромисстік т.б. позицияларға жақындайды. Сөйтіп, екі ұшстасты позиция айқын: адамзаттың қажеттілігімен пайда болған ғылым өзі қоғамдық өмірдің басқа сфераларына əсер етті, «мəдениет» деңгейіне шықты; екінші жағынан, ғылым мəдениеттің ең тұрақты, нағыз негізі, өзінің бірінші – қызметтік жəне технологиялық түсінігінде. Қоғамдық қатынастар адам жəне заттар туралы қатынастарға қатысты. Ғылым əлеуметтік-мəдени феномен ретінде адамзат қытынастарының бүкіл сфераларына қатысты. Қазіргі технократтық ғылымдардың максимасы: «Бəрі ғылымды болмау керек, тек ғылыммен тексеріліп, дəлелдену керек». Сөйтіп, ғылым мəдениетте қалыптасқан дəстүрлер, құндылықтар мен нормаларға бағынады. Танымдық қызмет мəдениет болмысына кіреді. Осыдан, ғылымның мəдени-технологиялық функциясы анық, адам материалын өндеу. Ғылымның мəдениеттік функциясы тек нəтижеге емес, мəдениеттің потенциалы болып табылады. Ғылымның мəдениеттік функциясы процесуалдылығымен мықты. Ол адамды қызмет пен танымның субъектісі ретінде қалыптастырады. Индивидуалдық таным өзі мəдениетті, қоғамдық түрде өткізіледі. Индивид социализация процесінде дайын əдістер мен құралдарды қолданады. Тарихи тұрғысында адамзат бəріне ортақ тіл, 34 қарулар мен өзгеше анықтамалар, ұғымдарды қолданады. Ғылыми білім адамның қарапайым өміріне толық кіріп, адамдардың санасымен көзқарастарын қалыптастырып, сөйтіп, қоғамдық ортаның қажетті компоненті, сол ортада тұлғаның қалыптасуыайқын. Ғылым этосы: интеллектуалдық жəне əлеуметтік жауапкершіліктер туралы мəселе; моральдық жəне адамгершілік тұрғысында тандау жасау; шешім қабылдауда тұлғалық аспект; ғылыми қоғамда адамгершілік климатты тудыру. Ғылым қоғамдық процестердің əлеуметтік меңгеру факторы. Осының бəрі білім беру, тəрбиежүйелері арқылы қалыптасады. Біліммен тек 6-8 % адамдар айналысады; 20 ғ. аяғында əлемде ғалымдардың саны 5 млн. астам болады; 15 мын ғылыми пəндер қалыптасқан; қазір ғылыми интеграция мен пəнаралық тенденциялар үстемді.

2.ҒЫЛЫМ ТАРИХЫСТАТУСЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ Ғылым тарихы мен философиясы ғылыми білімнің тарихи дамуы, құрылым мен өзгешелігі, ғылыми танымның жалпы заңдылығы мен ғылыми білімнің эволюциясы туралы сұрақтарды зерттейді. Имре Лакатос айтқандай: «Ғылым тарихы ғылым философиясыз «соқыр», ал ғылым философиясы ғылым тарихысыз «бос»»; Томас Кунның пікірінше, ғылым философиясың ғылымға жақындату үшін оның тарихына назар аудару қажет. Осы мəселені ол 3 бағыттың көлемінде қарастырған: 1. тарих методологиялық жалпылау мəлімет береді; 2. тарих методологияны ғылымға жақындатуға ықпал етеді;

3. тарих методологтардың құрылыстарына коррекция жасап оларды түзетеді. Ғылым тарихы жалпы адамзат тарихы мен тығыз байланысты болган сон оны келесі кезеңдерге бөлуге болады: 1. алғашқы қоғамның ғылымы /пранаука/; 2. антика ғылымы; 3. орта ғасыр ғылымы; 4. жаңа заман ғылымы /классикалық/; 5. қазіргі ғылым /постклассикалық /. Ғылымның тарихы мен философиясы тығыз байланысты. Ғылым философиясының тарихын өзгертетін əлеуметтік–мəдени астарын да қарастырады жəне олардың тарихи дамуында алынған ғылыми білімдерді, өндіргіш қызмет ретінде заңдылықтарды жəне ғылыми танымның тенденцияларын таныстырады. Екімықтыағым - ғылымтарихы мен философиясы – біртұтасжəнебөлінбес. Олардамудыңұзақəрікүрделіжолынанөтті. Ғылымның дамуы туралы негізгі концепциялар екі бағытқа əкелді: Экстернализм – бұл тарихи-ғылыми ағым бойынша ғылымның дамуына сыртқы əлеуметтік-экономикалық факторлармен жəне əскери істің қажеттіліктері себеп болды. Оның өкілдері: Дж. Бернал, Р. Мертон, А. Кромби, Г. Герлак, Э. Цильзель, О. Шпенглер, Б. Гессен, Ст. Тулмин, Д. Гачев т.б. Яғни ғылымға əсер ететін – қоғамның сұранысы. Интернализм - бұл тарихи-ғылыми ағым бойынша ғылымның дамуы ғылыми идеялардың өзіндік заңдылығымен негізделген тарих. Өкілдері: А. Койре, Р. Холл, Дж. Рэнделл, П. Росси, Г. Герлак, К. Поппер т.б. Өзінің нəтижелеріне қарамай, интерналистер ғылымның нəтижелері нақты ғалымның іс-əрекетінен тыс болса да, сол ғалымның ой санасында қалыптасады. Ғылым тарихының қазіргі кезеңінде бұл ағымдардың мағыналық қайшылығы актуалды емес. Ғылым философиясын философияның бағыты жəне философияның пəні ретінде түсіну қажет.

Кейде ғылыми білім өзге білім салаларымен салыстырғанда өзінің жоғары дәлділігімен ерекшеленеді деп айтылады. Бұл рас болғанымен, шешуші роль атқармайды. Бүгінгі күні техникада ғана емес, қоғамдық басқару жүйесінде де математикалық есептеулер, статистикалық мәліметтер, бүгешігесіне дейін дәл есептелетін жоспарлар мен бағдарламалар қолданылады. Ғылым – дәлдік нақтылыққа қатынастың белгілі бір тәсілі ретінде күнделікті өмірге де енеді: темір жол және авияция кеселері дәл болып табылады, ол мемелекет қызметкерлеріне де, станокатғы жұмысшыға да, бухгалтерге және дәрігерге де қажет. Ғылыми таным абстрактылы ұғымдармен жұмыс жасаса, көркемдік таным нақты тірі адамды бейнелі, көрнекілік тұрғыда қарастырады деген пікір қалыптасқан. Бұл тұжырым белгілі мөлшерде әділ болғанмен, ол да ғылыми танымның ерекшелігін көрсете алмайды. Бір жағынан күрделі ғылыми абстракциялар құрумен айналысатын ғылымға көрнекі бейнелерге, аналогия мен метафораларға жиі ж.гінуге тура келсе, екінші жағынан суретшілер өз шығармашылығында дәл, логикалық, кіршіксіз ұғымдарға, пікірлер мен әдістерге сүйеніп отырады. Мысалы, Шостаковичтің бірқатар симфонияларының бағдарламаларын оның музыкалық мәтінімен салыстырғанда айқын аңғаруға болады. Дәл, ұғымдарда бейнеленген білімдер көптеген ірі жазушылардың шығармаларының негізін құрайды (Пушкин,Чехов, Булгаков және т.б.). Бұл ұғымдық және бейнелік танымдардың бірін-бірі теріске шығармайтындығын көрсетеді. Олар әр түрлі «дозалардва» ғылыми шығармашылықта да, көркем шығармашылықта да кездеседі. Сонымен қатар, олар кәдімгі санаға да тән. Шындығында да білімнің формасы түріндегі және оның өге формалардан артықшылығы, ғылымның теориялық білімдер жүйесі ретінде өмір сүруінде. Ғылыми білімні ең жетілген формасы – теория.

3. ҒЫЛЫМ МЕН ФИЛОСОФИЯ. «Философия дегеніміз не?» деген сұраққа келесі жауапты естуге болады «ғылымның ғылымы». Осында жауаптың екі лайықты жағы бар: 1. априорлы тұрғыдан ол философияны үстемді, дəрежелі түрде ұсынады; сөйтіп, философия адамзат ақылының əр саласына қатысты; 2. «ғылымның ғылымы» деген атау алдынала философияны күрделі пəн деп, əркім оны қабылдай алмайды деген пікірді тудырады.

Ғылым фактіге, эксперименталдық тексеріске сүйенеді. Ал философия күнделіктен интеллигибелдіқ мəн дүниесіне көтеріледі. Intelligibilis — ақыл қорытындысы, тек ақылмен, сезімге женілмейтін объектілердің бар екендігі. Мысалы, əсемділік не, ақиқат пен ігілік дегеніміз не – осы сұрақтар эмпириялық жалпылаудан тыс. Əсемділік – ол əдемі зат əлде əдемі қыз емес, философиялық тұрғыдан – соны жалпы тұрғыдан түсінуге бағыттау. Сонда эмпириялықтан тыс шығып, оны кешіп, трансцендентік мəндік анықтамасына трансценденттеу деп философиялық тұрғыдан жауап беру дегеніміз. Бертран Рассел «философия теология мен ғылым аралығында», теология сияқты нақты білімге жетілмейтін сұрақтармен спекуляция жасайды; ғылым сияқты дəстүр мен құдай авторитетіне емес адам ақылына шақырады. Сонда философия «иесіз жер». Онымен қойылған сұрақтардың соңғы шешімі мүмкін емес, оны лабораторияда эксперимент арқылы шешілмейтін сұрақ деуге болады. Жəне дінтанушылардың жаратушыға, авторитетке сүйенетін жауаптарыда философияны қанағаттандырмайды. Ғылым мен богословиямен шешілмейтін сұрақтарды əрине философиялық деп атауға болады.

Ғылым мен философияның тілдік айырмашылығы бар. Ғылым тілі өте нақты, терминдермен үстемді болса, солай қарапайым тілдің қажеттілігінен поэтикалық тілдің образдылығынан айырылады. Ал, философия дүниенің жалпылығын көрсету үшін шексіздік пен өлшеусіздікті білдіретін өзгеше тілмен универсалды анықтамаларды қажет етеді. Сол үшін философия өзінің шексіз анықтамалардан, жалпы статусы бар қажетті категориалдық тілді құрастырады: себеп пен салдар, қажеттілік пен кездейсоқтық, мүмкіндік пен реалдылық т.б. Нақты-ғылыми пəндер басқа қоғамдық сананың нəтижелерін де білмей дамиды, ал, философияда бəрі басқаша. Философияда барлық ғылымдарға, басқа рухани тəжірибеге эмпириялық негіз ретінде редукцияландырылмасада, онда адамзаттың рухани тəжірибесінің жиынтығы, қоғамдық сананың барлық түрлері қамтылады. Философия ғылым емес, бірақ, анықтамалар мен объективтілік, себептілік, жалпы заңдарды шығару оған тəрізді. Философия өнер емес, бірақ, образ оның қабылданған гносеологиялық категориясы, метафора мен интуицияны кең қолданады. Философия 50 дін емес, бірақта, интеллигибелдіқ мəн əлеміне асып кетіп, сезім-сезімнен тыс материалдармен жұмысжасайды. Философия ғылымның дамуы бойынша рефлексияландырылады, жəне өзіндік рефлексия атқарады. Философиялық зерттеулер ғылымның өзіндік санасын қалыптастырады, өзінің мүмкіндігі мен перспективасын түсіндіреді, келесі даму жолда ұстану бағыттарға сілтемежасайды.

 

4. ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ӨНЕР. Ғылым дегеніміз - заттардың, құбылыстар мен процесстердің ішкі болмысын, табиғатын ашып көрсететін, олардың даму заңдылықтарын, байланыстарын ашып, даралап тұжырымдайтын шынайы ақиқат, жүйеленген, қисынға келтірілген білім жəне объективті шындық. Ғылым – тек білімнің, фактілердің және т.б. жиынтығы ғана емес ол сондай-ақ, қоғамның мәдени-әлеуметтік маңызды құбылыстарының бірі. Яғни ғылым дегеніміз бұл: 1) мәдениеттің бір саласы; 2) дүниетанымдық әдістің бірі; 3) адамды және табиғатты қайта өңдеуші өндіргіш күш; 4) арнаулы институт.

Мəдениеттің ғылымға əсерін дəлелдейтін бір факт бар, əрбір мəдениет ғылымды жаратпайды, мысалы, майя мəдениеті. Ғылымның пайда болуына мəдениеттану негіздер қалыптасқанда қана, мəдениет адамзаттың басқа іс-əрекеттерінің нəтижелерімен қоса /мораль, өнер, дін, техника, экономика т.б./ өзіндік ойлау стильді, дүние бейнесін, танымның стандарттары мен дүниені түсіндіруге ықпал етеді. Мəдениет əр-қашанда ғылымнан объектілердің адекватты /шындық, ақиқат / түрін, деңгейін талап етеді. Мəдениет – құндылық, процесуалдық, пəнділік пен нəтиже түрінде анықталған адамзаттың (əлеуметтік) іс-əрекеті; өндіріс қарулары мен құралдарынан, ғимараттар, əлеуметтік институттар мен саяси мекемелерден бастап тіл, өнер, дін жүйелері мен ғылыми шығармалары, адамгершілік жəне құқық нормаларына дейін адамның бүкіл материалдық жəне рухани мақсатты қызметін қамтиды. Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністеріндің бірі. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджеланың мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сұлу денелерсіз, өнер әлемінсіз қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз. Шыныныда да, өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі-оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы.

Ғылым мен өнер — екі фундаменталды мәдениетке және екі дүниетанымға негізделген феномен. Ғылым - қоршаған ортаны зерттеп білу процесіндегі көптеген адамдардың өз тәжірибелерін жинақтап, оларды түсіндіруге бағытталған өзара үйлесімді, жүйелі іс-әрекеттерінің нәтижесі. Ал өнер болса жекелеген адамның жан-тәнінің белгілі бір жағдайын суреттеп, нақты бір сезімдерді оятуға бағытталған белгілі бір адамның интуитивтік әрекеттері. Кең мағынада «өнер» термині кез келген жұмыс технологиялық әрі эстетикалық мағынада іскерлікпен, шебер орындалғанда адам іс-әрекетінің кез келген аумағында пайдаланылады. Өнер шығармашылық қабілеті, білім мен ішкі сезімнің жеке элементтерін жаңа бейтаныс комбинацияларға біріктірудің жоғары іскерлігі ретінде анықталады. Сондай-ақ ол шығармашылық қиялды дамытады, тұлғаның өзін адами анықтауы мен санасезіміне ықпал етеді, эстетикалық татымдар мен идеалдарды қалыптастырады.

5.ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ДІН, ҒЫЛЫМ көп қырлы, көп астарлы əлеуметтік феномен ретінде біздің өмірлікқызметіміздің барлық салаларына белсенді түрде енеді. «Ғылым» түсінігінің мағнасын ашу үшін, оның даму барысын қадағалау үшін ғылым мен қоғам, ғылым мен мəдениет арасындағы байланыстардың кең жүйелері негізінде, сол ғылымның өзін нақты тарихи саралау арқылы жүзеге асыруға болады. Ғылым мəдени-тарихи тұтастықпен тығыз қарым қатынаста дамиды жəне де философия ілімін зерттеу дін ілімімен тікелей байланысты. Жалпы философиялық мектептер негізінде адам баласының рухани байлығының, сенімдерінің қатысы мол байқалады. Дін - қөзқарастың тарихи түрі, адамзат мəдениетінде басқа көзқарас түрлерімен бірге дамиды /философия, қарапайым білім, аңыз, өнер жəне жартылай ғылым/. Діндік көзқарастың негізінде адамның құдайға деген сенімі. Онтологияық мəселе дін шеңберінде абсолюттың жаратушылық /шығармашылық/ қабілетімен байланысты. Құдай дүниені өзінің бейнесіне ұқсас қылып жəне өзінің ерік күшімен жаратқан. Философия тарихында дін философиясы жəне діндік көзқарасы орта ғасырда үстемді түрде дамыған. Адамзат тарихында монотеистік дін бағыттарына христиан, ислам жəнебуддизм жатады. Дүние туралы білім жəне заңдылықтар, өмір сүрі ережелеріқасиетте кітаптарда концентрацияланған, оның ішінде Інжіл, Тора, Құран, Авеста, Трипитака т.б.

Білім жəне сенім – дін қоғамдық сананың ерекше бір түрі болады.

Гносеологиялық тұрғысында сенім жəне білім мəселесі өзгеше орын алады. Орта ғасыр батыс жəне араб-мұсылман философиясында таным процесінде сенім мен ақыл бір-біріне көмескі деп түсінген /Тертуллиан «Сенемен, абсурдболсада!»; Августин «Түсіну үшін сенемін!»; Фома Аквинский ақылды –танымның табиғи ңұры деп, ал діндік сенімді - құдайдың ңұры деген/; түбінде приоритет /үстемділік/ діндіксенімге берілген. Білім, сенім жəне күмəн жалпы адам санасының өзгешелігінің көрсеткіші, сол себепте күрделі мəселелердің бірі болады.Ғылым əр-түрлі мəдени дəстүлермен негізделетін рухани өмірдің ерекшеаймағы болғансон, біз оның қоғам өміріндегі басқа түрлерден айырмашылығына тоқтап кетейік. Сол себеппен əуелі ғылыммен атқарылатынміндеттерге тоқтасақ: 1. дүниегекөзқарастық /мəдени-ағартушылық/, 2. эвристикалық /танымдық/, 3. практикалық, 4. болжау.

6. ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ. Дүниегекөзқарас – дегеніміз дүние туралы пікір, индивидуалды жəне қоғамдық түрде қалыптасатын күрделі, интегралдық құрылыс. Көзқарастың бірбөлшегі білім болады.Көзқарастың білім бөлігі жазық жəне тікшіл координатын құрастырады; жазық тұрғыда: табиғи-техникалық пен əлеуметтік /гуманитарлық/; тікшіл:

1.қарапайым білім /филогенезде –мифологиялық білімдер; онтогенезде – бала бақшадағы жəне бастаушы білімде/; 2. эмпириялық жəне нақты ғылыми білімдер – филогенезде жылдамдық, салмақ, бойлығы т.б., нақты заңдардың шығуы /Архимед, Эвклид заңдары/, онтогенезде – нақты биологиялық, физикалық т.б ғылымдарға сүйенетін мектеп деңгейі; 3. жалпы ғылыми білім –филогенезде Птолемей мен Коперниктің ғарыш туралы заңдары, Ньютонныңмеханика заңдылықтары, Ломоносовтың салмақты сақтау туралы заң т.б., онтогенезде – жоғары сыныптарға лайық деңгей, сол заңдарды өтеді; 4. Білім құрылысының жоғары деңгейі – философиялық білімді қамтитың жалпы заңдар. Ғылым болды жəне əр-қашанда ғылыми көзқарастың қалыптастыру қаруы болып қалады. Ғылыми білімнің қалыптасуы білім беру жүйесі арқылы болады. Қазіргі кезде қоғам өмірінде білімнің орны күрделі. Ғылыммен айыналысатын адамдардың саны 5-10 жылы екіге көбейюде. Дамыған мемлекеттер білімнің сапасын қөтеріп жалпы ұлттық заттардың өсуі 40%-ке дейін мүмкін. Білімнің дағдарысы түбінде мəдениет пен қоғамның дағдарысы болып табылады.

Ғылым көп қырлы, көп астарлы əлеуметтік феномен ретінде біздің өмірлікқызметіміздің барлық салаларына белсенді түрде енеді. «Ғылым» түсінігінің

мағнасын ашу үшін, оның даму барысын қадағалау үшін ғылым мен қоғам,ғылым мен мəдениет арасындағы байланыстардың кең жүйелері негізінде, солғылымның өзін нақты тарихи саралау арқылы жүзеге асыруға болады.

Ғылым мəдени-тарихи тұтастықпен тығыз қарым қатынаста дамиды жəнеде философия ілімін зерттеуінде байқаймыз, дін ілімімен тікелей байланысты.Жалпы философиялық мектептер негізінде адам баласының руханибайлығының, сенімдерінің қатысы мол байқалады. Қазақстан жері қауымдардың көші-қоны мен əртүрлі діндердің таралуынасан алуан сахна болғанын ескерсек, қазақ халқының дүниетанымында, философиялық жоралғыларында дінің алар орнының маңыздылығы айқынболмақ. Əл-Фараби секілді əлемдік деңгейдегі философтың еңбектерінде дінисеніммен туындаған бай жəне терең мазмұнның кезігуі осының айғағы.Ғылыми білім қиын құрылыстан тұратын, дамуға бейімделген біртұтасжүйе. Құрылыс болғансон жүйенің элементтерінің арасында тұрақты байланысбар екендігі анық. Ғылыми білімнің құрылымы оның əр-түрлі қырында, соғанқатысты – өзгеше элементтерінің жиынтығында көрінеді.

7. ҒЫЛЫМДА ТҰЛҒА МƏСЕЛЕСІ. Тұлға, кісі, жетілген, кəмелетке жеткен адам (личность). Жас нəресте де, бала да – адам. Олардың нақты ерекшеліктері бар. Бірақ олар кісі болған жоқ, кəмелетке жетпеген. Кісі деп ер жеткен, бұғанасы қатқан, ақылы толған, өз ісіне өзі жауап бере алатын адамды айтады. Ондай адамның дүниеге көзқарасы бар. Адам əр түрлі: азамат, тəрбиелі, зиялы адам, маскүнем, қылмысқер, ел басшысы да болады. Əр кісінің тарихта алар орны əрқилы.Тұлғаның қалыптасуына қандай факторлар ықпал етеді жəне тұлғаныңқарапайым адамдардан қандай айырмашылығы бар? Əрине, мұндай факторларөте көп, бірақ оның қалыптасуындағы негізгі рөл əлеуметтік жағдайларға –тəрбиеге, білімге, қоршаған əлеуметтік ортаға, ата – анаға тиесілі екендігін атапөту маңызды. Тəрбиенің рөлі адамның балалық жəне жасөспірімдік кездеріқандай моральдық, қоғамдық құндылықтарды игеруімен байланысты. Білімадамға əр алуан ақпаратты жəне ең маңыздысы, өтіп жатқан оқиғаларды талдаумен бағалау қабилетін беріп ойлауды дамытады.Қоршаған əлеуметтік орта – бұл адамның мекен ету əлемі, бұл тұлғаныңқалыптасуына тікелей əсер ететін дүниетанымдық, кəсиби, адамгершілікқұндылықтар. Ата ананың жеке абыройы, олардың бала тəрбиесіне қатысы,қоғамға жəне өзі сияқтыларға қатынасы – баланың тұлға болыпқалыптасуындағы маңызды фактор болып табылады.Тұлға бос кеңістікте емес, ұжымда, қоғамда əрекет ететіндіктен, ол белгілідəрежеде оларға тəуелді. Мұндағы қоғамның рөлі тұлға пайда болуына жəнеоның мүмкіндіктерін жүзеге асыруға қажетті алғышарттар қалыптастыруменқатар, осы жолда кедергілер жасаумен де көрінеді. Тек əрекетте ғана индивидтұлға ретінде орнығады, онсыз ол «өзіндік зат» болып қалар еді. Адам өзітуралы қаншама ойларға беріліп, кез–келген қиялдар тудыруы мүмкін, ал өзініңнақты болмысында тек іс арқылы ғана аңғарылады. Бекерден – бекер Конфуцийадамдар сөздерін тыңдап қана қоймай, олардың істерін де көре білген, солсияқты Аристотель де былай деп жазған: «Женіс сыйлықтарын тек жарысқақатысқандар ғана алады». Адамның əлеуметтік-əрекеттік мəні ең алдыментұлғаның əлеуметтену негізіне жатады. Əлеуметтену – бұл индивидтің қоғамдаөз өмірқамын дұрыс тəсілмен іске асыруына мүмкіндік беретін білімдердің,нормалар мен құндылықтардың белгілі бір жүйесін игеру үдерісі болыптабылады. Ол адамның əлеуметтік тəжірибені игеру барысында жүзеге асады,тек ең алдымен оның белгілі бір қоғамдық қатынастарға, əрекет түріндегіқарым–қатынас формасына түсүі нəтижесінде іске асады. Бұл жағдайдаəлеуметтену филогенезде де (адамның тектік қасиеттері мен сипаттарыныңқалыптасуы), онтогенезде де нақты (нақты тұлғаның қалыптасуы) жүзегеасыралады. Адамның тарихы дамуы тұрғысында да, онтогенезде де тұлға –индивидтің əлеуметтену нəтижесі.«Тұлға болып туылмайды, тұлға болып қалыптасады» (А.Н. Леонтьев).Əлеуметтену динамикалық сипатта болғандықтан, тұлға – бұл əрқашан даүдеріс, бұл үнемі қалыптасу. Тұлғаның деградациялануы индивидтің өзгеерікке толығымен бағынып жəне оның əрекеті алдын – бағдарланыпқойылғанжағдайда, яғни əрекет пен таңдау еркіндігіне орын қалмаған жағдайда дакездеседі. Адамды қоғамнан жəне қарым–қатынастан бездіру əрдайым ең қаталжазалардың бірі болып саналады, өйткені ұдайы оқшаулану мен жалғыздықтұлғаның өз мəніне қайшы келеді. Тұлғаның тағы бір маңызды сипаттамасы –оның адамгершілік – рухани мəні. Тұлға мазмұнының жəне бағалануыныңмаңызды компоненті ретінде оның санасының дүниетаным, адамгершілік жəнежауапкершілік денгейімен сипатталатын тұлғалық бағдарлары көрінеді.Адамның бойындағы интеллектуалдық – адамгершілік жəне еріктік қасиеттерінеғұрлым айшықты көрінген сайын, оның өмірлік бағдарлары жалпыадамзаттық құндылықтармен сəйкес келеді, тұлғаның өзі де маңызы артып, бұлқұндылықтардың орнығуы мен дамуына оң ықпалымен əсер етеді.Бұл тұрғыда ол өз рухы, еркіндігі, шығармашылығы мен қайырымдылығыжақтарымен сипатталады. Тұлғаның ерік – жігері мен рухының күштілігі, оныңадамгершілік қайыпымдылығы мен тазалығы тек нақты практикалық əрекеттежəне белгілі бір əлеуметтік жағдайларда ғана бекіп іске асады. Дəл сондайжағдайда ғана, яғни іс нақты қылыққа жеткенде ғана тұлға болудың, еркінболудың, адал, принципиалды болудың жəне т.б. қиын да ауыр екендігіаңғарылады. Ойткені, егер индивид өзін шын тұлға деп есептеп, соған ұмтылса,ол өзінің тек ақыл – ойында ғана емес, ең алдымен қылықтарында дажауапкершілікті болуы тиіс. Тұлғаның еркіндік жағынан сипаттамасы сөзсізқажет. Еркіндік – тұлға атрибуты, бірақ жауапкершіліксіз еркіндік – бұл шектентыс бейберекетсіздік. Сондықтан жауапкершіліктің тұлға атрибуты ретіндегімаңызы бір де кем емес, кейде ерікті болғаннан жаупкершілікті болу қиынырақ.Сонымен, тұлға болу қиын. Нағыз тұлға еркіндігі мен жауапкершілігіүнемі шығармашылықты,