ЫЛЫМИ ОЙДЫҢ ФИЛОСОФИЯҒА ӘСЕРІ (ДЕКАРТ, ЛЕЙБНИЦ, КАНТ).

Француз ойшылы, ғалым және философ Рене Декарт. Декарт және басқа да рационалисттер білім сананы дамытады, ал сезім жаңа білім алуда тек қосымша рөл ойнайды деп ойлаған. Жеке адамның ақыл-ойын алсақ та, жалпы адамзаттың ақыл-ойының тууы және даму тарихын алсақ та, бәрібір дүниетанудың ақыл-ой (рационалдық) формасы сезімдіктен, жеке дараны тікелей қабылдаудан өсіп шығады.Бұл жалпы заңдылық. Рационалдықтың классикалық түсінігі тарихта адам тұңғыш рет өзінің ойлау қабілетін түсіне бастаған кезде қалыптаса бастайды деп есептелінеді. Ақыл-ой қызметін түсіне бастау кезеңі тарихтағы алғашқы цивилизациялардың рухани өміріндегі түбірлі өзгерістер кезеңі. Классикалық рационалдықтың бірінші қағидасы: дүниені түсіну – табиғатты түсіну. Табиғатта реттілік, тәртіп бар, олар тұрақты және универсальды сипатта болады. Оған адам ақыл-ой категорияларының тұрақтылығы мен универсалдығы сәйкес келеді, оның арқасында ғана ғылым дүниедегі реттіліктің ішкі мәнін аша алады. Екінші қағида: адамның ақыл-ойы – өзіндік ерекшеліктері, өзіндік мазмұны, күш қуаты бар дербес құбылыс.

Лейбниц монадах теориясын (субстанцияның көпшілігі) алға шығарды. Бұл тоерияның негізгі ерекшелігі: - бүкіл өмір көптеген ірі субстанциялардан, дуалистік емес, табиғаттың бірлігінен тұрады. – бұл субстанцияларды монада деп атайды (грекше бірлік). Лейбниц эмпиризм және рационализмді біріктіргісі келді: - барлық білімді екіге бөлді – ақылдың ақиқаты, айғақтың ақиқаты; – ақылдың ақиқаты ақылдан шығады, жалпы мінез-құлықтарды логикалық жағынан жеткізу; - айғақтың ақиқаты – эмпирикалық жолмен алынған білім (мысалы, магнитті тартылыс, судың температурасы, әртүрлі металдардың еру температурасы); бұл білім тек айғақты береді, бірақ оның себептері айтылмайды; - білім алу тек бір ғана жолмен емес, рациональды немесе тәжірибелі екі жолмен толықтырылуы керек, рациональды (білімнің негізінен алынған) – толық білімді көрсетеді, ал эмпирикалық (тәжірибе негізі) – тек болжам ретінде жүреді.

Канттың:“Таза зердеге сын” еңбегінің трансцендентальды эстетика деп аталатын бөлімі сезімнің формалары туралы ілім. Сезімнің априорлы формалары – уақыт пен кеңістік, математика ілімімен тығыз байланысты болғанымен, олардың дүниетанымға тікелей қатысы бар. Кеңістік – априорлық танымдағы сезімділіктің сыртқы формасы, ал уақыт болса – сезімділіктің ішкі формасы. Міне, осы анықтамасы арқылы ол өзіне дейінгі философтардың сезімділіктің формалары – кеңістік пен уақытты тек онтологиялық түрде, яғни оларды заттардың өмір сүруінің формалары ретінде қарастыруына қарсы шықты. Сөйтіп, Кант уақыт пен кеңістік жаратылыстану саласындағы ұғымдар ғана емес, олар дүниетанудың сезімдік формалары екендігін философия тарихында алғаш рет айқындап берді. Мұндай көзқарас уақыт пен кеңістікті метафизикалық тұрғыдан пайымдап келген жаратылыстану саласының өкілдеріне ғана емес, сондай-ақ, осы формаларды философиялық танымдық негізде түсіне алмаған ойшылдарға да қарсы бағытталған. Өйткені, әрбір ғалым, әсіресе, жаратылыстану саласымен айналысатындар белгілі бір нысанды уақыт пен кеңістік арқылы зерттеп тани алады. Канттың айтуынша, сыртқы дүние біздің сезім мүшелерімізге әсер ете отырып, көптеген түйсіктер жинақтаған материалдар мен фактілердің пайда болуына жол ашады. Бірақ, олар тек құбылыстарды, заттарды бейнелейді. Олар әлі де білімге әкелмейді. Ал бұл құбылыстарды білу – адамның ойлау қызметінің жемісі. Ендеше, таным туралы ғылым, ол ең алдымен ойлау туралы ғылым – логика. Канттың “Таза зердеге сын” еңбегінің негізгі бөлігі “трансцендентальды логика” (латынша трансцендентальды – аттап өту) білім категорияларының пайда болуын қарастырды. Философияда білім, ұғым, сана, идея тәжірибе арқылы пайда болмайды, оны аттап өтеді. Ал тәжірибе білімдердің жиынтығынан пайда болады. Канттың айтуынша, тәжірибе заттарындағы объективті, жалпы және қажетті байланыстардың пайымдық синтезінің формалары. Кант зерденің кемшілігін таным теориясынан аңғарып қана қоймай, оның практикалық өмірдегі мәнін анықтауға да ұмтылды. Бұл жағынан алғанда оның зерде туралы ілімі екінші бір қырынан көрінеді. “Мен нені білуім мүмкін?” деп сұрақ қойған. Трансцендентальді философия ғылым идеясы, ал ол үшін таза зердеге сын, яғни принциптерге негізделген, оның ғимаратының барлық бөліктері толықтығымен сенімділігіне шүбә келтірмейтін жоспарын жасап беруі тиіс.Ол таза зерде принциптерінің түгел жүйесі.Бұл сынның өзі толық жүйе болу үшін ол бүкіл адамдық, априорлық танымның толық жүйедегі тиянақты талдауынан құрылуы қажет, сонда ғана ол трансцендентальдық философия деп аталуына болады. Сонымен трансцендентальдық философия нелерден құралса, солардың бәрі таза зерде сынға қатысты: ол трансцендентальдық философияның толық идеясы, бірақ сол ғылымның өзі емес қйткені априорлқ синтездік білімді бағалауға қаншалықты қажет болса ол да анализге соншалықты тереңдікте бойлайды.

17. КЛАССИКАЛЫҚ ЕМЕС ЖӘНЕ ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ ЕМЕС ҒЫЛЫМНЫҢ БЕЙНЕЛЕРІ. Классикалық емес ғылым объект және құрал-жабдық және қызмет оперция арасындағы білім байланысын қарастырады. Бұл байланыстар объект шындығын бейнелеу және өмірді түсіндіру жағдайын қарастырады. Ішкіғылым және социальды құндылықтар және мақсаттар арасындағы байланыстар ғылым рефлекцияның пәні болып табылмайды, бірақ білім құндылықтарын анықтайды (өмір қалай, қандай талаптармен ерекшеліктермен анықталды). Ғылыми зерттеу нәтижесі құрал-жабдықтармен объекттің және ғылым қызметінің операциясын анықтайды.

Постклассикалық емес ғылым ХХ ғасырдың соңында енгізілген. комплексті программалық зерттеулерді анықтайды. Нәтижесінде әртүрлі ғылымдардан шындық бейнесінің қарым-қатынас процессін жоғарылатады. Дисциплинарлық зерттеулердің объектісі ашық және өзін-өзі дамытатын жүйе. Өзін-өзі дамытатын жүйе синергетикалық эффектілермен ерекшеленеді, маңызды қайтымсыз процесс. Адамның іс-әрекеті қалыпты жағдайларын өзгерте отырып жүйеге қосылады. Постклассикалық емес тип қызмет үсті рефлекцияны кеңейтеді. Ол объекттен алған білімді, құрал-жабдықтармен қызмет операциясынан басқа, құрылысның толық құндылығын көрсетеді.

 

18. ДҮНИЕНІҢ КВАНИИЫҚ-РЕЛЯТИВИСТІК ФИЗИКАЛЫҚ КАРТИНАСЫ. Ғылым тарихы XVI-XVII ғасырлардағы ғылыми революциялар арқылы пайда болған жаратылыстану физика ғылымының дамуымен тығыз байланысты екендігін дәлелдейді. Физика ғана бүгінгі күнде ең дамыған, жүйелі түрде дамып келе жатқан жаратылыс ғылымы болып есептеледі.Әлемнің физикалық картинасы бір жағынан, табиғат туралы бұрынғы алынған білімді қорытындыласа, екінші жағынан физика ғылымына жаңа философиялық идеялар мен жаңа түсініктерді, жаңа принциптер мен гипотезаларды енгізеді, бұның өзі әлемнің картинасының өзгеріп отыратындығын көрсетеді.Физика ғылымының дамуы - әлемнің физикалық картинасымен тығыз байланысты. Оның өзгерісімен физика дамуында басқа жаңа түсініктер, принциптер, болжамдар мен ойлау стилінің жүйесі қалыптасқан жаңа кезеңге байланысты. Ал бір кезеңнен келесі кезеңге ауысу – физика ғылымындағы жаңа революцияларға, әлемнің ескі картинасының біртіндеп күйреуіне әкеліп соғады.

Физика дамуының әрбір кезеңдерінің барысында әлемнің физикалық картинасы эволюциялық жолмен біртіндеп дамып отырады. Әлемнің физикалық картинасындағы негізгі ортақ ғылыми ұғым ол – «материя», бұған физика ғылымының көптеген мәселелері келіп тіреледі. Сондықтан, материя туралы түсініктің ауысуы - әлемнің физикалық картинасының ауысуына әкеледі. Физика тарихында бұндай жағдай екі рет қайталанды. Алғашында материя құралы атомистикалық, корпускулярлық теория өрістік-континуальдық теориямен алмасты. Одан соң ХХ ғасырда континуальдық теория қазіргі кванттық теориямен ауысты. Соған байланысты әлемнің физикалық картинасының бірін-бірі алмастырған үш түрін қарастыруға болады.

19. ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ – ғылымды өндірістік дамудың жетекші факторына айналдыру арқылы өндіргіш күштерді түбегейлі өзгертіп, сапалық жағынан түлету. 20 ғ-дың 40-жылдарынан басталған ғылыми-техникалық революция барысында ғылымның өндіргіш күшке айналу үрдісі қарқын алып, елеулі нәтижелерге қол жетті: ең бастысы, еңбектің жай-ахуалы, сипаты мен мазмұны, өндіргіш күштердің, еңбек бөлінісінің құрылымы өзгеріске ұшырап, еңбек өнімділігі күрт өсті, сол арқылы қоғам өмірінің өзге салалары, әсіресе, адамдардың, тұрмысы, психологиясы жетіліп, табиғатпен қарым-қатынасы айқындала түсті.

Ғылыми-техникалық революцияның – екі негізгі алғышартты: ғылыми-техникалық және әлеум. сипаттағы алғышарттары болды. Оның пісіп-жетілуінде 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басындағы жаратылыстанудағы жетістіктер шешуші рөл атқарды. «Жаратылыстанудағы, химиялық элементтер түзілуінің ашылуына, салыстырмалылық теориясы мен кванттық ілімнің негізделуіне орай жүзеге асып, ғылымның микроәлем мен үлкен жылдамдықтар саласына дендей енуімен ерекшеленді.

ХХ ғасырдың басы мен орта шені – адамзат тарихындағы ғылыми-техникалық өрлеудің, мәдени-әлеуметтік өзгерістердің, саяси толқулар мен бейбіт ынтымақтастықтың, ал бұл кезеңнің соңғы ширегі мен келесі, ХХІ ғасырдың табалдырығы – рухани сұхбаттастықтың, ақпараттық кеңістіктің, жаһандану үрдісінің іске аса бастаған дәуірі болатын. Осыған орай, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар мен адамзат танымының айтарлықтай өзгеруі гуманитарлық ғылымдар саласы мен олардың даму үдерісіне елеулі ықпал еткен болатын. Оның ішінде философия ғылымы да осы заман ағымы мен өмір шындығын сараптай бастады, өзінің жаңа бағдарларын туғызуға бет бұрды.

Позитивизм (позитивті – оңды, дұрыс, жағымды деген мағыналарды береді) – парадигмалық танымдық әдіснамалық құрылым болып табылатын, нақты ғылымдарды шынайы білімнің көз деп есептейтін бағыт. Оның бастапқы идеялары Юмның, Даламбердің еңбектерінен көрініс тапқанмен, оның негізін салушылар ретінде – Конт пен Спенсер аталады. Ол жорамалды, теориялық спекуляцияны, идеализмді, спиритуализмді, рационализмді теріске шығара отырып, бұрынғы: болмыс, мән, себеп, рух сияқты ұғымдар мен түсініктер ғылыми тексерілуге жатпайтын, тәжірибеде айқындалмайтын болғандықтан, мәңгі шешімін тапппайтын жалған мәселелер немесе өзінің мағынасын жойған деп есептейді. Сондықтан оларды метафизикалық мәселелер деп жариялап, өзінің бағытын метафизикалық емес, дұрыс бағыт деп түсінеді. Бұны аймақ бойынша франциялық; Литтре, Тэн, Ренан; Ағылшындық: Милль, Спенсер; немістік: Дюринг, Шуппе т.б. деп ажырату дәстүрге айналған.

Осы ағым негізінде неопозитивизм пайда болып, бұлардың негізгі идеялары постпозитивизм ағымымен жоққа шығарылды. Сондықтан позитивизм эволюциясын: 1) бірінші позитивизм: Конт, Милль; Спенсер, Литтре; 2) екінші позитивизм немесе эмпириокритицизм: Мах, Авенариус; 3) неопозитивизм: Поппер, Айдукевич, Уисдом, Остин және логикалық позитивизм: Шлик, Карнап, Нейрат т.б; 4) постпозитивизм – әдіснамалық радикализмді жұмсартуға бағытталған түрі: Кун, Лакатос, Тульмин, Фейерабенд т.б деп ажыратуға болады. Демек, позитивизм тамырлары ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда-ақ қалыптаса бастаса, ол ХХ ғасырда неопозитивизмге өтті.

 

 

20. ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ АДАМЗАТ ТАРИХЫНДАҒЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯЛАР Техника пайдаболуыөтеертезамандарғакетеді. Ол «techne» – қолөнеріненбастап, ұста (мастер) дегенсөзгедейінгіұғымдықамтиды. Сол «techne» (техникаға) бірнәрсеніжасау, не ойыңдыіскеасыруүшінқолданылатынқұрал (тас, таяқ, тасқын суды керекбағытқаағызуүшінжасалғантосқауылбәрісоғанжатады). Одансоңаңаулау, жерөндеу, қайықпенжүзу, жүниіріп, жіпесу, тоқу, тігу, бұйымжасау, мал терісіненкиім-кешектігуосыныңбәрікөшпелібабаларымыздаболды. Кейінкүрделіаспаптарқұралы, мәселен, машина қолдануөздәуірітехникасы. Аристотель техника жөніндеөзпікірін «Никомахаэтикасы» дегенеңбегіндежазғанболатын. Сонда олекімәселеге аса мәнбереді. Ол а) «empere» (тәжірибе) және б) «episteme» (теория). Білімдегенұғымкеңмағынадабұрынбелгісіз, түсініксіззатқа, объектігекөңілаударып, білугетырысу. Бұлекібастама да қазіржолғақойылған. Техника философиясынамәнбергендердіңбірі Бертран Рассел болған.

Техника – таным, білім, ойлауарқылынақтышындықталабынантуындайды. Қажетболмасажәйтаяқты да адамқолынаұстамайды. Техника тәжірибе, білімментығызбайланысты. Техника күрделенгенсайын теория қажет. Теория – ғылымнегізі. Жұмыскезіндеадамойменбірнәрсеніжобалайды, қолданыпотырғантехниканыжақсартуды, икемдеудіойластырады. Сөйтіп, бірнәрсегебасқанәрсетүрткіболып, техника дамиды. XVII ғ. Еңалғашеңбекмашинасыжасалды. Бұрынадамәржұмыстытүрлі техника қолданыпжасайтынеді. Мәселен, күрекпенжерқазу, орақпеншөп ору, жүн-жіптіөрнеккесалып, түрлібасқа да құралдарпайдаланыпкілем, басқұртоқут.б. Ендісолжұмыстарды машина өзіжасайды, кеседі, жонады, тоқиды, дайынбұйымшығарады. Адам тек сол машина жұмысынқадағалайды, басқарады.

XVII ғасырғадейінадамбаласыеңауырзаттыорнынанқозғап, жылжытып, көтеріп, биік, қиынқұрылыстардытүрлі техника пайдаланыпжасаған. МәселенЕгипеттегі Хеопса пирамидасы, биіктігі 140 метр, оны құрастыратынәрбіртассалмағы 6 тонна болса да, солғажапқұрылыстыжасады. Мұнда, мәселеоныңғажапархитектурасындағанаемес, солтастардыкөтеріп, кереметқұрылысжасағанында. Хеопса қасында Сфинкс басқа да пирамидалартұрғызылған. Осылардытұрғызуғақаншамыңдағанемес, миллиондағантаскеттіжәнеоларқайданГизағаәкелінді, қалайжонылды? Қазір оны айтуоңай, бірақкезіндеқаншаадамкүшікетті. Бұдан да басқаәлемдезәулімүйлер, тасжолдар, қорғандарсалынды, солардыңқатарындатарихи 5 мыңшақырымғасозылған, ені 6, биіктігі 10 метргедейінҚытай «Тасқорғаны». Бірақмұныңбәрібірзамандарда, техниканыпайдаланып, адамқолыменжасалды. Ал XVII ғасырдаөміргеенген машина бұрынғытехникаларданбасқа. Бұлүлкенжаңалық, техникалық революция (төңкеріс). Сөйтіп техника екідәуіргебөлінедідедік. Бұлжаңалықтыңмәнінеде?, – депсұраққойған К. Ясперс, өзісоғанбылайдепжауапқайтарады. «Мәнімашинада, өндірістікпроцестердіавтоматтандыруда, олтоқиды, тігеді, араластырады, тазартады, сығады, ағартады, дайынетіпбүтінзаттышығарады».

Сөйтіп, бұрын ұста, шебер бәрін өз қолымен жасайтын болса, енді оны машина тез және әдемі етіп жасайды. Бұрын болмаған, тек ертектерде айтылатын ой, арман болатын. Сонымен, әлгі айтқан техника тарихының екі дәуірі. Бірі жәй таяқтан бастап, үлкен зіл тастарды қозғап, салынатын құрылысқа дейінгі күрделі техниканы пайдалану. Екіншісі, бәрін машинаның өзі атқаратыны. Содан техникада қандай жаңалықтар болса да сол әлгі екі дәуірге кіреді. Екінші дәуірде болашақта талай жаңалықтар болар. Бірақ оның бәрі машина дәуіріне жатады, айталық бумен жүретін машина, электр қуатымен жүретін машина, атом энергиясымен жүретін машина т.б. Техниканы дамытатын адам, ал адам да сол техникамен бірге дамуда. Оның үстіне барлық ғылымдардағы сияқты техника дамуының ішкі өзіндік логикасы бар. Бір техника бір техниканы, бір бөлшек бір бөлшекті қозғайды. Бұл үздіксіз процесс. Онда пайда, зиян, қоғамға керек, керек емес деген ұғым жоқ. Техникаға байланысты Карл Ясперс мынаны да айтады: «Адам ақылсыздық, не ақылын жоғалтқан жағдайда мүлгиді»1. Сондықтан шексіз дамудағы техниканы адам басқаруы керек. Ол жаңалықтардың пайдалы, зиянын ажыратады, бетімен қоя бермейді. Техника философиясыдегенніңбіржағыосында.

 

 

21.ТЕОРИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕР - ТЕОРИЯНЫҢ ІШКІ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ. Теориялық танымның әдістеріне келсек, идеалдандыру мен бірге ойлау эксперимент, математикалық гипотеза, теориялық модельдеу, теориялық біліммен ғылыми теорияларды логикалық тұрғыдан меңгерудің аксиоматикалық пен генетикалық-конструктивтік әдістері, формальдандыру әдісі т.б. айтып кету керек.

Әр теориялық конструкт үшін – қарапайым идеалдандырудан бастап /«таза мән»/ нақты теориямен қорытқанда /«таза мәндердің» логикалық құрылысы/ - олардың объективтілігін дәлелдейтін екі тәсіл бар. А. Эйнштейн оларды ғылыми теорияның «ішкі» және «сыртқы» ақталуы бар. Сыртқы ақталуы, яғни, ақылдың нәтижелерін практикада қолдану, эмпириялық қажеттілігі. Бұл оның құндылығының прагматикалық бағасы; ақылдың абсолюттік белсенділігін шектейді. Бұл талап эмпиризм мен прагматизмнің философиялық концепцияларында дәлелденген. Екінші тәсіл идеалдандылылған объектілердің өзіндік ішкі негізінен жетілдендіруі, қойылған теориялық мәселелер мен жаңа түрлерін қоюға ықпал болған логикалық үйлесімделік пен теориялық әлемнің өсуі.

Қандай себеппен идеалдырылған объектілер ғылымға еңгізіледі? Ғылымның дамуына және үстемді қалыптасуына қаншалықта олар қажетті? Ғылымда эмпириялық біліммен шектелуге болады ма? Осы мәселені нақты түрде қойған ғылым тарихшысы мен философ Эрнст Мах. Оның пікірінше, ғылыми теорияның негізгі мақсаты нақты пәндік аймақ туралы эмпириялық бағдарламаны экономды түрде жариялау /репрезентация/. Осы мқсатты жетізу жолы эмпирияның логикалық түрлерін құрастыру – кішкентай, нақты мүмкіндіктерді максималды эмпириялық түрде тексерілетін салдарды шығару. Идеалдырылған объектілер – олар ойлаудың эффективті түрде өз мақсатына жету төлемі. Мах айытқандай, объективті реалдылықта бір-бірімен формалды-логикалық тұрғыдан байланысты заңдар, қасиеттер мен қатынастыр мүлдем жоқ. Логикалық қатынастыр тек сана, ойлау сферасында ұғымдар мен пікірлердін арасында мүмкін. Реалдылықтың логикалық модельдері қажетті түрде инструменталық қасиеті бар қарапайымдылықты, схемалық түрін, идеалдандыруды, ұғымдар еңгізуді сұраныс етеді. Соңғылардың қасиеттері Махтың пікірінше, эмпириялық бағдарламалар солардын ұсынған түрінде шығыннан қорғалады, жәйлі сақталады, мәдениетте жеткзіледі, білім балу саласынад жақсы қабылданады.

Осы Махтың инструменталистік пікіріне ғылым философиясында эссенциалистік интерпретация қарсы тұрады. Соңғысы бойынша, ғылыми теориялар мен идеалдырылған объектілер әлемнің мәндік суретін ұсынады, ал эмпириялық білім құбылыс әлеміне қатысты. Инструментализм мен эссенциализімде көтерілген мәселелер теориялық білімнің онтологиялық статусқа ие.

 

22. ФИЛОСОФИЯ МЕН ҒЫЛЫМДАҒЫ ТАНЫМНЫҢ ТҮРЛЕРІ.ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАНЫМ – дүние мен адамның пайда болуының жалпы концепцияларын қалыптастыру. Философиялық таным, ғылыми таным секілді рационалды болып келеді. Ғылыми таныммен салыстырғанда, философиялық танымда, философиялық көзқарастарды дәледейтін, немесе толығымен жоққа шығаратын, бақылаулар мен эксперименттер түріндегі нақты ғылыми әдістер болмайды. Философиялық таным екіге бөлінеді: сезімдік жіне рационалдық таным. Сезімдік таным: сезіну, қабылдау, елестету. Рационалдық таным: түсінік, ойлау, тұжырымдау. Сезімдік таным, заттардың сыртқы қырына сипаттама береді. Рационалды таным заттардың ішкі табиғатын ашады. Ғылыми таным - обьективті, шынайы білімді алу. Ғылыми танымның әдістері: эмпирикалық және теориялық. Эмпирикалық әдістер: эксперимент, салыстыру, бақылау. Теориялық әдістер: анализ, синтез, талдап қорыту, қалыптастыру. Ғылыми танымның белгілері: жүйелілік, қарама қайшылықсыз, дәлелділік, бақылау. Ғылыми танымның формалары: сұрақ, проблема, гипотеза, теория, концепция. Ғылыми танымның деңгейлері: эмпирикалық және теориялық. Эмпирикалық деңгей: Эксперимент және бақылау барысында нақты анықталған фактілерді көрсетеді. Теориялық деңгей: фундаментальды заңдылықтарды көрсетеді. Бұл деңгей идеялардың, концепциялардың негізін қалыптастырады.

23. ҒЫЛЫМИ ТАНЫМНЫҢ ӨЗГЕШЕ ҚАСИЕТТЕРІ, ҒЫЛЫМНЫҢ ТІЛІ, ҒЫЛЫМИ ТАНЫМНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.Ғылыми таным - обьективті, шынайы білімді алу. Ғылыми таным абстрактылы ұғымдармен жұмыс жасайды. Ғылыми танымның ерекшеліктері: жүйелілік, логикалық дәлелдеудің мүмкіншілігі, экспериментальды бақылаудың мүмкіншілігі, белгілі бір ойды нақты түрде жеткізу. Ғылыми танымның компонеттері: ғылым субьектісі, обьектісі, әдістер жүйесі, ғылымның тілі. Ғылыми танымның құралдары: приборлар, апараттар, құралдар. Белгілі бір обьектіні зерттеу барысында қолданылады. Ғылымның тілі – ғылыми танымда білімді қолдану, сақтау, өңдеу, алу үшін қолданылатын түсініктер, символдар мен белгілердің жиынтығы.Ғылыми танымның әдістері: 1. Абстракциялықтан нақтылыққа көшу. 2. Үлгілеу методы және жүйелілік принципі. 3. Эксперимент және бақылау. Абстракциялықтан нақтылыққа көшу- ғылыми теорияларды құрастырудың логикалық жалғастығын реттейтін жалпы метод. Ғалымдар көбінесе оның барлық бөлшектері мен мүмкіншіліктерін аңғармай, стихиялы түрде қолданады. Бұл методты философиялық талдау және пайымдау оның қолданысын неғұрлым адекватты етуге ықпал етеді. Әрбір теорияның негізгі тұжырымдары, яғни оның постулаттары, принциптері мен аксиомалары білімнің қалған өзгелері осыдан туындайтын іргетасты құрады. Егер жасалған болжамдар қосталған жағдайда олар дұрыс, ғылыми, ал терістелгенде-жалған, ғылыми емес деп есептеледі. Үлгілеу методы және жүйелілік принципі. Танымдық әрекетте әсіресе ғылыми зерттеуде кеңінен таралған тәсілдің бірі. Оны алмастыру тәсілі депте атайды. Қандайда бір себептер мен тікелей зерттеуге көнбейтін бір обьктіні зерттеу қажет дейік. Ол обьектің мүлдем болмауы мүмкін және оны құрастыру қажет. Біз ол үшін оның орнын ауыстыратын обьектіні аламыз. Содан соң оның барлық қасиеттерін анықтап, бізге қажетті обьектіге көшіріп, оны таным үшін пайдалансақ, обьект орынбасар үлгі, ал бастапқы обьект- прототип деп аталады. Осыны, үлгілеу әдісі деп атаймыз. Эксперимент және бақылау әдісі. Бұл әдіс кезінде, нақты бір құбылыстарға, обьекттерге эксперимент және бақылау жүргізіледі. Соның нәтижесінде, зерттеліп отырған құбылыстың негізгі заңдылықтары қалыптасады.

24. ҒЫЛЫМИ АҚИҚАТТЫҢ ӨЛШЕМІ, ҒЫЛЫМИ АҚИҚАТТЫҢ БЕЛГІСІН АНЫҚТАУ ПРИНЦИПТЕРІ. Ғылыми ақиқат – көптеген эмпирикалық және теориялық дәлелдемелер. Бұл дәлелдемелердің өзінің обьектісіне сейкес келуі, ғылыми қоғаммен расталған. Мұндай расталудың негізгі екі формалары: 1. Бақылау мен эксперименттің статистикалық түрде дұрыс талданған нәтижелерінің жүйелі түрдегі нәтижелерге сәйкес келуі. 2. Конвенциональды (шартты), аксиомалардың расталуы, теориялардың пайда болуы, және олардың ақиқаттылығы логиканың сәйкес келетін заңдылықтарын қолданумен түсіндіріледі. Ғылыми ақиқаттың өлшемі, ғылыми эксперименттер мен бақылаулар нәтижесінде алынған мәліметтерге байланысты болады. Ал ғылыми ақиқатқа жету үшін эмпирикалық және теориялық әдістер қолданылады. Белгілі бір эксперименттерді бақылап, талдау барысында алынған мәліметтерді ғылым қоғамы шынайы деп таныса, ол ғылымға енгізіледі, ал егер шынайы емес екендігі анықталса, ғылымға енгізілмейді. Ғылыми ақиқаттың белгісін анықтау принциптері: жүргізілген т»жірибелер мен бақылауларды қарастыру, ғылым қоғамы мен мойындалып, ғылымға енгізілгендігіне көз жеткізу.

25. ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІ Ғылым — жаратылыс туралы объективті білім жиынтығы болып саналатын адамзат мәдениетінің бір бөлігі. Бул түсініктің мазмунына сонымен қатар білімді алу процесі мен оларды адамзаттың тәжірибелік өмірінде қолдануының түрлері мен механизмдері кіреді.Ғылым — қоғамныңруханимәдениетініңқурамдасбөлігіболыптабылады. Адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде ғылым дами келе, қоғамдық сананың дербес формасына айналады. Себебі, қоғамдағы сан-салалы мәселелер көп жағдайда ғылымның араласуы мен шешіледі. Адамзат өзінің даму тарихы барысында қоршаған әлемді танып-білудің және игерудің бірнеше тәсілдерін меңгерді. Сондай тәсілдердің бірі не сөзсіз ғылымды жатқызуға б олады. Адам өміріндегі ғылымның орны мен рөлін түсіну осы уақытқа дейін аяқталмаған күрделі проце сс. Бұл процесс қиыншылықтар мен қайшылықтардың, талас-тартыстың, күмәндісұрақтардың, көптеген жаңа мәселелердің пайда болуы мен ерекшеленеді. XX ғасырдың 20-шы жылдарында ғана ғылымның мәні мен ерекшеліктерін, оның даму және қолдану механизмдерін қарастыратын, сонымен қатар, ғылымның білім жүйесі, әрі ерекше әлеуметтік институт ретінде даму заңдылықтарын зерттеуге бағытталған «ғылымтану» атты жаңа пән пайда болды.Ең алдымен, ғылымтанушылардың назар аударған мәселесі — латынша «Sсіеnііа» сөзінің этимологиясы болды, оның мағынасы «білім» дегенді білдіреді. Ал кезкелгенбілімніңғылымемесекендігібелгілі. Білім — адамзаттыңәрқилытіршілікетусферасынан: қарапайымөмірден, саясаттан, экономикадан, өнердентағыбасқажағдайларданалынады. Ғылым — тәжірибежүзіндеанықталғаннақтыдәлелдемелер мен логикалықзаңдарғасүйенетінқорытындылардыңнегізіндебілімәлемінжасайды. Буләлемніңсубъективтіэлементіболыпсаналатынадамзатқа, оныңигіліктібағдарынашамалығанарөлбөлінеді (булүшінөнер, мораль, дін бар). Сондықтанбір-бірінтолықтыраотырып, мәдениеттіңбұлқұрамдасбөліктерітабиғат пен адамзатарасындабайланыстырушытізбекболыпсаналады. Тарихтамәдениеттіңбірсферасыныңекіншісінезиянынтигізеоты-рыперекшебөлініпшығуыныңмысалдарыкөп. Еңалдыменбул орта ғасыр мен Жаңауақыттағығылымның, философияныңжәнедінніңарақатынасынабайланысты. Ортағасырлықғылымдінніңбилігіндеболғандықтан, антикалықғылымныңжетістіктеріұмытылуғаайналып, ғылымбірнешеқадамартқашегінгенібелгілі. Тек қана XIX ғасырдажаратылыстанудыңжетістіктерінебайланыстығылымадамзат пен қоғамдүниетанымында, мәдениетіндебасымдылыққаиеболдыСоданбастапғылым мен философия арасында осы уақытқадейінбасылмаған дау-дамайбасталды, олардыңәрқайсысышындықтыайқынкөрсетуқүқығынаиеболғысыкелді. Ғылымешбіршектеусізбарлықсүрақтарғажауапберіп, адамзаттыжарқынболашаққабастаудымақсатетті.

Экстернализм –бұлтарихи-ғылымиағымбойыншағылымныңдамуынасыртқыəлеуметтік-экономикалықфакторларəсеретедіжəнеəскериістіңқажеттіліктерісебепболады. Оныңөкілдері: Дж. Бернал, Р.Мертон, А.Кромби, Г. Герлак, Э.Цильзель, О.Шпенглер, Б.Гессен, Ст.Тулмин, Д.Гачевт.б. Яғниғылымғаəсерететін– қоғамныңсұранысы/заказ/.

Интернализм - бұлтарихи-ғылымиағымбойыншағылымныңдамуығылымиидеялардыңөзіндікзаңдылығыменнегізделгентарих. Өкілдері: А.Койре, Р.Холл, Дж.Рэнделл, П.Росси, Г.Герлак, К.Поппер т.б.Өзініңқорытыңдыларынақарамай, интерналистерғылымныңнəтижелерінақты

ғалымныңіс-əрекетінентысболса да, солғалымның ой санасындақалыптасадыдептұжырымдайды. Жаратылыссферасынажәнезерттелетінақиқатдүниеніңтүрінебайланыстығылымибілімніңүшбағытынанықтауғаболады: жаратылыстану- табиғаттуралыбілімжүйесі, қоғамтану — қоғамдықемірдіңтүрлері мен формаларытуралыбілімжиынтығы, соныменқатарадам-заттыойлауқабілеті бар жандызатретіндеқарастыратынойлаубілімдерінің жүйесі.

ЫЛЫМИ ПАРАДИГМА МЕН СЕНТАГМА«Парадигма» ұғымын 20 жж. ғылымиайналымғаенгізгенамерикан философы жәнеқоғамтарихынзерттушісіГ.Кун.Олсондай-ақ, белгіліғылымидәстүршеңберіндекейбірзерттеушілік практика шешеалатындайжеткіліктімөлшерденшеттелмегенпроблемалар да болуытиіс.Парадигма – Т. Кунныңғылымибілімнің даму динамикасытуралы

концепциясындағылымиқоғамдардыңқалыптасунегіздеріндеғылымтарихынқұрастыратынолардыңарасындағыбəсекеніашатынжəнебілдіретінорталықұғым. Солнегіздепғылымиқоғамныңөкілдеріменқабылданғанғылымиіс-əрекеттіңнақтымоделі – теориялықстандарттардыңжиынтығы, методологиялықнормалар, дүниегекөзқарастардыңқұндылықбелгілері– яғни, парадигмалардепаталады

Парадигма — қазіргітандағығылымметодологиясындағынегізгіүғымдардыңбірі. Олбілімніңқандай да бірсаласыныңғылымипайымдалуының даму сатысынбелгілейдіжәнеоларғатәнерекшеліктердікөрсетеді, білімдамуыныңсатысындағығылымибейнелеудіңобъектісінзерттеуәдістемесініңөзіндіксипатынанықтайды. Ғылымның парадигмалық мәселесіғылымибілімдердіңөздамуындасалыстырмалыдербестіккеиеекендігінбейнелейді, өйткенітанымпроцесіндерационалдыдәлелденгенжүйеретіндегіғылымидәстүрпайдаболыпдамиды. Осы дәстүрғалымдардыңғылымиіс- әрекеттерініңбазалықнегізінқұрып, оларғаөздерініңдербесғылымиинструментарийінжасауғакөмектеседі. Шынайығылымитұрғыдадүниеніқабылдаудыңнәтижесіндеғылымитанымның осы сатысындадүниеніңғылымибейнесіқалыптасады. Өте тар мағынада, парадигма — ғылымипроблемалар мен оны зерттеумөселесініңқойылуы мен қалыптасуыныңлогикалықмоделі. Парадигма ұғымыныңқұрылымыкелесіқағидалардықамтиды:
1. Ғалымдардыңқазіргібірлестігінетән ғылымипринциптердің, сенімдердің, қүндылықтардыңжиынтығы, осыныңнегізіндеғалымдарөздерініңзерттеуобъектісініңғылымикартинасын, яғниғылымпөнінжасайды.
2. Ғылымизерттеулерүшінқолданылатын "пәндікматрица"депаталатынтехникалықтәсілдер, ғылымиинструментарийлержүйесіжәнемұныигеру мен пайдаланунәтижесіндебірін-бірітүсінетінғалымдардыңбірлестігіжасақталынады.

Саясаттанудағынегізгіпарадигмалар

Теологиялық парадигма (тео - құдай, логос - ілім) саясатты, биліктіқұдайдыңқұдыретіментүсіндіреді, яғниадамғасаясатәлемін, саясиқатынастардытүсіндіретіндінипайымдардыҚұдайбергендепқабылданады. Теологиялықпарадигманыңдамуыныңбастапқыкезеңінде мифология көрнектіорыналды, өйткенімифтеркөптегенхалықтардыңөміріндеәртүрлідәрежедеөззаманыныңсаясипроблемаларыныңкөрінісіретіндеқызмететті. Бұл парадигма саясаттануғылымыныңалғашқыдамибастағанкезеңіндепайдаболды. Натуралистік парадигма саясаттыәлеуметтіксипатыжоқтабиғисебептермен, атапайтқанда,географиялықортамен, биологиялықжәнепсихофизиологиялықерекшеліктеріментүсіндіреді. Натуралистік парадигма мемлекет пен биліктіңшығутегініңтабиғилығын, олардыңпайдаболуы мен қызмететуініңтабиғиқажеттілігіннегізгеалады. Әлеуметтік парадигма саясаттыңтабиғаты мен пайдаболуынәлеуметтікфакторларарқылытүсіндіреді. Қоғамдықөмірдіңтұтастайтүсінігіненшығаотырып, әлеуметтік парадигма қоғамдықдамудыішкіқарамақайшылыққа толы үдерісретіндеқарастырады. Әлеуметтік парадигма топтар мен тап күресіидеологиясыныңконцептуалдытұғырыболыптабылады. Тиімді (рационал