МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДЩ ЕСЕБІМАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДЩ ЕСЕБІ Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға арналма^ан және үзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынадыДЕгер оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ҚЕХС) материалдьщ емес активтер басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер больш табьіладьі] Және іскерлік пікірден айқын ажыратылады. Сонымен қатар материалдық емес активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды, клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті жшу' Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, үйымдық және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған мате-риалдық емес активтер болып табылады. Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға жататын және жатпайтын. Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкінД Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің іфізметінде айтарлықтай жиі кездесетін материалдық емес активтер төменде көрсетілген [^Патент - бұл занды тіркелген және танылған ерекше қүқық. Патенттік құқық - сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайда-лануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді. Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды. Авторльщ кұкьщ - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы. Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компания-ларға, өнімдерге немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану қүқығын иелену үшін шаруашылық субъекті-лерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен үсынылады. Жалға алынған меншіктің қүнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына байланысты жақсаруы керек. Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін емес. Төменде сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар үзақ мерзімді аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке идентификация-лануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды. Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен шыгын-дир деп атайды. Олар баланста алдын ала төленген үзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі ұзартылған шығындар фи-зикалық формасы жоқ үзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі. Үйымдык; шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын шығындар. Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады. Сатып алу кұны - бүл барльщ төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады. Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет: • қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші • болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе • қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да • жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес • материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін • материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімің қарастыру керек. Халыкаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның ағымдық, баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы мүмкін. Бұндай жағдайда амортизациялық емес қүнды жазу керек және активтің бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен келуі, түсімнен пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен оның амортизациялык емес қүны жазылу керек. Материалдық емес активтерде келесідей бухгалтерлік жазулар жасалынады: • алынған материалдық емес төлемге: Дт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар»
Банктегі бухгалтерлік есеп
Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша» 1081 «Банктің корреспонденттік шоты» 2010 «Сыйақы аудармай талап еткенге дейінгі депозиттер» 2203 «Басқа банктердің корреспонденттік шоты»; • материалдық емес активтерді кірістегенде: Кт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар» 2856 «Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар»; • амортизацияларды есептеу: Дт 5788 «Материалдық емес активтер бойынша амортиза- циялық аударымдар» Кт 1699 «Материалдық емес активтерге есептелген аморіизация»; • есептелген амортизация сомасына материалдық емес актив- Дт 1699 «Материалдык емес активтерге есептелген амортизация» Кт 1659 «Материалдық емес активтер»; • қалдық құнға: Дт 5852 «Негізгі құрал-жабдықтарды жэне материалдық емес активтерді сату шығыстары» Кт 1659 «Материалдық емес активтер»
Дебиторлык берешек деп көрсетілген қызмет, жабдыктаушы-ларға тауарлар және қызмет көрсстулері және т.б. үшін алдын ала төлем жүргізу нәтижесінде туындаған банк әріптестерінің қарызын айтады. Күрделі қаржы жұмсалымы бойынша дебиторлык берешек ссебі жондеу-кұрылыс материалдары, жабдықтар мен құрал-саймандар үшін жабдықтаушылармеі; есеп айырысу. сатып алу жне күрделі ж^мсалым мен күрделі жондеу бойынша шығындар үшін есеп беретін адамдарга аванс нәтижесін көреететін І856 «Күрделі салымдар бойынша дебитсрлар» баланстык шотында жүргізіледі. Банк кызметкерлерімен есеп айырысу ісеапар шығыны мен басқа да шығындар бойынша банк қызметкерлеріне берілген аванс-тык телемдер сомасын көрсетіп 1854 «Баьк қызметкерлерімен есеп айырысу» баланстык шотында жүргізіледі. Басқа да дебиторлар мен кредиторлар есебі уакытша және кездейсок сипатқа ке банктің дебиторлык берешек сомасын, баска баланстық шоттар бойынша түсу мезетінде анықталмаған таға-йындау сомасын, сонда;і-ақ шаруашылык қызметі бойынша есеп айырысу сомаларын көрсететін 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар» баланстан тыс шотында жүргізіледі. Кепіл бойынша дебнторлык берешек есебі берілген кепілдік бойынша карыз алушының берешегін көрсететін 1861 «Кепілдіктер бойынша дебиторлар» баланстан тыс шотында жүргізіледі. Банкке көрсетілген қызметтер үшін алдын ала төлемдер (үй-жайды жалға алу, телекоммуникациялык қызметтер, телефон және ұялы байланыс кызметтері, пошта кызметі, телеграф қызметі, радио нүкте үшін абоненттік төлемдер, негізгі құралдарды жөндеу үшін алдын ала төлеу, күзет және дабылдама (сигнализация) бойынша қызметтер үшін алдын ала төлеу, коммуналдық қызметтер және т.с.с. үшін алдын ала төлеу) жабдықтаушылар ұсынатын шот-факту-ралар негізінде келісімшартта келісілген тәртіпте және мерзімде жүргізіледі. Шарт келесілерден тұрады: шарттың мағынасы, мерзімі нысаны, тауарды жеткізу мерзімі мен тәртібі, тараптардың міндеттемелері, міндеттемені орындамаған үшін тараптардың жауапкершілік шаралары, шарттың қызмет мерзімі, тараптардың занды мекен-жайлары, СТН, экономика секторының коды, резидент екенін дәлелдейтін белгі, тараптардың өкілетті өкілдерінің колдары, мөр таңбасы. Шарттың бір данасы банктің дебиторлар мен кредиторлар есебі бөлімшесіне тіркеу, сактау және бақылау үшін беріледі, ал екінші данасы жабдықтаушылар ұйымына беріледі. Банк бюджет бабындағы келісімшарт негізінде келесі дерек-темелер бойынша жабдықтаушыға «Іс» папкасын ашады: шарт түрі, негіздеме, төлем ынтагері, шарт нөмірі, жабдыктаушының атауы, шарт сомасы, есеп айырысу шоты (төлем жүргізілетін дербестік шот), шот атауы, бағыты, төлем кестесі. Түскен қүжаттарды тексеріп болғаннан кейін жауапты орындаушы жинақталған және төлем қүжаттарын растайды, содан кейін бөлімшеде шоттар бойынша сәйкес бухгалтерлік жазбалар жасалады. Дебиторлар жэне кредиторлармен операциялардын шоттарда көрініс табу тәртібі 1. Алғашкы кезен шығындарын алдын ала толеу (жалдау, жа- Дт 1791 - «Өзге де алдын ала төлемдер» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» 1050 - «Банктердін. корреспонденттік есепшоттары» 2211 - <\Клиенттердщ талап етуі бойынша салымдар». 2. Негізгі күралдарды, ғимараттарды ағымдағы жөндеу және Дт 1860 - «Банк кызметі бойынша езге дебиторлар» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» 1051 - «Банктіі* Қазақстан Республикасының ¥лттық банкін- 1001 - «Кассадағы колма-кол ақша» 2211 - «Клиенттердің талап ету бойынша салымдары». 3. Негізгі қүралдар, ғимараттарды күрделі жөндеу үшін алдын ала төлем: Дт 1856 - «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» 1051 - «Банктің Қазақстан Республикасының Ұлттык банкін- дегі корреспонденттік есепшоттары». 4. Алынған, бірақ төленбеген ТМҚ және НҚ кірістеу: Дт 1851 - «Салықтар және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдср бойынша есеп айырысу» 1856 - «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» 1602 - «Өзге тауар-материалдык қорлар» Кт 2856 - «Күрделі қаржы бойынша кредиторлар» 2860 - «Банк кызметі бойынша өзге кредиторлар» 5. Үйлер мен ғимараттарды салу кезінде келісімшарт негізінде Дт 1856 - «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» 1001 - «Кассадағы қолма-қол ақша» 1051 - «Банктің Қазакстан Республикасының Үлтгык банкін- дегі корреспонденттік есепшоттары» 2010 - «Корреспонденттік есепшоттар». - орындалған жұмыс үшін анықтама ұсынған кезде: Дт 1651 «Салынып жатқан (орнатылып жатқан) негізгі кұрал- жабдыктар» Кт 1856 «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар». монтаждауды талап ететін негізгі құралдарды алу кезінде: Дт І651 «Салынып жаткан (орнатылып жатқан) негізгі кұрал- жабдыктар» Кт 1856 «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар»; - үйлер мен ғимараттарды және қондырғыларды пайдалануға Дт 1652 «Жер, үйлер және ғимараттар» 1653«Компьютер жабдыктары» 1654«Өзге негізгі құрал-жабдықтар» 1656 «Жалға беруге арналған негізгі қүрал-жабдықтар» Кт 1651 «Салынып жаткан (орнатылып жатқан) негізгі құрал-жабдықтар» 6. ТМҚ үшін төлем жүргізгенде: Дт 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар» Кт 1001 «Кассадағы қолма-кол ақша» 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары» 2010 «Корреспонденттік есепшоттар» 2020 «Баска банктердің сыйақы есептелген талап ету бойынша салымдар» 2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»; - ТМҚ қоймаға кірістелген кезде: Дт 1851 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да мін- детті төлемдер бойынша есеп айырысу» 1602 «Өзге тауар-материалдық қорлар» Кт 1860 «Банк қызмет бойынша өзге дебиторлар»; 7. Шаруашылық қажеттіліктер үшін аванс беру кезінде: Кт 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар» 8. Аванстық есеп беруді ұсыну кезінде: Дт 5 класс шоттары - бекітілген аванс сомасына Кт 1854 «Банк қызметкерлерімен есеп айырысу» 2854 «Банк қызметкерлерімен есеп айырысу»; 9. Банк әр айдың соңында есептеу әдісіне сәйкес алынған қыз- Дт 5 класс шоттары Кт 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар». 10. Бұрынғы айдағы есептелген шығынды төлеу кезінде есеп- Дт 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар» Кт 5 класс шоттары. 11. Мәжбүрлі шығынды есептеу кезінде: Дт 5458 «Өзге банктік қызмет шығындарын жабуға арналған жалпы резервтерге (мәжбүрлі шығындарға) ақша бөлу» 5459 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлык берешек бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындарға) ақша бөлу» 1462 «Банк қызметіне байланысты дебиторлық берешек 1463 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлык 1469 «Өзге де банктік қызметке байланысты шығындарды жабуға арналган жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1877 «Банктік кызметке байланысты дебиторлық берешек 1878 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлык Кт 5458 «Өзге банктік кьгзмет шығындарын жабуға арналған жалпы резервтерге (мәжбүрлі шыгындарға) акша бөлу» \5459 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлык берешек бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындарға) акша бөлу» 12. Мәжбүрлі шығындар күрылған дебиторлык берешек Дт 1462 «Банк қызметіне байланысты дебиторлык берешек бо-йынша шығындарды жабуга арналған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1463 «Банктік емес кызметке байланысты дебиторлык берешек бойынша шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (мэжбүрлі шығындар)» 1469 «Өзге де банктік қызметке байланысты шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1877 «Банктік кызметке байланысты дебиторлык берешек 1878 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлык Дт 1462 «Банк кызметіне байланысты дебиторлық берешек бойынша шығындарды жабуға арналган жалпы резервтер (мәжбүрлі шыгындар)» 1463 «Банктік емес кызметке байланысты дебиторлық берешек бойынша шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1469 «Өзге де банктік қызметке байланысты шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1877 «Банктік қызметке байланысты дебиторлық берешек 1878 «Банктік емес кызметке байланысты дебиторлык Кт 5458 «Өзге банктік қызмет шығындарын жабуға арналған жалпы резервтсрге (,иәжбүрлі шығындарға) ақіиа бөлу» 5459 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлық берешек бойынпп арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындарға) ақша бөлу» ә) егер банк ағымдағы жылда дебиторлық берешек бойынша провизияны калыптастыруды жүзеге асырмаса және: - активтердің басқа түрлері бойынша мәжбүрлі шығындарды Дт 1462 «Банк қызметіне байланысты дебиторлык берешск бойынша шығындарды жабуға арчалған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1463 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлық берешек бойынша шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (можбүрлі шығындар)» 1469 «Өзге де банктік кызметке байланысты шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1877 «Банктік кызметке байланысты дебиторлық берешек 1878 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлык Кт 1339 «Баска банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1439 «Клиенттерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» - активтердің басқа түрлері бойынша провизияларды толык Дт 1462 «Банк қызметіне байланысты дебиторлық берешек бойынша шығындарды жабуға арналған жалпы резервтер (мәжбүрлі шығындар)» 1464 «Банктік емес қызметке байланысты дебиторлық берешек бойынша шығындарды жабуға арналған жалггы резервтер (мәжбүрлі шығындар)»
БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық сана-тының бір түрі болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және кеңеюі кезеңінде косымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік капитал несиелік мекемелерді қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тыс тәуекелдерден сақтайды, оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді, ағымдағы шығындардың залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін арттырады, клиёнтураның коммерциялық және тұтьшу несиелеріне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп нормасын тапсырыс ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі алған кезде салымшылар мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік капиталға экономикалық ықпалшаралар қолданады. Осылайша, банк қызметінің ең үлкен мәселелерінің бірі банктің меншікті капита-лының жеткіліктілігін анықтау болып табылады. Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің айналымЬшдағы қарыз капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы кәсіпорынның айналымындағы қарыз,дапиталы айтарлықтай жоғары болып келуінде. ІЭның үстіне меншікті капитал салымшылардың мүдделерін бағалы қағаздарды және басқа да қатысу қүқықтарын сатып алу үшін, сонымен қатар, қаражатты қаржыландыру үшін несиелік, факторингтік лизингтік операциялар бойынша банктік айналымды авансылау кезінде күтілмеген шығындардан қорғайды, яғни банк тоукелдіктің орнын толтырады. Сонымен қатар меншік капиталдың бір белігі есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтап қалуын қам- тамасыз ететін және шығындар пайда болу кезінде оған қалыпты қызмет етуіне жағдай жасайтын қаржылық резерв қалыптасады. Банктік қызмет әрқашан белгілі бір тәуекелдікпен жалғасатын болғаидықтан, олардың активтері сәйкесінше топтарға бөлінеді. Төуекелдікті ескере отырып активтерді жіктеу және олардың мен-шікті капитал көлемімен өзара тәуелділігі банкті басқару сапа-сының жогарылауына және оның қаржылық түрақтылығының жогарылауыпа жағдай жасайды. Банктің меншікті қаражатына салымпыц осуі каржыландырудың ең қауіпсіз түрі болып табылады және жүйелі сипатгағы сілкіністерге жолықпауға мүмкіндік береді
Меншікті капитал банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған каражаттармен тығыз байланысты және солармен бірге айналымды жүзеге асырады. Ол тартылған қаражаттарға қарағанда сенімдіреқ ресурс болып табылады. Активті операцияларды жүзеге асыру барысында ысырап болуын жоққа шығармайды. Олар өз кезегінде резерв құруды талап етеді. Егер қызмет ету нәтижесінде банкте шығындар қалыптасса, ол жарғылық капиталдың бір бөлігін жоғал-тады. Резервтер болған жағдайда, соңғысы резервтік капитал есебінен қалпына келтірілуі мүмкін. Бұл банктің үзіліссіз жүмыс істеуіне жағдай жасайды. Банктер «ең төмен резервтік талаптар туралы» Ережеге сәйкес тартылған несиелік ресурстың бір бөлігін активті операциялардан олардың өтімді активтері мен табыстарын азайтатын бөлек шотқа депозиттеуге міндетті, ал меншікті капитал есебінен құралған резерв Қазақстанның Үлттық банкінде депозиттелмейді, себебі, ол банктің айналым капиталының бір мүшесі болып табылады. Бірак оның жарғылық капиталға қатынасы тартылған ресурстарды депо-зиттеу негізіне салынған үйлесімдіктен аз болмауы керек. Осылайша, банктің меншікті, капиталы бір жағынан өлшенген тәуекелдік көзі, екінші жағынан, қаржылық ысыраптың орнын толтыруды қамтамасыз етуші жинақталған қаражат болады. Банкке қатысты үлестегі өлшенген тәуекелдік сомасы мен айналымдағы меншікті қаржылар сомасы арасындағы айырма банктің төлем қабілеттілігін көрсетеді. Банктің қарыз алушыларын банктік опера-циялардан қорғау мәселесі. тәуекелдікті ескере отырып өлшенген активтердің орнын толтыру үшін банктің меншікті капитал мөлше-рін анықтауды қажет етеді, яғни қандай үйлесімдікте өлшенген тәуекелдік банктің меншікті і капиталы болып қүрылуы қажет. Несиелік тәуекелдік деңгейі бойынша активтер санаттарға сәй-кес бөлінген. Активті операциялардың елшенген тәуекелдік коэффи-циенттері пайыздық белгілеуде Қазақстан Республикасы ¥лттық банкінің корреспонденттік шотындағы ақша қаражаттары бойынша нөлден бастап ссудалық мерзімі өткен қарыз бойынша жүзге дейін тағайындалған. Үлттық банк белгілеген меншікті капиталдың жеткі-ліктілігінің ең төмен нормативтік деңгейі қаржылық жағдайы түрақсыз банктік мекемелердің көбеюіне, мүмкіндік туғызады. Сондықтан соңғы уақытта банк олардың қызметін реттейтін норма-тивтерді қатайтып, жарғылық капиталдың ең аз мөлшерін жоғарылатты. Айта кететін жәйт, коммерциялық банктер банктік қадағалау бойынша Базельдік комитеттің стандарттарымен белгіленетін халық-аралық стандарттар бойынша нарықтық тәуекелділікпен баскаруға ауыспайынша олар тәуекелділіктің әр түрін жеңіп шыға алмайды. Меншікті капитал екі бөлікке бөлініп қарастырылуы қажет: «Қатты ядро» деп аталатын базалық және қосымша капитал. Базалық капитал ең тұрақты және орнықты көздерді қамтиды: акционерлік капитал, басылымдарға шығатын резервтер және
Меншікті капиталдың негізгі мәселесіне үш әдіспен шешілуі мүмкін онын жеткіліктілігін колдау жатады: • капиталдың сатылы жоғарылауы; • активтердің жалпы сомасының кысқаруы; • жоғары тәуекелді салымдардың үлесін азайтумен қоса Банктердің қызметін реттеудегі маңызды мәні есеп айырысу, ағымдағы, салымдык және депозиттік>< шоттардағы қалдықтар бо-йынша міндеттемелерді орындау үшін қажет өтімді активтердің жеткілікті көлемін ұстап түруға <ие болады. Солардың ішінде олардың жүзеге асырылуы банктің корреспонденттік шотына қара-жаттардың түсуі ерекше мәнге ие болады. Себебі банктің уақтылы және толық көлемде өз міндеттемелерін орындауы біріншіден осыған байланысты. Айта кететін жәйт, резервтік капиталдың жоқтығы немесе оның жеткіліксіздігі мерзімді төлемдерді өтеу үшін өтімді активтер түріндегі тартылған ресурстардың маңЫзды бөлігін пайдалануга мәжбүр етеді, Нәтижесінде банк несие бойынша сыйақыдан алатын табысын жоғалтады, пайданың көлемі төмендейді және капиталдану мүмкіндігі кысқарады. Халықаралык тәжірибеде банктің өтімділік көрсеткіші өтеу мерзімі мен активтерді өткізу мүмкіндігін ескере отырып активтер мен міндеттемелер арасывдағы нормативтік сәйкестіктер түрінде анықталған. Қазақстан Республикасы Үлттық банкі өтімділік коэффициенттік активтердің орта айлық мөлшерінің сомасы 0,2-ден төмен болмайтынын талап еткенге дейінгі міндеттемелердің орта айлық мөлшерінің сомасына қатынасы ретінде қалыптасқан. Несиелік мекеменің жеке және занды түлғалардың бос ақшала-рын тартудагы белсенділігінің деңгейін тартылған ресурстар молшерінің меншікті капиталға қатынасымен өлшеуге болады. Бұл өте маңызды мәселе болып келеді, себебі жеке және заңды гүлгалардың бос каражаттары банктің активті операциялары мен иішсстицияльщ қызметінің негізі болып табылады. Тартылған рссурстардың тиімді деңгейі меншікті капиталдың тәуекелді ескере өлшенген активтерге қатынасы ретіндегі капитал жеткіліктілігі норматив арқылы қадағаланады. Меншік капитал (6-сурет) пассивті операцияларға жатады және мыналарды қамтиды: • акционсрлік капитал - жай (мерзімсіз бағалы қағаздар),
банктік резервтер - күтілмеген жағдайларға диввдендтер төлеуге, өтелмеген несиелер шығындарын жабуға арналған резервтер; қосымша төленген капитал, жай және артықшылығы бар акцияларды сату бағамы мен олардың номиналы арасындағы айырма есебінен құралады; қосымша төленбеген капитал активтерді қайта есептеу есе- бінен құралады; бөлінбеген пайда - банктің өз еркінде қалатын жинакта- латын пайда сомасы. Меншікті капитал іэанк үшін ресурс ретінде акционерге ди-видендтер төлеу түріндегі құнмен өрнектеледі. Берілген ресурс түрінің өсуі екі жағдайда болуы мүмкін: акционерлік капитал немесе банк пайдасының өсуі. Акционерлік капитал және оған теңестірілген банк қаражаттары қүрылымындағы баптар банк түрақ-тылығын және оның қызметінің тиімділігін қамтамасыз етуде үлкен рөл аткарады. Меншікті капитал бірнеше қызметтерді атқарады: қорғау, опе-ративті, реттеуші айналым және резервтік қызмет.
Қорғау немесе кепілді қызмет Банктің төлем қабілеттілігімен, оның тұрақтылығымен тікелей байланысты. Егер банк ресурстары тек қана меншікті капитал есе-бінен калыптасқан болса, оны абсолютті өтімді деп санауға болады, өйткені банкроттық жағдайда тек акционерлер залал шегуі мүмкін. Алайда, бұл тек банктің қызмет етуі үшін активтер резервін құру жолымен салымшыларға өтемақы төлеу кепілі ғана емес, Сонымен қатар бұл ағымдағы қорлардың жеткіліксіздігі жағдайын-дағы шығындардың орнын толтыру кепілі болып табылады. Ком-мерциялык банктерде төлем қабілеттілігі меншік капиталдың тек бір бөлігімен ғана қамтамасыз етіледі. Әдеттегі тәжірибеде төлем қабілетті деп акционерлік капиталы жұмсалмаған банк саналады, яғни активтер кұны кем дегенде банкпен шығарылған қамтамасыз етілмеген міндеттемелерді санамағандағы міндеттемелер сомасы мен акционерлік капитал сомасы қосындысыңа тең. Оперативті қызмет Оперативті қызметтің мәні капиталдың бастапқы мөлшерін қам-тамасыз етумен тұйықталады, яғни қызметті жүзеге асырудың алғашқы кезеңінде акционерлік капитал жерді, ғимаратты, қүрал-жабдықтарды сатып алуға және жалақы төлеуге, сонымен қатар күтілмеген шығындар жағдайына қаржылық резерв қүру үшін қажетті шығындарды кдржыландыру көзі болып табылады. Реттеуші қызмет Мемлекеттік органдар занды және нормативтік актілер көме-гімен меншік капитал мөлшері мен кұрылымын қадағалай отырып банктің қызметін реттейді. Айналым қызметі Акционерлік капиталға ақша сала отырып, құрылтайшылар банктік айналымға активтерді авансылайды деп айтуға болады. Бірақ кез келген коммерциялық қызмет тәуекелге бел бууға мәжбүрлі. Оның үстіне, айтылып кеткендей, капитал қорғау қызметіне ие. Айналым қызметін жүзеге асыра отырып өзінің айналым капиталын қолма-қол ақшалардың кассалық несиелік факторингтік және лизиютік операциялардың тәуекелділігіне, бағалы қағаздарды және басқа да қатысу құқықтарын сатып алуға ғимараттарға, қүрылыс жэне басқа да негізгі қорларға сала отырып, банктер кредиторла-рын залал шегуден қорғайды. Резервтік қызмет Тәуекелдік активтік операциялар сияқты пассивтік операциялар-ға да тән. Капиталдың ауыспалы айналымы және айналымы үдерісіндс мсрзімді депозиттерді мерзімі жетпей қайтып алу, талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттарды алып тастау, төлемеу
көлемі өсу себебінен банк шоттарына қаражат ағымының тоқта-тылуы және тағы басқа тәуекелдікті жеңеді. Тәуекелдікті жеңу барысында банктерге өтімділік нормативтері, сонымен қатар Үлттық банкте депозиттелетін несиелік жүйенің міндетті резервтік коры ретінде тартылған несиелік ресурстар жағдай жасайды. Активтік операциялардың ақталмаған тәуекелдіктің орнын жабу үшін нақтырақ айтқанда, шығындардың орнын толтыру үшін банк меншікті капитал резервін қүруға мәжбүрлі. Бұл банктің тәуекелдігін ескере өлшенген және өлшенбеген активтер шығындарға айналып кеткен жағдайда банк капиталының кызмет етуін қамтамасыз етеді. Егер банк меншікті қаражаттарды тиімді басқара білетін болса, онда банк осылардың көмегімен табыстылықты көтеріп және салымдардың сақталуын қамтамасыз етеді. Табыс деңгейін қаражат-тарды кысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздардан ссудалар беруге жұмсауға алмастйру жолымен кол жеткізуге болады. Өтімділікке деген косымша қажеттілік немесе міндетті резервтерді көбейту несиелік қоржынын ңемесе бағалы кағаздардың бір бөлігін қолма-қол ақшаға ауыстыру жолымен қағаттандырылады. Егер менеджер салым тартумен байланысты мәселелерді шешсе, онда ол тартылған каражаттардьі қаржыландырумен немесе өтімділіктің талап етілетін көлемін есепке ала отырып несиеге берумен айналысуына болады. Банк өзінің қысқа мерзімді қарыздар мен депозиттік шоттарын реттей отырып, өзіне өтімділікті және табыс-тың өсуін қамтамасыз ете алады. Егер банк салыстырмалы төмен пайыздық мөлшерлеме сәтінде қамтамасыз етілмеген міндеттемелер шығарса, олар соңымен жоғарырақ мөлшерлеме бойынша табысты инвестициялау үшін қажетті арзан қаражаттар көзі болып келуі мүмкін. Сонымен қатар, осы міндеттемелердің өзін несие бойынша лимитті есептеудегі және салымдардың сенімділігін қамтамасыз етудегі капитал ретінде
|
жалпы банктік тәуекелдердің қорлары. Қосымша капиталға үмітсіз қарыздар мен басқа да тәуекелді операциялардың орнын толтыру үшін кұрылатын әр түрлі резервтер және мәжбүрлі шығындар (провизиялар) түрлері жатады. «Қатты ядро» мен қосымша капитал арасында белгіленген ара қашықтық сақталады.
