З. Жүсіпбек Аймауытов шығармаларындағы дидактиканың пәлсапалық негізі

 

Жүсіпбек Аймауытов шығармаларында адамның ішкі құлқына қатысты сырларға, ойлау қабілетіне тиесілі құпияларға, адамның ішкі мүмкіндігіне, пендешілігіне өзінің нәпсісіне ие болмау т.б. жақсы да көлеңкелі сәттерге ерекше мән берген.

Қай енбегін алып қарасақ та, адамның психологиясын шынайы ашатын тұстары жазушының өзіне тән қасиеті. Ойымызды дәйектеу үшін «Ақбілек» романының дидактикалық пәлсапалық негізіне тоқталып өтейік. Бұл романның негізгі мұраты уақыт пен қоғам өзгерістеріне орай қазақ қыздарының психологиясы мүлдем өзгеретінін автор сәуегей бабаларымыздай данышпандық тапқырлықпен бейнелеген. Қазақ қызының бейнесінен қоғам тынысын байқатады. Мұны рейтинг жүйесінде сипаттап берейік.

Автордың өз үніне үңілсек: (Баяншының сөзі)

- Өскемен, Бұқтырманың оң жағында Алтай бар. - ұлттық нақыш

Құбыла жаққа құлай аққан Ертіс;

Найман - ру

Бал тамған айна сулы Марқакөл - табиғат

Кеп оңда емес -ау, жараңдар! (Оқырман назарын аудару) (Баяншының сөзі)

Мамырбайдың малайлары қора жамап, пішен қалап... Мамырбайдың Ақбілегі қасындағы қыздарына қабақ шытып, қаңқыл етіп, даусы саңқыл-саңқыл етеді!

Көзім тартып тұрғаны несі? (Тотем)

...терең шаттан іннен шыққан қасқырларша, шұбап төрт атты келеді. (Жамандық нышанасы) Келе тарс-тұрс. Үріктірді, бөктірді.., Өңкей орыс.

(Баяншының сөзі)

- Мамырбайдың бәйбішесін сокқыға жығады, қызын тап дейді. Бәйбіше қызын бір апанға тығып кеткен. 25 қамшыға бәйбіше үн шығармайды, Ақбілегі естімесін деп. Аялап өсірген жалғызын «кәпірге» қалай қисын.

Шиеленіс - Шұңқырға жақыңдаған адамнан көмек сұрады, бірақ, ол көмек бермеді.

Дүрсіл ауылға келді.

Жонына шойын тағалағандай апасы сіресіп қалса да, елемей, шыңғырған дауысқа қарамай үкідей ұшып келеді.

- Қызын бүркітше бүріп, іліп жатқан екі орысты анасы екпінімен келіп итеріп тастап, балапанын басқан ана құстай балапанын бас салды. Болмаған соң орыстар мылтық дүмін жұмсады.

- Босанған Ақбілек анасының қалып бара жатқанын көріп, апанға түсіп кетті.

(Баяншының сөзі)

Үш орыс қызды көтеріп, ойбайлатып, алды да жөнелді.

- Оққа ұшқан Бекболат Ақбілекке жанашыр. Бекболат бірінші жақта сөйлейді. Жасы-27-де. Шашақты сары қыңды мүйіз сапты өткір кездігім -менің өнерпаз жігіт емес еместігіме айғақ.

- Бұрын қой 500-ге, жылқы - 200, сиыр - 60, түйе-20-ға жетсе, осы күні санасақ, 1/4 де жоқ.

Әкеміз елу басы, ауылнай би болған. Хат тосқауыл. Ақбілекке ұрын келе жатыр едім, Ақбілектің «апатайлаған» дауысын естіп, орыстарды қуып бердім. Оң иығыма оқ сап етіп, басым айналып кетті. Жұртым-ау! Меңде не жазық бар?

Офицер (монолог) - ішкі ой

Адам лажсыз өзінің тілегіне бағынады. Мен - Тамбов губерниясының бай алпауытының кіші баласымын.

... орыс күшті жұрт болмаса, осы надан қазақ күн көре алар ма еді? Тек қымыз ішіп, қарнын сипап, қатынына қарап, борбайын тыр-тыр қаситынды біледі. Патша казақты қара жұмысқа алам дегеңде, қандай қорқып қара қиратылып қалды. Баяғыда қазақ орысқа қарағаңда, қатын патшаға солдат алмаймын деп, қолхат беріпті-мыс. Офицердің монологы арқылы қазақ - орыс елінің тарихына көзқарас. Тегінде қазақтың солдат болудан қорыққаны бізге теріс те емес. Әйтеуір қазақ өз алдына ел болып жатқан жоқ. Ендеше орысқа бағынуы керек. Орыс осы жерге сыймай жатса, бос тұрған жерді алмай қайтеді? Баяғыда орысты үш жүз жылдай татар билеп тұрғанда, қазақ соның ішінде, қандай қорлық көрсетпеп еді? Ордаға барған елшілерімізді тақтайға жаншып, үстінен билетіп өлтіріп еді?

Біз келейік деп келгеніміз жоқ, құл-құтанға басыңдырғымыз келмейді. Біздің де қанымызда нәпсіқұмарлық бар. Қазақтың қара көздерінің сиқырлы күші Еврей әйелдерінен кем емес. Әйелдің сүйгенін тілейтін біздің өз еліміз бар ма?

Келешегіміз - аяз, аштық, соғыс ажал.

Мұқаш (Монолог, ішкі құлық, өзінің кейпін бірінші жақта сипаттайды).

Портрет: таңқы мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жарбақтау, кірпі шаш, қарыс маңдай, қара сұр жігітпін. Жасы-35 те. Аузым асқа, ауым атқа жарыған емес. Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, солай түзеле бастадым. Жылы жұттан кейін пароходқа міңдім, Өскемен, Зайсан, Семей қалаларында орыстың тілін үйрендім. Мен неден тайсалам? Жалғыз кемдігім: қағаз танымаймын. Қолым хат білсе, Күршім өзенін теріс ағызар ем. Біресе қызыл, біресе ақ басып, қызметке орналасуға кедергі болды. Елге келген соң ішкі пікірім ішімде ақтардың «адамы» болдым. Ақтар маған жақсы қыз тауып бер деді. (оқиғаның бастау көзі) Мамырбайдың Ақбілегі есіме түсті. Ағасы менің басқан бояуыма шағым жасаған тұсы, енді мен несіне аяйын деген ой келді.

 

* * *

Баяншы сөзі

Алыс-жұлыс, ауыр күйік аттың соққысынан Ақбілектің сілесі қатып аттан түскеңде өлген адамша сылқ ете түскен.

Ақбілек жер қорқақ ботадай, аяғын аңдап басып, сығалап қарап, жапсарды ашып, тысқа шықты.

Талдың тасасына түсейін деп шеткі қостың артынан жаңа аса беріп еді, қос даласыңда мылтығына сүйеніп, қақиып тұрған бір орыс жалт қарап:

- Стой! - деп зекіріп қалды. Сөйткенше болмады, атымен бір орыс жүгіріп келіп, құшақтай көтеріп қосқа ала жөнелді. Ақбілектің көзі шарасынан шықты.

Ақбілекті аш белінен жібермей қысып, бетіне аузын ала ұмтылып еді, Ақбілек теріс қарап, бұлқынып сүйгізбеді.

Олар күліп, жақындап жатқанда, төрде жатқан ұзын бойлы, ақ құба, қара мұрт орыс оянып қырынан жатып, Ақбілекке көз салды. Қарқылдасқан, қайғысыз, қамсыз көп орыс ортасыңдағы қара мұрттыны есебі де Ақбілекке жұмбақ боп көрінді. Әйелге біткен жеңсікқойлық мұны да жеңді ме, қапаста қапаланып отырған Ақбілектің көзі қара мұртқа түсті.

(өзара кикілжін) Қара мұрт Ақбілектің жан жарасын әлде көзінен оқып білді ме, басқа сезім көрінеді ме, кім білсін. Жирен орыс сүйейін деп тағы келді, Ақбілек сырт беріп тыжырынды.

Жирен орысқа қара мұрт бірдемені айтты.

Жирен орыс пен қара мұрт біріне-бірі тағы да бірдеңе деді де, аяқтарын нығарлай басып, енді екі жаққа қарай жөнелді, сүзісетін қошқарларша екеуі біріне-бірі қарап тұра қалды.

Өлген жирен орысты көп орыс алып кетті. (Дуэль).

Теке көз тілмаш екен.

Өзге төрелер сені бәріміз қатын қыламыз деп еді, бұл кісі оған обал еді. Онда бәріміз хайуан боламыз деді (натурализм).

Жалғыз-ақ қара мұрттының жанында қалғаны рас... Бірақ ойбай-ау! Ер жігіт деп отырған аузы түкті кәпір ғой! Әлгі дәретсіз, сүндетсіз, тұрып сиетін, шошқа етін жейтін, арақ ішетін, темекі тартатын.

(Монолог)

Мұқаш:

Еңді бұ беттен қайтуға өткел жоқ. Дауа жоқ.

Баяншы сөзі

Мұқаштың әйелі Алтынай «ұлықтың» әйелі ғой.

Мамырбай бәйбішесінің мерт болып, қызының жоғалғанын естіп өгіздей өкіріп, сылқ етіп отыра кетті.

Бекболат жараланыпты.

Бұл іс кімнен келді?

Құрбан қажыдан көрді. Әбеннен көрді.

Сұрастырып, осының бәрін қысылып жүрген Мұқаш екені кешікпей ашылды.

Алтынай үстелдегі батес көйлегін, жасыл жеңсіз, сырмақ түн баласы Мұқаш тұрақтамайтынын бәрі-бәрі естілді.

Қызылдар ақтарды ұстап жатты.

Қызылдар сол ауылда бекініп жатқанда, Мұқаш ақтарды алдап үстіне алып келсе, қызылдар тарпа бас салды. Тасасынан атысуға мұршасы келмей қасына Ақбілек бірте-бірте тұтқынға еті өлгендей, бойын үйреткендей болды.

Алты атарын алып, Ақбілекке бергеңде де, Ақбілек шаңқ етіп, безілдеп кезеулі мылтыққа қарсы тұра жүгірді.

Қара мұрттың кезелген қолы сылқ ете түсті. Мені неге атасың? - Ақбілек зорланып, қара мұрттың мойнынан құшып, аймалап сүймесін бе?

Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойраңдап кеткен озбыр омырау, өксікті күңдер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстан бара жатты.

Көшкен орыстың жұртыңда бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек жалғыз қалса да, жалғыздығына өкінген жоқ.

Саялдық қара бұлттар-ау!

Күздің сарғыш жапырақтары-ау!

Ұлыған дауыс анық алыстап бара жатады да, тағы естіледі.

Әлден уақытта арсалаңдап бір аш қасқыр Ақбілек отырған қостың аузына келіп қалды.

Ақбілектің жан даусы... шыр ете түсті.

Ақбілек қасқырдың қарсы шабатынын білгендей, жалма-жан жан ұшырып, қостан атып шығып, айғайын салып, ағашын сермей берді.

Қасқыр қамалайды. Ақбілек сабалайды, қасқыр абалайды. Қасқыр долданады. Ақбілек дөңгелейді, қасқыр күркілдейді, Ақбілек шырылдайды, қасқыр қырқырайды.

Отты көріп қасқырлар кетті. «Өлмегенге өлі киік».

Ақбілек Асуға түсті.

Орыс шіркін адамды аямайды екен-ау.

«Ақтар, қызылдар» деп отырушы еді. Сонысы ма әлде?

Торғай қашан аузына кеп түскенше, көзін қадап қойып, айыр тілін жалақтатып жатады екен сұм жылан.

Ақбілек сұр жыланды сойылмен салды келіп қақ бастан».

Іскендір - дуана адам.

Дуана Ақбілекті жолға салып жіберді.

Дінсіз орыс еркелеткен арам денесін, қасиетті дуананың арқасына артуды обал көрді.

Ауылдан кісілер келіп, Ақбілекті аяп кетеді. Ақбілек 15-те еді.

Ақбілек ұсталғаны туралы жігіттер айтып өтті.

... бұрынғы кіршіксіз, әппақ кеудесіне енді қарақұзғын ұя салып кеткен тәрізді.

Осы арам денеммен, арам аузыммен әкемнің иманды жүзіне қалай жақындаймын.

Ойбай-ау! Менің күйеуім ше?

 

Екінші бөлім

Бекболат жарасынан жазылады.

Ақбілектің ағасы Төлеген қалада тұратын.

Тақырдың жылтыры (емханадан көреді).

Ақбілек әңгімесін білгісі келді.

Оның қасында Ақбілек қонған үй Мұсатай.

Халқының көз жасы үшін матайдың Әбенімен ұстасып жүрміз. Бекболат ішінен: «Әбеңді - арыстан, бұл тышқан ғой» деп ой алды, онысын айтқан жоқ.

Елден Жаңбырбай келеді.

Жылтыр Жаңбырбайдың, Ақбілектің келгенін біліп, Бекболаттан «сүйінші» сұрады.

Жай жүрген Бекболатты арызға тартады.

Бекболат Ақбілектің ағасының үйіне барды. Ас істейтін матушке:

Көп комиссар келеді.

- Арақ көп,....ба.

- Төлеген үйінде көп киім-кешек. Бұл - байларды тонаудан түскен пайда.

Төлеген партияға жазылған жоқ, қызылдар құлап қалса, кім біледі... Тоқтай тұрайын деп ойлайды...

Төлегеннің қонақ шақыруы да жағынуы еді.

Төлеген «продком»

Мұқашқа да дұрыс қарайды (шешесін өлтірткен, қыздарын масқаралаған).

Төлеген Бекболатқа құрақ ұшады.

Губерниядан Ақбала деген губревком мүшесі келсе, сол да қонаққа келеді.

Қонаққа алдымен Ыхаң, Тыпан келеді.

Ыхан шылымын жуантық қылып орап, шүмекке анашасы болған шолақ мүштігіне нығарлап бұрай сұғып, жылқы тістеген «майлы аяқша» бір езуіне ыршып қисып отырды.

Дәрігерлер темекі де, арақ та, апиын да у дейді:

Ыхаң арақтың игілігін көрген, орыстан қатын алған.

Ақаң да, Тыпаң да дәулет құсы бастарынан ұшқан адамдар еді.

Ықаң большевиктерге қарсы, өңшең қылқан кескендей жас офицерлер де келді.

Ақбала тойған қозыдай. Киімі қоңырлау, жүріс-тұрысы солапаттау Балташ деген жігіт. Бір көзін аса, бір көзін баса қарайтын. Доғал деген қара бұжыр.

Балташ - уез бастығы, Доғал - әкболбас (жер бастығы).

Төртіншісі Доғаның жанында ершіктей, Балтаның жанында шапашоттай жымырайған Жорғабек деген кісі.

Ақбала бір кітапты қолына ұстап тұрып:

- Ей, мынада Каутский де бар ғой, - деді. Төлеген ауыз үй жақта жүріп:

- Бізде Энгельс те бар, Марксші болудан да дәмеміз бар, - деді.

- Уай, қойшы! Сен Марксші болып жарытпассың, - деп төсекте жатып Балташ кекете сөйледі.

Жорғабек пен Тыпаң ым-жымы бір кісіше бастары тиісіп, күбірлесіп, бірдеңе айтып отырды. Тегі, арақтың жайын сөйлесіп отырды білем. Жарғабек:

- Ішуге неге болмасын? - деп қалды.

Ақбас аяндап жүріп әдемі кроватьқа, масаты кілемге, барқыт орындықтарға көзі түсті, қабырғадағы ілулі Ленин, Горький жолдастардың олармен қатар Төлегеннің суретін де байқады, шкафты, үстелді, ана жақтағы киімдерді де шолып өтті. «Тұрмысың жарайды, жігітім!» - деген мәнде аяңдап жүріп: (соқыр сезім)

- Ым-ым... да, - деді.

Соқыр сезім, таңсыққойлық, кеңестік тәртіптің ішкі құбылысына айналды.

Эмпириялық «синдром».

Ақбала:

Уездік жерде кім қызмет қылады?

Кім қалай тұрады? Кімге сенуге, кіммен істеуге болады? Олар немен шұғылданады? Қаңдай кітап оқиды? Орыстармен арасы қаңдай? Кедейшіл, байшыл, адалы, арамы қайсы? Әлгі «ым-да» дегені «сенің жайыңды да білдік» дегендей бір қорытынды пайда болды.

Ақбала тұтқиылда (спонтанно) Балташтың қасына тоқтай қалып:

Sit - Мұндағы байлар, тегі жақсы тоналған ғой? - деді. Толғаныс

Құбылыс: «үйдің төбесіне карап, шашын үрпите, уқалап, «сен коммунист болсаң, мен де коммунистпін» деген түрде шалжиып жатқан Балташ оқыс сұрауды естіген соң, еңсесін азырақ көтеріп, мойнын қыңырайтып, бір көзін сығырайтып:

Үрдіс: - Е, сболыштарды өкіртті ғой! - деді.

Балташ Ақбаланың не оймен сұрағанын болжай, өзінше байшыл, кедейшілдігімді сұрады ғой деп жорып қап еді.

(ішкі бүкпе, адамның құбылуы пайда болды. Іші бір түрлі, сырты басқа).

Сұрауына Балташтың теріс мән бергенін Ақбала сезе қойды да, оған сезімін сездіргелі:

Сол мүліктер орыстың қолында кетті ме? - деп сұрады.

Бұл сұрауға бәрі де құлағын тігіп аңтарыла қалды. (ұлттық қордың басқа жұртқа көшуі)

Балташ барқыт орыңдықтарға қарап:

- Е, мекемеге келген мүліктен біздің кейбір жігіттердің де алып, ұстап жүргені бар, - деді.

- О кезде ана жақта жүріп, құлағы шала-шарпы шалып қалған Төлеген:

- О, не?-деді.

Балташ:

- Жай, әншейін, - дей салды.

Етті үстелге әкелісімен, Төлеген төр үй жақтан ішіне тығып бірдеңе алып келді. (Әлі ұят бар).

Тыпаң жымың ете түсті:

Ықаң шыдай алмады: алдында тұрған стакаңды ұсынып: (Арақтың, басқа дәстүрдің орнығуы)

- Бұ жарықтықты әуре қылмай құйшы, қарағым! - деді.

Жұрт ду күлді. Манадан бері сыпайысып отырған Ақбала да:

- Аксақал айтты ғой, құй еңді! - деді.

Балташ жан-жағына алақтап, Бекболатқа:

- Әне, бір әйнектің шымылдығын түсіріп жіберші, - деді (сақтық).

Тыпаң жыбырлап, Ақбалаға қарап:

- Жаңа келген қонақтардың құрметі үшін...

Ақбала жұлып алғаңдай:

- Әлеуметтік маңызды бар жұмыс үшін...

Со кезде Балташ:

- Жасасын Совет өкіметі! (Ұраншылдық)

Екінші көтерісте - большевикті, үшіншіде - қазақ автономиясын, одан кейін - жаңа қонақкты т.б.

Бір бөтелке спирт, бір жарым бөтелке арақ болды.

Тек Бекболат ең соңғы көтеріске қосыла алмай, көзі бажырайып, шанышқы мен әлек боп отырды (мас).

Ыкан көбінесе араққа дәңдеді (Құмарлық - нәпсі).

Орысшалау, түтін салысу, күлісу... мидай араласты. Бұлардың сөзіде, өзі де Бекболатқа түсініксіз болды. Бұларды басқа дүниенің адамдарындай, оқымағанның кемдігін Бекболат сонда бір қатты сезді.

«Бұлар да өзіміздей жігіттер-ау! Оқысақ, біз де осылардай боламыз-ау! - деп азырақ күндегендей боп отырды. Әйтсе де өзін елемегеніне қорланып намысы келді.

... Еңді мынау өңшең орысша сөйлескен, шылым тартқан, арақ ішкен пысық, бықысқан қазақ әкімдерін көрген соң, тағы да Бекболаттың елі есіне түсті.

Әкей де сөзбен әулігіп кеткен бір түрлі заңбас адам ғой! «Мені керек қылмағаны ма?» - деп ішінен әкесіне ренжиді (Елдің бірлігінің кетуі).

Бір мезетте әкімдердің аузынан Бекболаттың құлағы «Матайдың Әбеңі», «Мұқаш»деген сөздерді шалып қалды. Мұқаш - кәдімгі Ақбілекті шығарып беретін Мұқаш. Әбен мұның әкесімен араз болып жүрген Әбен.

Сөйлеп тұрған Балташ екен (Намыстың жоқтығы).

Әбен - зияңды элемент. Рас, Мұқашты да тап-таза жігіт дей алмаймын.

Елге зияны тиген шығар, бірақ оның зияны байға тиді. Ол нағыз - коммунист.

- Жолдастар, маған сөз бер, - деді Доға.

Матайдың Әбені болыс болғаны шын, елге беделі бір. Құр бай екен деп, барлық байды жоққа шығаруға бола ма? Бұл арызды жазып отырған Тақырдың жалтыры. Бұл арызды қолданып, іс қылуға болмады. Бекболат ойда жоқта арызға қол қояды. Мұқаштың қылмағаны жоқ, қыз, қатындарын бастырған, - деген кезде Төлеген қызарып төмен қарады.

Бекболат та жерге қарап кетті.

Доғаның Мұқашты жамандағаны ұнаса да, Бекболатқа Матайдың Әбенін жақтап сөйлегені ұнамады.

Тыпаң сөйлеп отырып:

«Қүдай» деген сөзді не қылмаңыздаршы, сөздің аялғысы ғой... - деп сасқалақтап қалды (Орынсыз үрей).

Балташ кедейдің баласы, қолынан келсе, өзі де кедейшіл болғысы келді. Күреңбай етікшіні болыс қойып жіберген. Күреңбай Балташтың кісісі боп, осы қаладағы бір тәуір келіншекпен тамыр қылған (Жеке бастың қамы).

Әбенді жақтап отырған Доға да сұлу қыздан дәмелі.

Жорғабек ақтардың жағыңда болып, бертін кешірім болған соң, бұлардың арасынан қызмет алған. Оның түпкі ойы - бір үлкен орын. Сыртқы түрінде ептілік, шешендік, әлеуметшілдік, ісшілдік, бүтіншілдік байқалатын. Әркімнің болмысына қарай құбылып, өз пікірін әсте сездірмеуші еді. Төлеген екеуінің мінезінде бір ұқсастық бар еді. Бірақ Төлегеннен гөрі өтімді, тартымды, білімді, алғыр (Мансапқойлық).

Ықан Төлегеннен рұқсат сұрап үйіне кетті, өйткені бұл әңгіме түсініксіз.

Төлеген түк сөйлеген жоқ (Қорқақтық, сенбеушілік).

Манадан ымдап отырған Ақбала көсемсіп: (Білгеніне адамдардың пікірін өз пікіріне қосып айтатын).

Ақбала:

Үнемі әмір иесі болғысы келеді.

- Бізге төңкеріс көктен түсті. Қан төккеніміз жоқ.

Өкімет жолшынікі.