Оқиғаның 2-байланысы -махаббаттың барлығына Мамырдың сеніміЖоқ болса махаббатты бір сүйгенің, Ойлашы, керегі не дүниенің?
Оқиғаның 3-байланысы - екеуінің ойының түйісуі. Бетке шықпай қоя ма жүрек ізі,
Оқиғаның 4-байланысы - Мамырдың қызша киінуі. Әдебиеттің қисынынан шарттылық Қуанды атқа оғым тиді ме деп, ПІиеліністің негізі - ел мәселесі мен әлеуметтік саяси мәңде болуы. Ол күңде жерге талас қазақ, қалмақ Бір соғыста қалмақты қазақ жеңіп, Тобықтының бәрі де тойға бармақ, Той қылған Орта Жүзде Сәмеке хан. Жақындық Бастаңғы өткізу Әдебиеттің қисынынан ұлттық нақыш Қыздың қазақ қыздарына тән ұлттық ерекшелігі Жұмбақпен сезімін білдіруі.
Ауылымның күн батысы қалың қамыс, Бүрсігүннен алғы күн болды алыс. Жас кісіде бар болса жігер, намыс Болып кетіп жүрмесін жатпен таныс. Жұмбақтың шешімі (Автор ойы) Бүрсігүні қамыстан жолықпасаң, Мен саған жоқ деді ғой байқағанға.
Мамырдың өз басындағы қайшылық Құда түсуі Батыл шешімі
Мамыр айтты: Көрегендігі Мен сенсіз тірі тұман, Жолыңда өлсем, ризамын, жаным құрбан. Заман қандай болар деп дайындап ем, Боз жорға атым белдеуде ерттеулі тұр.
Хабарлауы Анықтығы Не болса да қылдым деп бір жұмысты, Бара сала Олжайға кісі салды.
Бабалар дәстүрі Олжай барды Бабаға түн ішінде
Мамырдың ел Мәмбетелі жатып алды ырық бермей басыларының Қалқаман мен мамырды өлтірмесе, қатал жазаға баруы Кетеміз деп Бабаңды тіпті көрмей.
Әнет бабаның Бабаң айтты: ізгілікті ойы - Өлтіретін жұмыс емес, Тіректік негіз Біреудің некелесін бұзбаған соң, Қанына ортақ болуы дұрыс емес.
Надандардың Болсын да Мәмбетейдің бір айтқаны, басымдылығы, «Еркек тоқты - құрбандық» деген қані, олардың бұлтарыссыз Қалқаман Тобықты үшін жанды қиса, қатал шешімі: Кетпей ме шаһит болып оның жаны.
Әдебиеттің Сол сөзге аударылды жұрттың бәрі қисынынан Метонимия
Сенім сипаты Не қылсын жаңалыққа жалғыз кәрі, зауалдан қорқу «Келесі көпке болып жүрмегей», - деп, Өзектілігі бабаңның шын кейіген шықты зары. Парадигма эпитет теңеу
Бабаның Бабаңның нұр жүрегі болды мұздай
Сезімнің суреті Аллаға Бабаң сонда сиыныпты, (суггетив) Аққан тер нұр жүзіне құйылыпты. «Қалқаман жүйрік атпен шауып өтсін, Көкенай сонда атсын!» - деп бұйырыпты.
Көп наданның асыл Ай, жұртым, мен өлемін, сендер қалдың, Бабаға тигізген Орнына бауыздадың айтқан малдың, қырсығын Өз бауырын оққа байлап өлтірді деп, Қалқаманның Қалдыңдар обалына мына шалдың. аузынан айтқызуы (автордың сөзі)
Әдебиет қисынынан Назасы нақақ жанның қате кетпес, Ұлттық нақыш Деймісің қалмақ сені тентіретпес. зауалы Мамырдан қалған жанның керегі не, (парапсихология) Ісім ақ, қосылармын, еш нірсе етпес.
Батаның құдіреті Көкеней садақ тартты дүрілдетіп, Бабаның батасы Қақ жарды ердің қасын оғы жетіп, Әйтеуір, ұлы дене аман қалды, Оң жаққа қара саннан өтіп кетіп.
Той қылмақ еліне Қалқаманның қарсы болуы. Бұхар жаққа, нағашысына кетуі.
Оқиғаның шешімінен кейінгі автордың түйін сөзі: Мың жеті жүз жиырма үшінші жыл, Қазақ-қалмақ атысқан, мұны да біл. Қалмақтың бастаушысы Суан Раптан, Өзі батыр, соғыста тым айлашыл. Қорлық көріп қазақтың шұбырғаны ол, Сол себептен Қалқаман қалды ізделмей. Ол түгіл, Әнет - Бабаң кешке ере алмай, Тірідей дөң басында қалған өлмей. Тұқым бар. Қалқаманнан осы күнде, ІПын болса Ұлы жүздің жүр ішіңде Өздері Елібаймыз десе керек, Білмейді кейінгісі бізді мүлде. Қорыта айтсақ, бұл - микродидактикалық бір кесінді. Бірақ, талдау, жинақтау-жалпылау, іздеу-жинау, салыстыру, топшылау, т.б. әдістер әдебиеттің ішкі заңдылықтарының (тарихы, сыны, қисыны) қосындысында тұтас меңгерілуге бағыт жасайды. Бұл түйіннің толық пішінін жоғарыда бергендейміз. Бұл шығарманың құрылым - жүйесінде ақын айқын көзге көрінбейді. Айқын пластикалық дүние өзінен-өзі өрістейді. Шығарманың аты «Қалқаман - Мамыр» болғанымен, ішкі сүйіспеншілік реңктері монолог арқылы суреттелмейді. Аталған шығарманың эпикалық поэзия қатарына жататыны жайлы тағы да бір көз жеткізерлік дәйекті В.Г. Белинскийдің өз тұжырымынан іздейік: - сыртқы құбылыстың қайсысына болса да ынта, тілек, ниет, бір сөзбен айтқанда - ой-пікір мұрындық болады; сыртқы құбылыстың бәрі де ішкі, құпия күш әрекетінің нәтижесін (шығармада құпия әрекет жоқ, Әнет бабаны тыңдамағандардың, ел бірлігінен, әңгімелеуші рөліңде салқын канды сипатпен беріп отыр); бұл күштерден шығып сыртқы шындық, оқиға және әрекет өркендейді; мұнда поэзия қарама-қарсы, жаңа текте көрінеді. Бұл субъективті дүниесі, бұл ішкі дүние, өз шеберінде қалып, сыртқа шықпайтын тырнақ алды істердің дүниесі. Мұнда поэзия ішкі элементте, шарқ ұрған, сезім ойда қалады, ал рух сыртқы реалдықтан шығып, өзімен өзі болып кетеді де, поэзияға сыртқының бәрін өз бойына жинаған ішкі өмірінің әр алуан шексіз құбылыстары мен белгілерін береді. Мұнда ақынның жеке басы бірінші кезекте көрінеді де, біз тек сол арқылы ғана бәрін аңдап, түсініп отырамыз. Бұл - лирикалық поэзия [69]. Көріп отырғанымыздай, поэзия санатына «Қалқаман -Мамыр» жататынына аталған қисындық ереже толық дәлел. Шығармадағы дидактиканың пәлсапалық сипатын ашу үшін оның жанрлық сарынын айқындап алу қажетті әрекет. Себебі, жанрларды ажыратпай, ішкі-сыртқы құбылыстың шығарма мұратына қатыстылығын, тақырып ашудағы автор ұстанымын, бағытын тану өте қиын. Ұстанған бағытымыздан лирикалық поэзияның сыртынан гөрі эпикалық поэзияның сарыны, соның ішіңде көбіне дидактиканың пәлсапалық сипатына бейім екенін аңғардық. Бірақ, лирикалық поэзияда пәлсапалық пайым жоқ деп айта алмаймыз. Шәкәрім шығармаларында эпикалық туындылар басым дедік. Соның дәлелі ретінде «Талап пен ақыл», «Адам немене?», «Жолсыз жаза, яки кез болған қаза», «Қодардың өлімі» шығармаларына талдау жасап, пәлсапалық сипаттарды саралап тізбелейік. «Талап пен ақын» өлеңіндегі пәлсапалық түйін: I: Талап шапса ақылға мініп алып, Жақсы жаман бәріне бірдей салып. Анық ақыл алдымен ашырмайды, Еш нәрсе одан құтылмас жетпей қалып. Бұл құбылыстан Адамның игілікті мақсатқа жетуі үшін құр талап жетімсіз екенін байқаймыз. Мұнда ішкі сезім сипатынан гөрі танымға бейімдеу, салихалы істерге бағыттау приоритет. Ал оның өзі әдебиет қисынының әдемі өрілімімен беріліп тұр. «Талап шапса ақылға мініп алып» - символ, «Жақсы - жаман бәріне бірдей салып» - антитеза, «Анық ақыл адымын ашырмайды» - символ, тек төртінші жолда ғана тура мағынасындағы түйінді табамыз. Аталған көріністен музыкалы, әуезді сарын мүлдем байқалмайды. Ақын өз өлеңдерін Адам тұлғасын оңтайлы, ізгілікті, өршілдік қасиетке бағытты мәреге бұру мақсатына арнаған. Ішкі сезім сипатынан, пәлсапалық пайым айқын байқалады. Құрметті оқырман, әдебиет нысанының қисынын талдауды мақсат етіп отырғанымыз жоқ. Себебі дидактика, әдістеме, оның пәлсапалық сарыны - педагогика ілімінің нысанасы. Бірақ аталған ғылымды тарқату үшін әдебиеттің тағылымы мен қисынын назардан тыс қалдыру мүмкін емес. Ендеше, ойымызды одан әрі жалғастырып көрелік. «Талап» жайлы автордың әңгімешіл әрекеті үдей түседі (градация): II. Талап деген ындын мен ентелемек (символ) Ойға алып қызыққанын қылсам демек (тура мағына) Ол ісі орайлы ма, орайсыз ба Ойланып оны Ақылға салса керек. Бұл - талаптың ақылсыз тұл екендігін тағы бір қайта еске түсіру. Ақынның Талаптың дербестігі жоқтығын аңғартатын үдеме сипаты мына бір жолдардан аңғарылады: Тапқыш Ой ғой ақылдың мағынасы, Тоны жүрек болады, мида басы. Орынсызға ұмтылтпай тоқтатуға Талаптың алты түрлі бар ноқтасы. Осы жолдардан пәлсапалық пайымды табу үшін әдебиеттің қисыны бізге «көмекке келеді». Бірінші жолда қазақ тілінің «Ой - ақылдың мағынасы» сөйлем мүшелері бастауыш, анықтауыш, баяндауыш болса, байланыстан ой мағынасы», - қиысу, «Ақылдың мағынасы» - матасу. Бұндай сөз колданым - Ақылдың тереңдігі ой екендігінде. Сол секілді Ақылдың тоны - метонимия - жүрек, басы - метафора, ноқтасы - метафора, айқындауыштық қызметте «алты түрлі». Автордың талап пен Ақылға қосымша тіректік мәнде қызмет атқарарлық 6 ңоқтасы нелер? Оған Шәкәрім Құдайберді тілімен жауап іздейміз: Ынсап, ұят, ар, рақым, сабыр, сақтық;. Талапқа алты түрлі ноқта тақтық. Алтаудың ішінде ынсап әділ, өзгесінің тізгінін соған ұстаттық. Бірінші жолда 6 түрлі ноқта сипаты алгоритм тәртібімен берілген. Екінші жолда алдыңғы ой қайталанады. Үшінші жолда ынсаптың жетекшілік рөлі, оның қасиетінің әділ болуы. Төртінші жолда барлық бесеуінің тізгінін (метафора) соған ұстатуы. Міне, осындай көріністерді оқырман миына ой жүгіртпей, құр сыдыртып жатқа білгеннен еш пайда жоқ. Өлеңнің нәрі осы түйін екенін ұққан абзал. Ақынның өзі қалған алты сипаттың қасиетін суыртпақтап, өлең өрнегінен суреттеп береді. Нақтыласақ, ол мынандай өрнектер: - Ынсап деген аспайды, ол кем қалмайды. Орнын таппай ол, сірә, қозғалмайды (символ). - Рақым жақсы көреді аяғанды Адамға қаттылықты ойға алмайды (антитеза). Автор алғашқы тізбелеген (ынсап, ұят, ар, рақым, сабыр, сақтық) алгоритмін олардың қасиеттерін айшықтау тұстарында бұзып береді. Мәселен, «Ынсаптан» кейін бірден «рақымға» сипат береді де, одан кейін «арға» кезек береді: Ар демек - адамшылық, намыс деген, Арың кетпес жағыңа қарыс деген. Теріс ұғып жүрмесін мұны біреу. Сөз емес күншіл болып алыс деген. Бұл жолға талдау жасаудың қажеті жоқ. Тек «қарыс» деген сөз арыңның аяқ асты болмауы үшін қуат жұмса деген семантикада екенін танытады. Көріп отырғанымыздай, әр сөзге математикалық пайым, логикалы өлшем өресі қажет-ақ. Оңдай қасиет бойда табылса, бұл өлеңнің дидактика нысанасына қатысты пәлсапалық тұжырымы сараланып-ақ тұр. Алдыңғы ар мен намыс хақында ақын ойын өрбіте түседі, бірақ ол пайым алғы ойдың үдемелі тұрғыдағы қайталанымы: Намыс сол - өзің қорлан кемдігіңе, құрбыңмен ұмтылып бақ теңдігіне (кайшылық). Алмай өз алдыңғының аяғынан, соқтықпай өзің ізден еңбегіне. Бұл құбылыс та оқырманға түсінікті. Мұңда жұмбақ сөз, сөз тіркестері жоқ. Еңдігі кезек «Ұятқа» келді: - Ұят сол - аулақта ұят көргендей-ақ (ішкі ұят, өзіңнен ұялдың) Ұрлаған малың шағып бергендей-ақ, Орынсызды істеуге өлгенше ұял, «Ұят күшті өлімнен», - дегендей-ақ. Бұл құбылыста да жұмбақтау, тұспалдау, ауыстыру, алмастыру жоқ. Автор «сабырдың» қасиетін былай ашады: Сабыр деген - әр іске шыдамдылық, Қатты керек адамға бұл бір қылық. Қолы жетпей талай адам ызданады, Осыдан көп шығады адамшылық. Шәкәрім Құдайберді «сақтықтың» қасиетін былай өрнектейді: Сақтық деген - әрқашан байқап жүрмек, Пайда ма, залал ма, - ескерілмек. Көргенін, естігенін есепке алса, Сонда оңай әрбір істі ойлап білмек. Бұл құбылыста да күрделі өрнек жоқ. Бәрі де тура мағынасында сипатталған. Автордың әңгімелеуші ретіндегі қорытынды тұжырым-түйіні пәлсапалық пайымы мынандай: Ойменен, талаппенен болды сегіз Айтылмай ойда қалды неменеміз. Өзге - жақсы мінездің бәрі-дағы Шығады осылардан түгел деңіз. Аталған соңы да санатты қасиеттері жоқтар кімдер? Ақын олардың пішінін, кескін-келбетін былай сипаттайды: Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан, Анық төмен болмай ма хайуаннан. Ынсап, рақым, ар, ұят табылмаса, Өлген артық дүниені былғағаннан. Тағы бір ескерту бұл талдау - философиялық талдау емес. Сол себепті еңбегіміз тек философтар үшін емес, барлық мамандықтарға тигізер пайдасы бар деген ниетпен жазылады. Сөз өнерінің құнды тұстары Адамды Ізгілікке бастады. Еңбегіміздің басында бірнеше рет антропология нысанасы қазақ жұртында дұрыс жолға қойылмаған деген пікір айтылды. Бұл түйін ол ілімнің жеке дербестілік сипатында еместігі жайлы. Негізінде аталған ілім кез-келген ақын-жазушылардың пәлсапалық шығармаларында бар екендігіне еңбегіміздегі талдау жұмыстары көз жеткізеді. Шәкәрім Құдайберді шығармаларындағы толық Адам жанын, табиғатын зерттеуге арналған десек қателік емес. Ақынның «Талап пен ақыл» және «Адам немене?» деген туыңдылары осы мәселеге арналған. Дәлелдеу мақсатыңда бұл өленді талдап көрелік:
Ой кезіп жердің жүзін шарлағаңда. Міне, бұл бәйіттің мақамымен жазылған енбегінде Шәкәрім Құдайбердіұлы бірінші тармақта тура мағынаны айтпаса, екіншіде «Ойды» кейіптеу нысанасында бейнелеп тұр. Ал бәйіттің екіншісінде алдаусыз «Әділет», ынсап, мейірім бар ма адамда? - деген риторикалық сұрақтың ішінде Ізгіліктің өзі адам бойына оңай дарымайтыны жайлы ой қорытып тұр. Бұл құбылыстың ақын себебін айқыңдайды: Әйтпесе мәз боп жүре ме қиянатқа, Зорлықпен бірін-бірі жалмағанға. Аталған бәйітте ақын тура ойын ашық аңғартқан. Бірақ, автордың «мені» әлі үш шумақта анық байқалмайды. Ақынның ойы тек 4 шумақта байқалады: Мен адамнан таза ақыл таба алмадым Ойланып, өзеленіп қарамағанда. Автордың «Мені» «Таза ақыл» эпитетті тіркеспен тығыз байланысып, Шәкәрімнің тек өзіне тән лексикалық тіркес пен қисын тұрғысында кейіптеуі «Өзеленіп қарамағаңда» «Ақыл қармағыңда, калай қармағанда?» «Өзеленіп қармағанда», нені өзеленіп қармағанда? Өзеленіп таза ақылды қармағаңда - деген эвристикалы сұрақ қою арқылы студенттің эвристикалы деңгейге ұтылысына қозғау салуға болады. Әйтпесе, әңгіменің баяны не жайыңда екенін табу қиын. Басындағы «Аддаусыз адам өмірін түзетерлік әділет, ынсап, мейірім бар ма адамда?» - деген синтезбен өрнектелген қорытынды пәлсапалық пайымының ұсақ бөліктерін «Мен» деген өз ойын ашық білдіргеннен кейін жіктей бастайды: Көрсе қызар, жалмауыз, бәрі алдағыш Көп адамның қылығын барлағанда; Өнерпаз, білімді елдің мінезі осы - (өткен шақпен) Аяу, жәрдем, махаббат қалмаған ба? (риторикалық сұрақ) Осы ойды одан әрі үдету (градация) сезіледі: Немесе бұлар бұрын жоқ болса да, Әншейін бар деп бізді алдаған ба? (риторикалық сұрақ) Көрінер ғылымды елдің сырты таза; Тексеріп терең ойға салмағанда. Дәл осы шумақ бүгінгі білім мен ғылымды сырттай, мінез қуалайтын адамдарға да арналып тұрғандай. Абай Құнанбайұлы шығармашылығында «екі аяқты хайуандық деңгей» Шәкәрім шығармашылығында жалғастығын тапқан: Ақымақ пен айуанның исі аңқиды, Істерін әбден сынап талдағанда. Автордың ілгерішіл, озық ойы - «Істерін сынап талдағанда». Бұл тұжырымнан білім беру ісіне меншіктеп алған «Талдау» біздің ұлтымыздың шығармашылығында пәлсапалық реңкте қолданым тауып тұр. Шәкәрім поэзиясының құңдылығы - өміршеңдігі, осы аталған пайыммен тікелей байланысты. Осы күнде зиялы қауымды шетел стратегиясымен оқыту жүйесінде «Жазу, оқу әрекеті арқылы сын тұрғысында ойлау әрекетін дамыту» деген бағдарламадағы «сыни көзқарасты», «сыни талдауды» баяғы ықылым заманда бабаларымыз біздерге асыл мұра ретінде қалдырғанын бір емес, бірнеше мәрте еңбегімізде дәлелдеп өттік. Өкінішке орай, ол Ақылды, зерделі ой-тұжырымды естірлік Мәшһүр Жүсіп бабамыз айтқаңдай естірлік құлақ, көрерлік көз, миға қорек табар ынта болмай келеді... Бұл ой ары қарай айқындала түседі: - Кей-кейде түзелейік, кел деседі, Кешікпей соғыс ашып, белдеседі. Екінші тармақ келтірінді мағынада өрілген. Синтез, былайша айтсақ, поэзия тіліндегі типтендіру мына бәйіт жолдарынан байқалады: - Айласы артық, қаруы сайы жеңіп, мақтанып: «бар ма, біздей ел?! деседі. Ақынның «Мені» бір көрініс берсе, көптің «Мені» екінші көріністе бейнеленген: - тамам жан өзін-өзі «Мен» деседі, өзгелерді жатырқап, «Сен» деседі. Автор естелік арқылы адамның ішкі күйін «Адамдық бет-ажарын» бернелейді. Бұл стильді біз тағы да кездестіреміз: «Біз» дейтұғын бір елді таба алмайсың?! Бұл қайтып әделетпен теңдеседі?». Сөйтіп, Шәкәрім Құдайбердіұлы есімдіктің ішіңдегі I жақ «Мен», «II жақ «Сен» дегеннен тура айтып, «Біз» I жақ, көпше түрдегі сипатынан бірлік, ізгілік жолының барлығын жалтаңсыз, алаңсыз әділ пайыммен өрнектейді. Бұл тұжырым «Қалқаман-Мамырда» айқын сипатталғаны бізге белгілі. Адамдардың бұл фәниде бір-біріне бауыр болып туғанын бұзушылар: Ойласаң, барша азамат туған бауыр (метафора). Бірін-бірі шұқылап қылды жауыр. Оның себебі былай айкыңдалады: - Балалық, айуандықтан шыққан жан жоқ, Бұл сөзім талай жанға тисе де ауыр. Микрокосмостың адамға берген несібесін дұрыс пайдаланбауы: - Бақ-дәулетті мол берді жаратылыс, пайдаланып, қылсайшы жақсы Шәкәрім Құдайбердіұлы тек қазақ жұрты өміріндегі көлеңкелі тұстарды айтып қоймай, Еуропа елдеріне де өз танымын білдірген: - Еуропа білімді жұрт осы күнде шыққан жоқ айуандықтан ол да мүлде... Ақын табиғат берген байлықтың жұмсалу көздерін, оның адам игілігі үшін емес, бірін-бірі құрту үшін жұмсалатыңдығына өз пайымын аңғартады: - Табиғаттың таусылмас қасиетін жұрттың жұмсап жүргені ақалсыз іс. - Қайда кетті жаратылыс берген байлық, Ұстанғаны әскер мен қирау сайлық. - Жаны ашымай әлсізді аңша қырып, Мейрімсіз зобырлығы осындайлық. Бұл көрініс үдей түседі: - Мұнысы айуаннан қалай дейсің, Бір жаңа өнер шықса «пәлі-ай!» - дейсің. - Ол өнермен өзгені құлданып ап, Аямай өз баурыңды қалай жейсің? - Күн көре алмай жақының жатыр өліп, Шіміркенбей жемтігін жейсің бөліп. - Ғалым деген бұл болса, - адыра қалсын, Демеске бара жатыр ішім толып. - Қанеки, ақ жүрекке қайсың жеттің, Жеттім деп тамам жаңды тентіреттің. Жиырмасыншы ғасырдың адамынан Анық таза бір елді көре алмай кеттім. Міне, бұл шумақтардағы ғылымның ізгілікке емес, зұлымдыққа негіз болып «ақ жүрекке» (эпитетті метафора) қызмет көрсетпей, тазалыққа бағыт бермей тұрғанын айқын сездіреді. Мұны «Таза бір елді көре алмай кеттім» деп өз ойымен түйіндейді. Аталған ой-түйінді одан әрі дамытады: - Мен ақ жүрек деген сөз болса шығын, Қару, күшпен көрсетіп қасқырлығын.
- Мылтық билеп тұрғанда, әділет жоқ, Алдамай-ақ аулақ өл, жарықтығым.
Шәкәрім мектебі - «Ар» мен «Ұят», оның қосыңдысы «Сенім» екені белгілі, осы ойын бұл өлеңде де аңғартады. Сенім жоқ жерде қарусыз өмір сүруге болмайтыны жайлы қорытынды түйеді: - Қару, әскер тастаудың жөні келмес, Неге десең, біріне-бірі сенбес.
- Тамам адам періште болмай тұрып, Ал түзелші дегенге ешкім көнбес.
- Айла, күш-айуандықтың ең жаманы, Боқты боқпен жуған ел түзелмес.
- Ар түзейтін бір ғылым табылмаса, Зұлымдықты жалғанда әділ жеңбес.
- Құр айтқанмен қолынан түк келмейді, Ақ жүректі таза адам болса кем-кес.
- Қас түзеймін деп жүріп көз шығарып, Қалмақ ойын ойнаумен ештеңе өнбес.
- Жас баланы ұрғанмен шырылдатып, Ойы толмай тұрғаңда ақылы енбес. - Араны (эпитет) ашық жалмауыз (эпитет), арсыз (эпигет) төбет (метафора), Аулақта жемтік жеуден жиіркенбес. Өлеңнің ұйқасы ерікті, бірақ соңғы 10 шумақтың аяғы дауыссыз, қатан «С» дыбысына аяқталып, ғылымды зұлымдыққа жұмсаған адамдардың айуаңдық іс-әрекеттерінің ортақ еместігін «С» жұрнағы арқылы үдемемен қайталанып келіп тұр. Зұлымдықты істің қауіптілігі осы бір «С» қатаң дыбысы арқылы қоюлана түседі. Ол мынандай сөздермен бернеленеді: сенбес, көнбес, түзелмес, жеңбес, кем-кес, өнбес, енбес, жиіркенбес, теңдес, емдес. Автор осы айтып отырған ойын мына бір жолдармен түйіңдейді: - Адамның сыртқы дене жаралысы, Нәпсісі айуанның анық теңдес.
- Бөлектігі жалғыз-ақ таза ақылда, Әлің келсе, жол тап та, осыны емдес. Шәкәрім Құдайбердіұлына тән стиль реңктерін Абай Құнанбайұлының шығармашылығында да кездестірдік. Бүгінде кейбір тоғышар, таза ақылға кем адамдар Абай өз өлеңдеріңде адамды кеміткен, «боққа» балаған десе, Шәкәрім жайлы да оңдай пікірлер болған, әлі де баршылық. «Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады» деген халқымыздың даналық тұжырымы бар. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы адам сезіміне бағытталмай, дидактиканың пәлсапалық деңгейіне сәйкесіп, «Адамтану» іліміндегі Адамның танымын ізгілікке бұру бағытында жазылғанына көзіміз жеткендей болды. Бұл пайымды қай шығармасын алып талддасақ та, дәлелдей алатынымыз күмәнсіз. Сол себепті Шәкәрім поэзиясы классикалық үлгідегі өмір мен қоғамның өзгерістілігіне қарамай, бақилық мәнде өз рөлін атқармақ. Шәкәрімнің «Таза ақылы» әрқайсымыздың өз бейбіт өмірімізді Бақытты, Құтты, Ізгілікті бағытқа бағдарлауға жұмсау үшін қажеттілік екенін ұғып, сырт нышандардың айуаңдық нәпсіден ерекшелігінің жоқтығын түсініп, «Таза ақыл» арқылы өзіңді нәпсінің құрсауынан құтқаратынына кәміл Сенім орнықтыруға талпын деген ғибратты еске мәңгі сақтайық. Шәкәрім Құдайбердіұлы «Еңлік-Кебек» аңызына өзінің тұжырымын былай біддіреді: «Бұл - әңгіме 1780 жыл шамасыңда осы Шыңғыс тауында Матай мен Тобықты арасында болған іс. Шариғатта әкесінің атастырғаны жас қызға неке есепті десе де, өзге дүниелік пайдасын ойламай, жалғыз ғана қызының қамын ойлап берер дегені. Әйтпесе, жас баланы сатып, пайдаланып, еріксіз кем-кетікке беріп, обалына қал демейді. Мен соны ойлап, Еңлік - Кебекті соншалық жазалы демеймін» [70]. Бұл жолдардан «Шариғатты дұрыс ұқпай, өз пайдасына қолданған Еңліктің әкесі қатыгез, Таза ақылы жоқ, қызының құнын төмен бағалап, кем-кетікті (Ақылдан) тең көріп, жалғыз қызын өзінің «нәпсісінің құрбандығына қиып тұр» деген интерпретация жасауға болады. «Әңгіме алдында аз сөз» бөлімі «Жолсыз жаза яки кез болған іс» деген поэмасының экспозициясы: - Өткен адам болады көзден таса... Ол кетсе де белгісі жоғалмайды... Автор «Ақылды» «Егулі дәнге» балап, «Суарылса» деген шартты рай арқылы «оған» да «жан» кіреді деп кейіптейді. Бұл құбылыста Абаймен, Мәшһүр-Жүсіппен үндестік табамыз. Адамның «Ақылы» «Көрген, білген нәрседен ғибрат» алуы арқылы зораяды. «Естіп», «біліп», «Көз көріп», «ойға салмақ» арқылы үлгі алмақ және осылар арқылы Адам «Қызықпақ», «Жек көрмек», «Жиіркенбек». Ақылды шеңдестіріп, «Кей ісі -жауы», «Кей ісі - досы» деп қайшылыққа бейнелейді. «Досыңды - жау, дұшпанды дос көрсетіп, көзді байлап нәпсінің қылғаны осы - бұл құбылыстан Ж. Аймауытовтың соқыр сезімінің саңылау сезімге зорлығын, басымдық рөлін байқаймыз. Аталған құбылыстың өзі «Сөз басы» әлі автор айтайын деген негізгі Мұратын тарқатқан жоқ. Мұнысымен бірге жоғарыда талданған құбылыста қазақ жұртының қалпын жалпылама синтездеу нәтижесінде көрсетіп тұрғанын айыру қиын емес. «Еңлік-Кебек» әңгімесіне кіріспес бұрын автор дидактиканың пәлсапалық тұжырымын шегініс арқылы көмкереді. Құлақ тігіп, талдап көрелік: Автор бір шығармасын келесі бір шығармасымен байланыстырып отырады. Ол - қалмақ жұртымен соғыстың әңгімесін «Қалқаман-Мамыр» қиссасында жазғаны жайлы белгі береді. 1723 жылы Ақтабан шұбырынды оқиғасының баяны: - Сырдан қуылған қазақтың Шуға келуі; - Шақшақ Жәнібектің сөзі: - Бабалар, бұл жолды ұмытпа депті... Құдай қаласа, алармыз біз де кекті... Арғындар сол көшкеннен көше берді, Батырлары жер шалып, қоныс көрді. Ешім, Нүра, Сарысу, Қарқаралы, Шалқар көл, Ұлытаудан алды жерді». Бұл - арғын елінің қоныс, тұрақ табу тарихы. «Еңлік-Кебекке» кіріспе сөздің ішіндегі ең керекті тамыры: - Орнығып қалдың. Арғын соңда қалды, Жеті Момын олардан өте салды. Ар, Елек, Ойыл, Қиыл қастамақ боп, жаз жайлауға Мұғажар тауын алды. - Кіші жүз өте көшті Орал жаққа, Әбілқайыр хан еді мінген таққа. Арғын руының қай жерден қай жерлерге мекен ету сырына географиялық экскурс жасап берген ақын Әбілқайыр ханның таққа отыруы Кіші жүздің Орыс империясына (1731 ж) қарауымен байланыстылығын ашық айтып, оның өзін бір жағдайға, Жеті Момынның қайта көшуінің себебі ретінде сәтті пайдаланған. Оны біз мына бір жолдардан байқаймыз: - Соны естіп Жеті Момын қайта ауыпты, осыдан көреміз деп бір қауіпті. Мұғажардың күншығыс жағына өтіп, Ырғыз, Торғай дейтұғын жер тауыпты. Тұрағын айқыңдаған, Жеті Момынға кімдер қарайтынын жіктеген: - Атығай, Қарауыл, Қанжығалы, Тобықты, Бәсентиннің үш баласы, бәрінің үлкен шешесінің аты - Момын; Әбілқайыр хан таққа мінген (1731) Патшаға уағда берген қарамаққа; - Ұлы жүзде үлкен хан Әбілмәмбет Қалмақпен соғысам деп хабар салды; - Орта жүзден де аттаңды Сәмеке хан Үш жүзден жиылыпты бірталай жан... Шеп жеңіп, Қалмақтан кегін алған; - Сол соғыс Абылай келген кез; Жиылып шаба берді ойдан, қырдан. Тарбағатай - Шыңғыстың жан-жағында, Көшпелі көп қалмақ бар бұрын тұрған; - Ата қоныс Арқаны босатып ап, Қазақ келіп қалмақтың орнын басқан; - Қалмақты шабысуға Мамай келген, Босап қалған Шыңғысты көзі көрген. Барған соң Жеті Момын баласына, Хан Шыңғыс босады деп хабар берген; - Момынның жартысы айтқан барамыз деп, Ата қоныс Шыңғысты аламыз деп, Атығай - Қарауыл мен Бәсентиин Көшпейді, біз осында каламыз деп; - Туысқанын қия алмай, жүр деп сен де, Көп айтқан Кеңгір бай мен Караменде Бос тұрған соң Шыңғыста Матай қонған, - Тобықты, Қанжығалы көшкен сонда, Өзге Момын көше алмай қалған онда. Шыңғысты Матай алды дегенді естіп, Қанжығалы қалыпты орта жолда; - Келгені Тобықтының осы маңға. Мың жеті жүз сексен тақалғанда,... - Қалқаман мен Мамырды жаздым бұрын. Оқығандар байқадың оның сырын. Еңді айтайын Еңлік пен Кебек сөзін, Тағысынан көріңіз мұның түрін. Бұл берілген автор сөзінің алгоритмінен ұғарымыз не? Ол - эпикалық поэзияның тарихи болған істер мен оқиғаларға тікелей байланыста құрылуы. «Қалқаман-Мамыр» 1723 жылы қалмақтардың жаулап алу кезеңіне сәйкес поэзия болса, «Енлік-Кебек» - 1780 жылы өз еліне, мекеніне оралған Тобықтының Матай елімен кикілжіңге түсуі, екі жастың махаббатына қырсық болып тиюі. Былайша айтқанда, таза махаббат құбылысы өрнектелсе, лирикалық поэзия ауқымыңда калып, сезім айшығы басым болар еді де, тақырып махаббат, бірінші мәселе де махаббат болар еді. Ал бұл екі поэзияның екеуінің тақырыптары махаббат жыры сияқты көрінгенімен, әлеуметтік-тарихи құбылыстар басымдық рөлде. Міне, жоғарыдағы талдауымыз арқылы шығарманың сөз басын, не «экспозициясының» толық әңгімесі не жайлы деген өзекті мәселеге ой жүгіртіп көрелік. Эпикалық поэзияға жататын бір дәлелі - оқиғалы құбылыстардың көрінісі. Оның рет тәртібі былай болып келеді: «- Ту тіккен Тобықтының қолбасшысы Жуантаяқ Тоқтамыс деген кісі. Жамағайын жақыны сол кісінің Бар екен Кебек деген бір інісі». Міне, бұл оқиғаның Момын елі мен Матай елінің ішкі саяси-әлеуметтік қарым-қатынасына тікелей байланысы бар. Ал бастауы - батыстан өз мекеніне орнығуға келген Тобықтының Матай еліне әсері. Оқиға ұласуының бірінші кезеңін талдай өттік. Сөйтіп, енді әңгімелеуші ақын Кебектің он бесінде аты шыққаңдығын мәлімдеп, портрегін былай сипаттайды: «Көзі өткір, қара торы жігіт екен, Орта бойлы, тапалдау кең иықты». Оның ішкі қалпын (интерриоризациясын) автор «Ел қамы үшін өлуге жанын сайлап, Соғыс десе тұрмайды қойса байлап, Жауға батым, жақынға және әдепті, Кішіні - іні, үлкенді - ағатайлап», - деп, сипаттайды. Тотемдік (ырым) реңк поэзияда орынды қолданыс тапқан. Балгерге сенген халықтың ұлы да одан алшақ кетпеген. Оны мына құбылыстан аңғарамыз: - Ол кезде балгер болған Нысан абыз;... - Кебек батыр өз бақытын сынамаққа, Әдейі іздеп келіпті балгер жаққа;... - «Қара қалмақ», «Қорқыттың күйін тартып, Қобызына ән қосып кетті сарнап;... - Ажалың биік қабақ, сұрлау қыздан, Батырым, ондай қызға көңіл бөлме;... - Қара жартас түбінде кез келеді, ІІІырағым, соңдай қыздан сақтанып жүр;... - Оны естіп Кебек кетті өз жайына, Батса да балгер сөзі шымбайына, Ойланбай, біржолата кетті ұмытып, Деді де жынның сөзін тыңдайын ба. Оқиғаның алдындағы оқиғаға қатысы бар құбылыстарды алдын-ала болжағанын халқымыздың табиғи менталитетін берілген алгоритмдік нысаннан байқадық. Фольклорлық стильді жазба әдебиетіне «тірілтіп» соны ой-түйін берген Шәкәрім Құдайбердіұлы өмір сабағынан бақсы жырларымен бұрынғы айтып кеткен аңыздың (Еңлік-Кебек) тамырластығын ұлттық нақышта шебер қиыстыра суреттеген. Уақыт пен кеңістіктің бір кездегі мән бермеген үрдістерге қайта үңілуі де автордың тың ізденісі деп ұғамыз. Ескі ұғым мен өзі өмір сүрген ортаның «сүрлеміне» алаңдамай, тарихи жолдарға ақиқатты сипат беру де ақынның жаңашылдығы. Оны мына бір к
|
