Ж. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы дидактиканың пәлсапалық сипаты

 

Саясат пен қоғам адамзат үшін үнемі үстемдік көрсетіуде. Әдебиет саласында аталған бағыт өмір бойы ғасырдан ғасырға приоритет болып келеді.

Ал бүгінгі ой бостандығы мен адамның иерархиясы әлемдік деңгейге бет бұрған келісті құбылыста әдебиеттің де тәуелсіздігіне, саяси қоғамның бұғауынан өзін азат етуіне қолайлы сәт туды демекпіз.

Орыстың ұлы сыншысы, философы, әлеумет қайраткері Виссарион Григорьевич Белинскийдің «Әдебиеттік арман» атты тұңғыш мақаласында «күрессіз мақтау жоқ, мақтаусыз құрмет жоқ, әрекетсіз өмір жоқ» деген тұжырым бар. Осы бір пайым Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығына қатысты айтылғандай. Иә, Шәкәрім ақын ешқашан шығармашылығы арқылы өз жұртынан мақтау іздемегені бәрімізге түсінікті. Бірақ ұзақ жылдар бойы Ақынның атын жасырып, шығармашылық құндылығын тасада ұстап келген тоғышарлардың ойлаған қара ниеттері іске аспай қалды. Себебі, Шакәрім Құдайбердіұлы шығармашылығын тасада ұзақ ұстап тұру микрокосмос кеңістігінде мүмкін емес.

Шығармашылық нысанасы автордың сомдаған жанрлық деңгейіне тікелей бағынышты.

Шәкәрім Құдайбердіұлы поэзиясы жайлы ой түю үшін В.Г. Белинскийдің ғылыми субстанциясына сүйене отырып, ақынның шығармашылығындағы дидактиканың пәлсапалық сипатын саралауды жөн көрдік. Ол үшін ұлы сыншының поэзия жайлы нақты айтып кеткен ой тіректеріне шолу жасайық.

Поэзия сырт жағынан мұраттың мағынасын іске асырады да, міні жоқ, айқын, пластикалық образдар мен рухани дүниені ұйымдастырады. Мұнда бүкіл ішкі сезім сыртқа терең жайылады. Сөйтіп, бұл екі жақтың екеуі де - ішкі және сыртқы - бірінен бірі жекеленіп көрінбейді, екеуі тұпа-тұра бірігіп, өзімен өзі болып жатқан белгілі шындықты - оқиғаны көрсетеді. Бұл жерде ақын көзге көрінбейді; айқын пластикалық дүние өзінен өзі өрістейді, сөйтіп ақын өздігінен болған нәрсені тек жай әңгіме етуші ғана болып табылады. Бұл – эпикалық поэзия [68]. Міне, бұл құбылысқа біз ақынның «Қалқаман-Мамыр» шығармасын жатқызамыз. Көзімізді жекізу үшін мына бір талдау үрдісін назарларыңызға ұсынып көрелік:

Дәрістің кіші дидактикалық мақсаты:

- бұрынғы жиған білімін жаңа сабақ өту үрдісінде ұтымды пайдалану шеберлігі;

- сабақ барысыңдағы жетістіктер мен кемшіліктердің қосыңдысын шығару үрдісіндегі ұстаздың жаңашыл, парадигмалық іс-қимыл, қатысым мәдениеті;

- өткен сабақтарда алған білім деңгейін, әдебиеттің тарихилық, қисындық қырларын түйістеу дағдысы.

Міне, бұл - бір дәрістің хронометрлік мақсаты. Аталған мақсатқа жету үшін алдымен субъектілер Шәкәрім Құдайбердінің «Қалқаман - Мамыр» дастанын оқуы көзделеді. Бұл - мемлекеттік қалыптың деңгейі. Ал, оны тарихи-қисындық мәнге талдап қабылдауға ынталандыру II деңгей эвристикалық қабілетті ширату болып табылады.

Кіші дидактикалық кесіндісі дастанның мәтініне жатады. Олай болса дастан толық, кең ауқымды қағидасын сақтай отырып қабылданылуы белгілі бір нысанның үзіліссіздігін жүзеге асырады.

Оқушының жадыңда болатын мағлұматтар:

- Шәкәрім Құдайберді шығармашылығының 1988 жылдан бастап зерттелуі;

- бірлі-жарым мақалалардан басқа тындырымды-тұшымды істің мардымсыздығы;

- тек М. Мағауиннің «Шәкәрім Құдайбердінің жалпы шығармалары 6, 8,10, 14 - тармақты шумақ үлгілерінен келетіні», - деген түйіні;

- Шәкәрім Құдайбердінің дастанын өту барысында ақыңдық айшықтары мен суреткерлік қабілетін бейнелеу құралдары арқылы дамыту;

- шығарманың эпикалық поэзиясына жататыны;

- стилі мен аталған ерекшеліктерін қабыстыруға әдеби әдістерді (реализм мен романтизмді) шебер қолдана білу, т.б.

Тарихи сипаты -дастанның негізгі мақсаты. Ол - 1722 жылдың оқиғасы. Орта Жүз қазағының сонау Сырдария бойында жүргенде болған тарихи іске негізделгені, оған ақынның тұжырым-түйіні. Ел данасы - Әнет Бабаға ерекше мән берілуі;

Дастанның өзіндік құрылым жүйесінің алгоритмі:

(Таныстыру); (автордың өзі көрінбейді, әңгімелеуші рөлінде).

Кіші Бабаңның (Әнет) өз атасы, Мәмбетей - ол Кішіктің бір ағасы. Әйтектің бәйбішеден - жалғыз Олжай, тоқалынан – Байбөрі Қалқаманмен.

Бұл құбылыс - экспозиция (I)

Мәмбет өсіп-өніп бара-бара,

Сол топтан бір бай шықты жеке дара.

Ол байдың он бес жасар қызы Мамыр

Әрі сұлу, әрі еркек шора.

Бұл құбылыс - экспозия (II)

Оқиғаның бірінші себебі – Қалқаманның асықтығы.

Оқиғаның 1-байланысы - пәлсапалық топшылау.

Әй, Мамыр, адамды Алла жаратыпты,

Хауа - Анасы. Адамға қаратыпты.