Тақырып 15. Ұзақ мерзімді инвестициялық (күрделі қаржы салымы) шешімдерді қабылдау

1.Инвестициялық шешімдерді қабылдау

2.Инвестицияны бағалаудың дисконттық әдісі

3.Инвестицияны бағалаудың дисконттық емес әдісі

4.Таза келтірілген құн мен табыстылықтың ішкі мөлшерін салыстыру

1. Күрделі қаржы жұмсалымы туралы шешім қабылдау - компания басшылығының алдында тұрған аса маңызды да қиын міндет. Көптеген компаниялар алдағы кезендегі қызметті бес, он, тіпті одан да көп жылға алдын ала анықтап ұзақ мерзімді жоспар әзірлейді. Ал, күрделі қаржы шығыны осы ұзақ мерзімді жоспарға кіріктірген бір бөлігі болып табылады.

Сол себепті ұйым ең алдымен күрделі каржы жүмсалымы туралы үсыныстың экономикалық тиімділігін бағалап, кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың айтарлықтай артық бөлігін (үлесін) қажет ететін процесс туралы әлдеқайда нақты болжам жасауға тырысады. Әдетте күрделі каржы шығын көзіне карыз қаражаты жатады, сондықтан да кәсіпорын мүндай жұмсалымның мақсатқа лайықты екеніне инвестордың көзін жеткізіп, оның өтелуін мұқият есептеуі керек.

Ұзақ мерзімді капиталға - кұрылысқа, жылжымайтын мүлікке, жабдыққа және т.б. қаржы жұмсау тән. Бүгінгі танда жүзеге асырылып отырған материалдық қаражатқа күрделі қаржы жұмсаумен байланысты инвестициялық шешім белгілі бір дәрежеде фирманың техникалық және технологиялық деңгейін, оның алдағы кезеңдегі жемісті жұмысының ойдағыдай болуын анықтайды.

Инвесторлар бағдар ретінде үстанатын мақсаттардың екі негізгі тобын бөліп қарастыруға болады:

1. Ақша түрінде көрініс табатын мақсаттар - пайданы немесе тауар айналымын арттыру, шығындар мен инвестициялық шығыстарды кеміту.

2. Ақша түрінде көрініс таппайтын мақсаттар - әйгілі болуға, мәртебелі орынға ұмтылу, тиісті нарық сигментін жаулап алу, тәуелсіздік немесе қандай да бір әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыру.

Бірінші топтағы мақсатты қарастырайық. Оны жетістікке жеткізу үшін сандық әдісті қолдануға болады. Белгілі бір сандық мақсатқа қатысы бойынша оңтайлы инвестициялық шешімді қалыптастыруға мүмкіндік тудыратын сандық әдіс инвестициялық есептер деп аталады.

Инвестицияны негіздеу әдісі статистикалық және динамикалық деп екі топка бөлінеді.

Инвестициялық есептің статистикалық әдісі мынадай жағдайларда: инвестициялық шығын кезең басында жүзеге асырылып, оның пайда түсіретін нәтижесі кезең аяғында болатын тек бір кезеңі қарастырылғанда; сонымен бірге бірқатар ұзақ мерзімді жоба орташа жылдық көрсеткіштерді аса қиындықсыз сипаттағанда қолданылады.

Статистикалық әдісті қолдану барысында барлық қарастырылатын инвестициялық жобалар салыстыруға келетіндей болуы керек, яғни критерийлік көрсеткішті (пайда, шығын және пайдалылық) қоспағанда барлық жобаның көрсеткіштері бірдей болуы керек. Орташа жылдық пайда орташа жылдық табыс пен орташа жылдық шығын арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Дәстүрлі шығын бабынан басқа шығындардың құрамында белгілі бір жобаға капиталды ұзақ мерзімді жұмсаудағы инвестор табысының ысырап болуы ескеріледі.

Инвестициялық есептің динамикалық әдісі мынадай жағдайда, егер жоба ұзақ мерзімді сипатта болып, ал инвестордың табысы мен шығыны бұл кезең ішінде елеулі өзгеретін болса; оның үстіне, жыл бойынша жобаны жүзеге асыру кезінде табыстар мен шығындардың уақыт ішінде өзгеруін сипаттайтын ұзақ мерзімді жобаларда қолданылады.

Динамикалык әдістің негізінде мына алғышарттар бар:

- кезең бірлігіне бір жыл кіретін ұзақ мерзімді инвестициялық жобалар қарастырылады;

- әрбір инвестициялық жоба элементі әр жыл сайын оның жүзеге асырылу барысындағы инвестордың табысы мен шығынының сальдосын білдіретін төлем ретімен сипатталады. Әрбір инвестициялық жобаның төлем реті жағымсыз элементтен басталады, өйткені инвестицияны бірден жүзеге асыру ақшалай шығынды талап етеді. Жобаны қаржыландырудың төлем реті жағымды элементтен басталады, өйткені қаржыландыруды жүзеге асыру өзіндік қаржының немесе қарыз қаражатының қолда бар екендігін білдіреді;

- инвестор жобаларды бағалаудың әр түрлі әдістерін қолдану ықтимал сипатында болатыны туралы өзіне есеп беруі, яғни есінде ұстауы керек, өйткені нақты нәтиже инвестиция есебінде анықталғаннан басқаша болуы мүмкін;

- динамикалық инвестициялық есепті жүзеге асыру процесінде инвестицияның тек болашақтағы нәтижесін анықтайтын экономикалық факторларды ғана ескереді. Сондықтан да бұл әдіспен қатар сандық талдау әдісін қолдану қажет.

Инвестициялық жобалардың тиімділігін талдаушы-бухгалтердің объективті бағалауына мүмкіндік беретін әр түрлі әдістер мен тәсілдер бар, осылардың негізінде басшылыққа ұзақ мерзімді іргелі басқарушылық шешім қабылдауы үшін көмек көрсетіледі. Олар бір-бірінен оқшау, әр түрлі тәсілдемеде қолданылады.

Капиталды жұмсаудың тиімділігін бағалау үшін мына көрсеткіштер пайдаланылады:

• күрделі қаржы жұмсалымы және пайда мөлшері бойынша жүктелген шығындар;

• таза дисконттау және күрделі қаржы жұмсалымы өтелуінің ішкі коэффициенті бойынша күрделі қаржы жұмсалымын бағалау әдістері;

• күрделі қаржы жұмсалымының өтелу кезеңі;

• өтелудің есептік коэффициенті және пайда индексі.
Олардың әрбіреуіне жеке тоқталайық.

Күрделі қаржы жұмсалымы және пайда нормасы бойынша жүктелген шығындар. Күрделі қаржы жұмсалымы бағдарламасына тартылған ақшалай қаражат арқылы қандай да бір басқадай жолмен пайда алуға ендігі жерде пайдаланылмайды, яғни жарамсыз болып табылады, осыған орай кәсіпорынның жіберіп алған пайдасы немесе жүктелген шығындар туралы айтылады.

Сондықтан да инвестиция бойынша пайданың болжалды нормасына күрделі қаржы жұмсалымы туралы шешім қабылдаудың тиімділігін бағалау үшін инвестиция бойынша пайда нормасын қаржы нарығындағы құнды қағаздармен салыстырады.

Күрделі қаржы жұмсалымын кәсіпорынға жүктелген шығын сомасынан жоғары пайда әкелетін бағдарламаға жұмсау керек. Немесе: инвестициялық жоба бойынша пайда нормасы өтімділігі жоғары құнды қағаздардағы пайда нормасынан кем болмауы қажет.

Сонымен, инвестициялық жобаның тәуекелділігі неғұрлым жоғары болса, күрделі қаржы жұмсалымынан талап етілетін пайда нормасы соғұрлым үлкен және болжалды таза табыстың деңгейі одан да жоғары болуы керек.

Ең аз шамадағы пайда нормасы деп, есептік мөлшерлеме шамасын немесе қаржы нарығында қүнды кағаздарды тәуекелмен айналысқа енгізуден немесе жүктелген шығын мөлшері бойынша эквиваленттен алынатын проценттік мөлшерлемені ұғуға болады. Мұндай құнды қағаздардан түсетін табысты жүктелген шығын, яғни құнды қағаздарға қажетті пайда нормасы бойынша баға береді. Әр түрлі компаниялардың әдеттегі акцияларынан күтілетін табыс жұмсаудың тәуекелділік деңгейіне қарай түрлендіріледі. Салымшылар мемлекеттік қағаздардан болатын табысты кәсіпорын акциясынан немесе күрделі қаржы жұмсалымынан түсетін болжалды табыстармен салыстырады.

Мемлекет өз құнды қағаздарында белгілеген процентке қарағанда болжанған пайда нормасы кем шығатын болса, салымшылар акцияны үлкен тәуекелділікпен сатып ала алмайды. Бұдан шығатын қорытынды: мемлекеттік құнды қағаздардың табысынан күрделі қаржы жұмсалымының тиімділігі төмен болатын болса, онда кәсіпорын жобаны инвестицияламайды.

Қазіргі сәтте алынатын кұнды қағаздардағы инвестициядан түсетін табыспен салыстырғанда күрделі қаржы жұмсалымындағы инвестициядан табыс алдағы кезеңдерде алынады. Сондықтан да талдау үшін дисконттау коэффициенті мен күрделі процентті есептейді.

Дисконтталған құн және өтелімділіктің ішкі коэффициенті бойынша күрделі қаржы жұмсалымын бағалау әдісі. Кәсіпорын күрделі қаржы жұмсалымындағы жобаны тек оның табысы қаржы нарығында айналыста болатын құнды қағаздардың еркін қаражатын инвестициялаудан түсетін табыстан асып түскен жағдайда ғана қаржыландыру керек. Бухгалтерлік басқару есебінің әдістері мен тәсілдері мұндай проблеманы шешуде дұрыс ұсыныс береді. Сонымен, басқарушылық есеп жүйесіндегі дисконттаудың көмегімен күрделі қаржы жұмсалымының әлдеқайда пайда түсіретін тиімді жолы анықталады.

Бұл әдістің мақсаты - болашақта түсетін ақша қаражатын осы заманғы бағамен көрсету; яғни келтірілген құнды есептеу. Осылайша дисконттау - бұл болашақта алынатын ақшаның бүгінгі құнын табу процесі.

t дисконттау коэффициентін шығындар мен табыстарды салыстыру сәтіндегі құнға келтіру үшін қолданады.

Дисконт нормасы - бұл күрделі қаржы жұмсалымындағы табысқа қатысты анықталатын капитал табыстылығының коэффициенті. Ол тұрақты болуы да немесе уақыт аралығында өзгеріп отыруы да мүмкін,

Дисконттау коэффициентімен ағымдағы құн арқылы болашақта алынуы қажет қолдағы бар қаражатты көрсету процесі дисконттау деп аталады, ал шығындар мен табыстардың алынған шамасы дисконтталған құн деп аталады.

Күрделі қаржы жұмсалымы бағдарламасының әлдекайда нақты тиімділігі таза келтірінді дисконтталған құнды (ТКҚ) сипаттайды. Бұл - қолма-қол ақшалай түскен таза келтірінді кұн азайту (минус) күрделі қаржы жұмсалымы бағдарламасы бойынша бастапқы инвестициялық шығын. Егер құнды қағаздарға салынған пайда нормасынан күрделі қаржы жұмсалымы бойынша пайда нормасы жоғары болса, онда ТКҚ оң (жағымды) болып табылады, ал керісінше болса - теріс (жағымсыз).