Кесте - Кешенді шығыстарды сату құнына негізделетін әдіс бойынша бөлу

Өнімдер	Жасалған өнім саны	Сату құны, теңге	Жиынтық сатудағы сату құнының үлесі, теңге	Шығындарды бөлу, теңге
Г		1000 000	23,256	837 216
Д		1800 000	41,86	1506 960
Е		1500 000	34,884	1255 824
		4300 000		3600 000

Осыдан өнімдердің калькуляциясы мынадай болады (31-кесте):

Өнімдер	Сатудан түсетін кіріс, теңге	Жиынтық өзіндік кіріс, теңге	Пайда (залал), теңге	Сату көлеміне шаққандағы пайда (залал), %
Г	1000 000	837 216	162 784	16,28
Д	1800 000	1506 960	293 040	16,28
Е	1500 000	1255 824	244 176	16,28
	4300 000	3600 000	700 000	16,28

Өнімнің 20%-ы сатылмаған деп болжайтын болсақ, онда бұл жағдайда сатылмаған өнім тобының бағасын былайша көрсетуге болады (32 - кесте):

 

Өнімдер	Өзіндік құн, теңге	Сату құны, теңге
Г	167443 = (837216 х 20%: 100%)	200 000 (1000 000 х 20%: 100%)
Д	301392 = (1506960 х 20%: 100%)	360 000 (1800 000 х 20%: 100%)
Е	251165 = (1255824 х 20%: 100%)	300 000 (1500 000 х 20%: 100%)
	720 000 = (3600 000 х 20%: 100%)	860 000 (4300 000 х 20%: 100%)

 

Сату құнына негізделетін әдістің бір түрі ықтимал сатудың таза құнының әдісі болып табылады. Бөлу нүктесіндегі ықтимал сатудың таза құнын сату құнынан кейінгі өңдеу құнын шегеріп бағалауға болады. Бөлу нүктесінде кешенді шығындар 3600 000 теңгені құрайды, Г өнімін кейінгі өңдеу шығыны – 300 000 теңгені, Д өнімін – 500 000 теңгені және Е өнімін – 100 000 теңгені, Г өнімін сату құны – 1300 000 теңгені, Д өнімін– 2300 000 теңгені және Е өнімін – 1600 000 теңгегі құрайды делік.

Бұл жағдайда есеп былайша жүзеге асырылады (33-кесте):

 

Өнім	Сату құны, теңге	Бөлу нүктесінен кейінгі шығындар, теңге	Бөлу нүктесіндегі ықтимал сатудың таза құнын бағалау	Жиынтық бағалау-дағы үлесі, %	Кешенді шығындарды бөлу, теңге	Пайда теңге	Жалпы пайда, %
Г	1300 000	300 000	1000 000	23,26	837 360	162 640	13,46
Д	2300 000	500 000	1800 000	41,86	1506 960	293 040	12,75
Е	1600 000	100 000	1500 000	34,88	1255 680	244 320	15,27
	5200 000	900 000	4300 000		3600 000	700 000	13,46

 

Г өнімін сату көлеміндегі жалпы пайда – 13,46% (162640: 1300 000 х 100%), Д өнімін– 12,75% (293040: 2300 000 х 100%) және Е өнімін – 15,27 (244320: 1600 000 х 100%).

Осы есептен өнім бөлу нүктесінен кейін одан әрі өңделген жағдайда сату көлеміндегі жалпы пайданың үлесі әр бір өнім үшін әр түрлі болатыны көрінеді, бұл жағдайда Г өнімі үшін– 13,46%, Д өнімі үшін – 12,75% және Е өнімі үшін– 15,27 %-ды құрайды. Барлық 3 өнімнің бір процестен алынғанын ескерсек, онда олар бірдей жалпы пайда әкелуге тиіс.

Сату көлеміндегі жалпы пайданың тұрақты үлесінің әдісі бойынша кешенді шығыстар жалпы пайданың үлесі әр бір жеке өнім үшін бірдей болатындай бөлінеді.

Жалпы пайданың үлесі үш өнімнің жиынтық өзіндік құнын (4500 000 теңге = 3600 000 + 900 000) жиынтық сату сомасынан (5200 000 теңге) шегеру арқылы анықталады, содан кейін пайданың сомасы (700 000 теңге) сатудың пайызы түрінде көрсетіледі. Есеп былайша жасалады (34-кесте):

 

	«Г» өнімі, теңге	«Д» өнімі, теңге	«Е» өнімі, теңге	Сомасы, теңге
Сату құны	1300 000	2300 000	1600 000	5200 000
Жалпы пайда 13,46%	175 000	309 615	215 385	700 000
Сатылған өнімнің өзіндік құны	1125 000	1990 385	1384 615	4500 000
Минус кейінгі өңдеудің кешенді шығындары	300 000	500 000	100 000	900 000
Кешенді шығындарды бөлу	825 000	1490 385	1284 615	3600 000

 

Өткен есептегідей осы есепте жалпы сату сомасындағы жиынтық пайданың сомасы орташа 13,46%-ды құрады. Егер өткен есепте әр бір өнімді есептеу үшін жеке пайданың пайызы анықталса, бұл есепте барлық үшін бойынша пайда әр бір өнімді сату құнының 13,46%-на шағылып анықталған. Сату құнынан жалпы пайда мен кейінгі өңдеуге жұмсалатын шығын шегеріледі және айырма кешенді шығыстардың мөлшерін білдіреді.

Көрсетілен әдістердің кемшілігі ретінде шығындарды өнімнің саны немесе сату құнына пропорционалды бөлу өнімнің нақты өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік бермейтінін атауға болады. Еер бірге өндірілетін өнімдердің нарықтық құны әр түрлі болса, онда демек әрқайсысының материал сыйымдылығы, еңбек шығындары және т.б. әр түрлі болады. Сондықтан бірге өндірілетін өнімдердің әрқайсысын оларды бөлу нүктесіне дейін өңдеу шығындары да әр түрлі болады. Сол себептен осы мақсатта шығын нормативтерін немесе коэффициенттерін әзірлеп, өндіріс шығындарын бөлу нүктесіне дейін бірге өндірілетін өнімдердің арасында олардың нормативтік шығынына пропорционалды немесе коэффициентік әдіспен бөлген дұрыс болады.

Жанама өнімдерді бөлу нүктесінен кейін одан әрі өңдеу шығындары олардың өзіндік құнына жатқызылады. Қосалқы өнімдердің бүкіл өзіндік құны оларды сату құнының есебінен өтеледі. Отандық практикада қосалқы өнімдерді сатудан түсетін пайда (залал) есептілікте жеке көрсетіледі. Басқарушылық есепте қосалқы өнімнен түсетін кірістер немесе таза кірістер (қосалқы өнімді сатудан түскен кірістің мөлшері минус бөлу нүктесінен кейін оларды өңдеуге жұмсалатын қосымша шығындар) қосалқы өнім алынған бірге өндірілетін немесе негізгі өнімдердің өзіндік құнынан шегерілуге тиіс. Басқарушылық есепте қосалқы өнімдерді есептеудің келесі екі негізгі әдісі қолданылады:

– сатудан түсетін таза кірісті қосалқы өнімді нақты сатуға сәйкес бөлу (1- әдіс);

– сатудан түсетін таза кірісті қосалқы өнімнің нақты өндірісіне сәйкес

бөлу (2-әдіс).

Осы екі әдісті келесі мысалда бар деректерді пайдалана отырып қарастырайық.

9 мысал. «Х» өнімі өндірісі кезінде өндіріс процесінің соңында «У» қосалқы өнімі алынады.

Кезең ішінде мынадай деректер алынды:

Кезең ішінде өндірілгені:

«Х» өнімі = 10000 бірлік

«У» қосалқы өнімі = 500 бірлік

Кезең ішіндегі сату:

«Х» өнімі бірлік үшін 450 теңге х 8000 бірлік

Барлығы 3600 000 теңгенің бірлігі.

«У» қосалқы өнімі 1 бірлік 200 теңге бойынша 250 бірлік

Барлығы 50 000 теңгенің бірлігі.

Өндіріс шығындары екі өнімді бөлгенге дейін 3000 000 теңгені немесе негізгі өнім бірлігінің өзіндік құны 300 теңгені (3000000:10000) құрады. Бөлгеннен кейін «У» өнімін өңдеу шығындары 40.000 теңгені немесе бірліктің өзіндік құны 80 теңгені (40.000:500) құрады.

Кезеңнің басында дайын өнімнің запасы болмады, кезеңнің басындағығы дайын өнімнің қалдығы 2000 бірлікті (10 000-8000) құрады. Дайын өнімнің қалдығының өзіндік құны:

Бірінші әдіс бойынша: (3 000 000:10 000)=300*2000=600 000 теңге

Екінші әдіс бойынша (2940.000:10 000)=294*2000=588000 теңге, қосалқы өнімнің 1 бірлігін сатудан түскен таза кіріс 120 теңгені (200-80) құрады. 1-әдісте сатудан түскен таза кіріс қосалқы өнімнің 250 бірлігін нақты бөлуге сәйкес бөлінеді. 20 бірлікті сатудан түскен кіріс (500-250) қосалқы өнім кейінгі есепті кезеңдерген сатылған жағдайда танылады. Өйткені қосалқы өнімнен түскен кіріс ол сатылған мезетте танылады, ал қосалқы өнімнің қорлары бөлгеннен кейінгі шығындар бойынша бірлік үшін 80 теңгеден есептеледі. Қосалқы өнімдердің есептеудің балама әдістерін былайша көрсетуге болады:

35 кесте – Жанама өнімдерді есептеудің балама әдістері

	1-әдіс	2-әдіс
«Х» негізгі өнімді сатудан түскен кіріс	3600 000	3600 000
«Х» негізгі өнім өндірісінің шығындары	3000 000	3000 000
Өндірілген «У» қосалқы өнімін ықтимал сатудың таза құны (500 * 120)	-	(60 000)
Өндірістің таза шығындары	3000 000	2940 000
Есепті кезеңнің соңындағы негізгі өнімнің қорлары 2000 (10 000-8000)	(600 000)	(588 000)
Қосалқы өнім сатудан түскен таза кіріс (250 х 200)	(50000)	-
Сатылған негізгі өнімнің өзіндік құны
Жалпы пайда	(3600 000 – 2350 000) = 1250 000	(3600 000 – 2352000) = 1248 000

Осы әдістердің арасындағы айырмашылық 1-әдіс бойынша қосалқы өнімді сатудан түскен кіріс сату сатысында танылады, ал 2-әдіс бойынша бүкіл шығарылған қосалқы өнімді ықтимал сатудан түскен кіріс өндіріс сатысында танылады, бұл осы 2-әдістің кемшілігі болып табылады.