Масавая эміграцыя з Беларусі Пачатак фарміравання беларускай дыяспары

 

Агульная характарыстыка эміграцыйнага руху канца XIX – пачатку XX ст.Новай з'явай у грамадска-палітычным жыцці Беларусі канца XIX -пачатку XX ст. стала эміграцыя - выезд насельніцтва за межы Расійскай Імперыі. Першымі беларускія губерні сталі пакідаць яурэі, якія былі незада-волены эканамічнымі і палітычнымі абмежаваннямі, дзейнасцю царскай адміністрацыі і жадалі палепшыць на чужыне свой матэрыяльны дабрабыт. Паводле сведчанняў расійскіх службовых асоб, яўрэйская эміграцыя з бела-рускіх губерняў пачалася ў 1880 г.² У 80-х гг. XIX ст. за мяжу выязджалі ўраджэнцы Віленскай і Гродзенскай губерняў, у наступным дзесяцігоддзі да эміграцыйных працэсаў далучылася яўрэйскае насельніцтва Мінскай гу­берні. У пачатку XX ст. выезд яўрэяў з Беларусі набыў масавы характар у су-вязі з абвастрэннем у краіне міжнацыянальных супярэчнасцей. Пасля пагро-маў у Гомелі (1904 і 1906 гг.) і Беластоку (1907) эміграцыя стала для яўрэяў сродкам абароны свайго жыцця і маёмасці. Таксама за мяжу выязджалі ўдзельнікі рэвалюцыйных выступленняў 1905-1907 гг., каб пазбегнуць рэп-рэсіі з боку царскага ўрада. Напярэдадні Першай сусветнай вайны яўрэй­скае насельніцтва выязджала за мяжу з усіх беларускіх губерняў.

У адрозненне ад яўрэяў, выезд беларускага насельніцтва за межы Расійскай Імперыі ў канцы XIX - пачатку XX ст. тлумачыўся пераважна эканамічнымі прычынамі - найперш прагрэсіруючым сялянскім малазя-меллем. Людзі ехалі за мяжу з мэтай зарабіць грошы, на якія можна было набыць кавалак зямлі, абзавесціся гаспадаркай. Эміграцыя беларусаў па палітычных матывах была параўнальна нешматлікай і назіралася толькі падчас расійска-японскай вайны 1904-1905 гг. і рэвалюцыі 1905-1907 гг.

Першымі з беларусаў за мяжу пачалі выязджаць ураджэнцы Ашмянскага і Вілейскага паветаў Віленскай губерні. Паводле звестак віленскага губер-натара, гэта адбылося ў 1883 г.³ У канцы 80-х - пачатку 90-х гг. XIX ст. за межы Расійскай Імперыі рушылі сяляне Беластоцкага, Бельскага і Саколь-скага паветаў Гродзенскай губерні⁴. У 1891 г. у афіцыйных дакументах за-фіксаваны факты замежнага выезду ўраджэнцаў Мінскай губерні⁵. Насельніцтва Віцебскай і Магілёўскай губерняў далучылася да эміграцыйных працэсаў пасля 1905 г., у сувязі з правядзеннем сталыпінскай аграрнай рэформы¹.

Напярэдадні Першай сусветнай вайны жыхары Беларусі выязджалі за мяжу пераважна з Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў. Па агульнай колькасці эмігрантаў у Віленскай губерні першынствавалі Ашмянскі і Ві лейскі паветы, у Гродзенскай—Беластоцкі, Сакольскі, Бельскі, Пружанскі і Брэст-Літоўскі, у Мінскай-Пінскі і Мінскі². 3 Магілёўскай іВіцебскай губерняў насельніцтва выязджала не так энергічна, але і там тэндэнцыя да па-велічэння колькасці эмігрантаў была відавочнай. Найбольшай актыўнасцю эміграцыйнага руху ў Магілёўскай губерні вылучаліся сяляне Гомельскага, Рагачоўскага, Аршанскага і Быхаўскага паветаў, а ў Віцебскай губерні - Віцебскага, Гарадоцкага і Дзвінскага³.

Гэта эміграцыйная хваля была самай масавай у гісторыі эміграцыі з Беларусі Дакладную лічбу яўрэяў і беларусаў, якія выходзілі на чужыну, пры-весці цяжка з-за шэрагу прычын (адсутнасць дасканалай статыстыкі, вялікі працэнт эмігрантаў-нелегалаў). Упэўнена можна казаць пра тое, што рух быў даволі масавы і меў сталую тэндэнцыю да колькаснага росту. Так, паводле даных канцылярыі віленскага губернатара, за перыяд з 1880 па 1889 г. з Віленскай губерні (без Трокскага іСвянцянскага паветаў) за мяжу выехала 2640 яўрэяў 1 283 асобы хрысціянскага веравызнання. У 1890 г. адпавед-ныя лічбы склалі 385 1110 чалавек⁴. Паводле звестак, атрыманых віленскім генерал-губернатарам, за перыяд з 1895 па 1899 г. з Віленскай губерні (без Трокскага і Свянцянскага паветаў) у эміграцыю выбыла 640 яўрэяў 1819 ся-лян хрысціянскага веравызнання, з Гродзенскай губерні - 1630 яўрэяў і 2433 асобы (сяляне) хрысціянскага веравызнання⁵.

У пачатку XX ст. памеры эміграцыйнага руху пашырыліся. Гэта даты-чылася як беларускіх яўрэяў, так і ўласна беларусаў. Паводле звестак Яўрэйскага каланізацыйнага таварыства, у 1906-1913 гг. па дапамогу ў справе замежнага перасялення ў Таварыства звярнулася 77 211 асоб з шасці губерняў "Паўночна-Заходняга краю" (Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай, Магілёўскай), большасць з якіх перася-ляліся ў ЗША⁶. У 1908-1910 гг. з Віленскай губерні (без Трокскага і Свян­цянскага паветаў) за мяжу выехала 8540 сялян хрысціянскага веравызнання, з якіх 2486 асоб склалі праваслаўныя 16054 - католікі⁷. Гродзенскі губернатар шсау, што ў 1902 г. з падначаленай яму губерні на эміграцыю выехала 1235 сялян⁸. За перыяд з 1902 па 1907 г. Гродзенскую губерню штогод пакідала, такім чынам, да 2500 сялян⁹. У 1912 г. гродзенскі губернатар даводзіў да ведама расійскага гарадніцтва, што з яго губерні ў Амерыцы знаходзіцца звыш 50 тыс. сялян¹.

Такім чынам, эміграцыя беларусаў з Віленскай і Гродзенскай губерняў перад Першай сусветнай вайной у колькасных адносінах не саступала яўрэйскай эміграцыі. Па Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях статыстычных даных не захавалася, аднак у другім дзесяцігоддзі XX ст. эміграцыя стала звычайнай з'явай грамадскага жыцця і ў гэтых губернях. У справазда-чы за 1911 г. мінскі губернатар адзначаў, што ў губерні назіраецца ўзмоцне-ны рух сялян на заработкі за мяжу². Паводле справаздачы мінскай губерн-скай адміністрацыі за 1913 г., эміграцыя сялян набыла настолькі значныя памеры, што ў некаторых вёсках засталіся толькі падлеткі і старыя³.3 Віцебскай і Магілёўскай губерняў беларусаў ехала за мяжу менш (сяляне дадзеных губерняў аддавалі перавагу перасяленню за Урал, а не за межы імперыі). У складзе эмігрантаў з гэтых губерняў пераважалі яўрэі Тым не менш у справаздачы за 1913 г. магілёўскі губернатар падкрэсліваў, што за-межны выезд сялян стаў істотнай праблемай для яго губерні⁴.

Па сваім складзе беларуская і яўрэйская эміграцыя адрозніваліся. Для яўрэяў быў характэрны выезд з сем'ямі, бо яны імкнуліся назаўсёды застацца за мяжой. Пераважную большасць яўрэйскай эміграцыі складалі рамеснікі або асобы, якія працавалі на прамысловых прадпрыемствах у гарадах, і дробныя ці сярэднія гандляры. Узровень адукацыі яўрэяў-эмігрантаў быў дастатковы для таго, каб добра ўладкавацца за мяжой. Невялікую частку яўрэйскай эміграцыі складалі прадстаўнікі інтэлігенцыі, якія былі апанта-ны ідэаламі аяшзму або удзельшчал! у расшеюм рэвалюцыйным руху.

У складзе беларускай сялянскай эміграцыі пераважалі нежанатыя муж-чыны ва ўзросце 18-35 гадоў, фізічна моцныя, але неадукаваныя і неквалі фікаваныя. Выезд з сем'ямі для беларусаў быў не характэрны. Эміграцыя беларусаў мела характар адыходніцтва, г.зн. выхаду за мяжу на пэўны тэр-мін (звычайна 2-5 гадоў) з далейшым вяртаннем на радзіму. Толькі ў Ка-надзе і Бразіліі беларусы затрымліваліся на больш працяглы тэрмін, бо вы-карыстоўваліся ўрадамі гэтых краін пры каланізацыі неапрацаваных зямель.

Пераважная большасць выхадцаў з беларускіх зямель у 1880-1914 гг. перасяляліся за акіян. Галоўным напрамкам руху былі ЗША, куды накі-роўвалася асноўная маса яўрэяў і беларусаў. Апрача таго, яўрэі перасяляліся ў Аргенціну, Вялікабрытанію, Германію, Егіпет, Канаду, Палесціну, Паўднёвую Афрыку, Францыю, а беларусы - у Аргенціну, Бразілію і Кана­ду. Своеасаблівым тыпам эміграцыі быў штогадовы выезд беларускіх ся­лян на сезонныя сельгасработы ў Германію і Данію з вяртаннем на радзіму пасля іх заканчэння. Перад Першай сусветнай вайной у Германію з беларускіх губерняў выязджала штогод каля 100 тыс. чалавек, у Данію - каля 1 тыс.⁶

Расійскі ўрад не перашкаджаў эміграцыі яўрэйскага насельніцтва. У лю­тым 1891 г. імператар Аляксандр III тлумачыў міністру ўнутраных спраў Расіі Дурнаво, што яўрэяў, якія маюць намер перасяліцца за межы імперыі, затрымліваць не трэба¹. У 1892 г. ён зацвердзіў "Палажэнне Камітэта міністраў" адносна ўмоў дзейнасці ў краіне Яўрэйскага каланізацыйнага таварыства (больш вядомага пад назвай "Фонд барона Гірша"), дзе падкрэслівалася, што асобы, якія карыстаюцца паслугамі Таварыства, "лічацца пакінуўшымі межы Расіі назаўсёды"². Аднак царскі ўрад не надта рупіўся аб тых, хто жадаў пакінуць імперыю. Да таго ж выязныя дакументы былі маладаступныя з прычыны заблытанай працэдуры іх падрыхтоўкі і высокага кошту: замежны пашпарт каштаваў 15 руб., а з улікам дадатковых расходаў (гербавы збор, збор на карысць інвалідаў 1 г.д.) 25-30 руб.³

Яшчэ цяжэй было пакінуць Бацькаўшчыну беларусам. Расійскія ўлады імкнуліся затрымаць беларусаў на месцы, выкарыстоўваючы самыя розныя меры. Так, гродзенскі губернатар у кастрычніку 1890 г. забараніў выдаваць замежныя пашпарты сялянам, якія жадалі пакінуць імперыю⁴. Працэдура выезду за мяжу Расійскай Імперыі з мэтаю заработку не была ўрэгулявана расійскім заканадаўствам. Толькі ў 1906 г. урад пачаў распрацоўку адпавед-нага закона. Былі пастаўлены пытанні аб спрашчэнні працэдуры выезду і зніжэнні кошту замежных пашпартоў, пачалі выдавацца крэдыты на праезд да Амерыкі ў пазыкаашчадных касах⁵. У 1912 г. Галоўная ўправа зем-леўладкавання і земляробства Расіі прапанавала стварыць у Вільні даведачнае бюро, дзейнасць якога распаўсюджвалася б на Ковенскую, Віленскую, Гродзенскую і Мінскую губерні. Асноунымі задачамі бюро з'яуляліся збор інфармацыі пра стан замежнага працоўнага рынку, умовы найму і кошт пе-раезду, садзёйнічанне ў атрыманні выязных дакументаў, падлік колькасці ад'язджаючых і прыязджаючых людзей⁶. Да перавозу эмігрантаў былі пры-цягнуты расійскія кампаніі "Восточно-Азиатское пароходство" і "Добровольный флот". Асноўным портам на тэрыторыі Расійскай Імперыі, з якога ажыццяўляліся рэгулярныя перавозкі да Нью-Йорка, стала Лібава (Курляндская губерня). Аднак распачатая справа не была даведзена да канца, цяжкасці ў выездзе заставаліся аж да 1917 г.

Палітыка расійскага ўрада прыводзіла да таго, што значная частка жада-ючых пакінуць радзіму ў пошуках лепшай долі выязджала за межы імперыі ўпотай (у пачатку XX ст. такім чынам за мяжу адпраўлялася каля 75 % эмігрантаў з Расійскай імперыі⁷). Нелегальная эміграцыя з Расіі турбавала ўлады. Аднак спроба вырашыць праблему толькі шляхам адміністрацый-ных пакаранняў была беспаспяховай. Нягледзячы на рэпрэсіі (асоба, якая садзейнічала тайнаму выезду эмігрантаў за мяжу, падлягала высылцы ў ад-даленыя раёны імперыі), колькасць тых, хто спрыяў тайнай эміграцыі, узра-стала. Прычым калі першапачаткова сялян да нелегальнага выезду падбух-торвалі пераважна яўрэі, якія былі звязаны з замежнымі (галоўным чынам нямецкімі і аўстрыйскімі) параходнымі таварыствамі, то ў другім дзесяці годдзі XX ст. гэтай справай пачалі займацца і беларусы¹.

Аднак дзяржава дрэнна клапацілася аб эмігрантах, таму ім спрабавалі дапамагчы розныя недзяржаўныя арганізацыі. Напрыклад, значна дапама-гала эмігрантам з Беларусі віленская філія дабрачыннага Таварыства дапа-могі эмірантам, якое было заснавана ў Варшаве ў пачатку 90-х гг. XIX ст. У 1912 г. у Вільні пры дапамозе Таварыства была выдадзена на беларускай мове памятка, дзе патэнцыяльныя эмігранты маглі знайсці карысныя пара­ды адносна напрамку выезду, умоў замежнай працы, перасцярогі на шляху руху на чужыну. Да даведкі прыкладаўся невялічкі беларуска-англійскі раз-моўнік². Аднак магчымасщ філіі не адпавядалі колькасці жадаючых вые-хаць і да Першай сусветнай вайны эміграцыйны рух беларусаў, у адрозненне ад руху яўрэяў, меў стыхійны характар.

Першая сусветная вайна перапыніла замежную эміграцыю з Беларусі Германія - галоўны аб'ект выезду беларускіх работнікаў у Еўропе - зна-ходзілася ў стане вайны з Расіяй. У выніку баявых дзеянняў былі перакры-ты традыцыйныя шляхі зносін з заакіянскімі краінамі Марскія падарожжы сталі небяспечнымі з-за вайны, якую разгарнула на акіянскіх прасторах Гер­манія. Значная частка працаздольных беларускіх мужчын была мабілізава-на ў расійскую армію. У 1916 г. эміграцыйны рух з Беларусі канчаткова спыніўся.

Сацыяльна-эканамічнае становішча эмігрантаў.Дрэнная арганізацыя замежнага выезду царскімі ўладамі ўплывала на становішча эмігрантаў. Калі эмігрантам-яўрэям дапамагалі суайчыннікі, якія траплялі ў краіны вы­езду раней, то беларусам звычайна даводзілася ўладкоўвацца на чужыне са-мастойна. Работнікі-беларусы ў асноўным выкарыстоўваліся ў тых галінах вытворчасці, дзе патрабавалася цяжкая фізічная праца (вугальныя капаль-ні, сталеліцейныя заводы, фермы, плантацыі трапічных раслін, лесанарых-тоўкі, будоўлі, пракладка чыгунак, уборка збожжа 1 т.д.). У геаграфічным плане выбар месца пасялення залежаў ад наяўнасці работы. Эмігранты з Бе-ларусі аддавалі перавагу раёнам, якія знаходзіліся паблізу партоў прыбыц-ця. На выбар месца пасялення ўплывала і ўрадавая палітыка дзяржавы, куды прыбывалі эмігранты. Так, урады Канады і Бразіліі выкарыстоўвалі эмігрантаў пры каланізацыі неасвоеных зямель і свядома накіроўвалі туды замежных работнікаў. Урад Аргенціны выкарыстоўваў эмігрантаў на сезон­ных сельскагаспадарчых работах і ўжо пры ўездзе ў краіну даводзіў да ра-ботніка інфармацыю пра наяўнасць працы, памеры заработку і інш. Пасля выбару месца працы замежны работнік за кошт дзяржавы накіроўваўся ў патрэбны яму раён³.

Да 1914 г. асноўная частка выхадцаў з Беларусі ў ЗША аддавала перава­гу прамысловым цэнтрам на паўночным усходзе (Нью-Йорк, Бостан, Фша-дэльф1я, Балтымор) і сярэднім захадзе (Юйуленд, Чыкага, Дэтройт, Гер) краіны і штаты Пенсшьвашя, дзе яны выкарыстоўваліся пры здабычы вуга-лю. У Канадзе беларусы разам з іншымі эмігрантамі з Расіі рассяляліся ўздоўж мяжы з ЗША на прасторы ад Атлантыкі да Ціхага акіяна (правшцьй Ньюфаундленд, Новая Шатландыя, Нью-Браунсвж, Квебек, Антарыо, Маштоба, Саскачэван, Альберта, Брытанская Калумбія). У Бразіліі беларусы асвойвалі пераважна паўднёвую частку краіны (штаты Рыу-Гранд-31-Ду-Сул, Парана, Сан-Паўлу, Мшас-Жэрыс, Мату-Гросу, Вщкорсш). У Аргенціне беларускае насельніцтва канцэнтравалася пераважна ў раёнах, якія межавалі з Парагваем, Уругваем і Бразіліяй (правшцьй Буэнас-Айрэс, Сайта-Фе, Энтрэ-Рыас). У Еўропе беларусы выязджалі пераважна ў раёны, якія знаходзіліся бліжэй да раійскай граніцы (у Германіі такімі былі Усходняя Прусія, Памерашя, Саксошя, Брандэнбург і Сшезія, у Даніі - вос-траў Зеландыя і паўвостраў Ютландыя¹)-

Праца за мяжой была нялёгкай. Прадпрымальнікі і дзяржаўныя ўстано-вы жорстка эксплуатавалі іншаземных рабочых, прымушаючы іх аддаваць вытворчасці ўсе сілы і здароўе. Звычайнай з'явай быў працяглы рабочы дзень. У ЗША у пачатку XX ст. рабочыя працавалі па 10 гадзін. У Аргенціне пры зборы збожжа рабочыя працавалі па 17-18 гадзін. Асабліва цяжкім ста-новішча замежных работнікаў было падчас эканамічных крызісаў, калі, па-водле выказванняў расійскіх дыпламатаў, эмігранты асуджаліся на нястачу і голад². Дрэннае харчаванне, немагчымасць як след аднавіць сілы пасля ін-тэнсіўнай працы, шкодныя для здароўя ўмовы працы, нязвыклы клімат прыводзілі да захворванняў і калецтваў, аднак атрымаць кампенсацыю за шкоду было практычна немагчыма.

Грамадска-палітычнае жыццё беларускіх эмігрантаў у канцы XIX-пачатку XXст. У 90-х гг. XIX ст. - 1914 г. пачаўся працэс фарміравання бе­ларускай дыяспары (сталага пражывання часткі народа за межамі этнічнай радзімы). У гэты перыяд беларусы складалі значную частку "рускай" эміг-рацыі ў ЗША і краінах Лацінскай Амерыкі. У 1902 г. расійскі даследчык С.Патканаў, які вывучаў дакументы іміграцыйнай службы ЗША, звяртаў увагу на тое, што "рускія" прыходзяць у гэту краіну пераважна з губерняў "Паўночна-Заходняга краю"³. На гэту асаблівасць "рускай" эміграцыі звяр­таў увагу і амерыканскі даследчык М.Дэві, які таксама абапіраўся на даныя статыстыкі ЗША⁴. Паводле звестак кіраўніцтва праваслаўнай царквы пры расійскай місіі у Паўднёвай Амерыцы (размяшчалася ў Буэнас-Айрэсе), праваслаўныя беларусы ў перыяд паміж 1909 1 1913 гг. складалі каля 25-30 % ад агульнай колькасці вершкаў⁵. Значным быў працэнт выхадцаў з Бе-ларусі і ў складзе "польскай" эміграцыі. Напрыклад, расійскі пасланнік у Буэнас-Айрэсе ў Ліпені 1905 г. даводзіў да ведама міністра замежных спраў Рассіі, што выхадцы з Гродзенскай губерні адыгрываюць важную ролю ў польскіх суполках Бразіліі. Падобная карціна назіралася і ў ЗША¹.

Аднак, нягледзячы на даволі значную дыяспару, беларусы не заявілі за мяжой аб сабе як асобным народзе. Звычайна яны далучаліся да эканаміч-ных, палітычных, культурных і рэлігійных арганізацый, якія стваралі за мя­жой іншыя народы. Часцей за ўсё беларусы-католікі далучаліся да палякаў, а беларусы-праваслаўныя - да рускіх (велікарусаў). Гэта прыводзіла да пад-парадкавання іх ідэйным канцэпцыям і інтарэсам адпаведных народаў. Другое пакаленне беларусаў (калі іх бацькі заставаліся на чужыне) звычайна страчвала сувязь са сваей этнічнай радзімай і выхоўвалася ў адпаведнасці з культурай краіны сталага пражывання.

Беларускія эмігранты, якія пакідалі Бацькаўшчыну да пачатку Першай сусветнай вайны, былі слаба звязаны з беларускім адраджэнскім рухам, хаця беларуская нацыянальная інтэлігенцыя цікавілася праблемамі эмігра-цыі. Тэма выезду на чужыну знайшла адлюстраванне ў творчасці.Багдановіа,М.Гарэцкага, Л.Гмырака, А.Цехановіа,Цёткі.Пашкеві) іншых дзеячаў беларускай культуры. Практычна ўсе яны лічылі, што галоўная прычына адыходу на чужыну хаваецца ў бяднотным становішчы сялян у Бе­ларусі аднак значэнне эміграцыі ацэньвалі па-рознаму. Большасць аўтараў бачыла ў замежным адыходзе шкодную з'яву. Супраць эміграцыі выступалі напрыклад, А.Бульба (Я.Яленскі), А.Луцкевіч, ВЛастоўскі. У артыкуле "Асцярога эмігрантам", надрукаваным у "Нашай ніве" у сакавіку 1914 г., В.Ластоўскі пісаў: "Даўным даўно разумныя людзі казалі, што з эмігранцкай гарачкі, якая была агарнула наш край, нічога добрага не выйдзе; тыя ж самыя людзі казалі, што нам трэба не ў Амерыку ўцякаць са сваей старонні на вы-слуп амерыканскаму капіталу, а на месцы ў сябе стварыць Амерыку... Выезд на чужыну выдумка няўдалая для працавітых людзей і на выездзе ў Амеры­ку мала хто з працавітых людзей разжыўся, апрача розных агентаў..."². А. Луцкевіч увосень 1913 г. прапанаваў "стараніцца замест эміграцый у Аме­рыку арганізаваць эміграцыю на сезонныя работы ў бліжэйшыя краі (на лета), каб людзі вярталіся дахаты з грашыма і з навукай сельскай гаспадаркі паводлуг практыкі. у чужых странах"³.

Толькі невялікая частка дзеячаў беларускага адраджэнскага руху лічы-ла, што эміграцыя ёсць з'ява аб'ектыўная і да эмігрантаў трэба ставіцца як да часта беларускага грамадства. 3 такіх пазіцый выступаў, у прыватнасці, рэ-дактар-выдавец "Нашай нівы" А.Уласаў. Ён сцвярджаў, што Беларусь мае з ад'езду работнікаў за мяжу значны даход, і прапаноўваў аблегчыць выезд за мяжу, арганізаваць курсы англійскай мовы для жадаючых выехаць і падтры-маць суайчыннікаў у далёкай Амерыцы, як робяць гэта іншыя народы⁴. По-гляд А. Уласава падзяляў таленавіты публўцыст Л.Гмырак, які ў 1914 г. ха-рактарызаваў ЗША як краіну, "дзе ўсякая праца, як галавой, так і рукамі, лі-чыцца пачэснай". "Там усіх людзей сумленных ды працавітых, чым бы яны ні займаліся, лічаць роўнымі, аднак карыснымі і патрэбнымі грамадзянамі...", - пісаў ён, параўноўваючы ЗША з Беларуссю⁵.

Негатыўнае стаўленне да эміграцыі, якое выказвалі прадстаўнікі бела­рускага адраджэння, тлумачылася тым, што свядомая беларуская інтэлігенцыя прыкладала асноўныя намаганні да арганізацыі суайчыннікаў непас-рэдна на этнічнай радзіме і не мела магчымасці весці адпаведную работу на чужыне, куды выязджалі найбольш актыўныя элементы грамадства. Толькі пасля рэвалюцыйных падзей 1905-1907 гг. за межамі Бацькаўшчыны апы-нулася невялікая колькасць беларускіх нацыянальных дзеячаў - пераважна ў еўрапейскіх краінах, што былі бліжэй да Беларусі. У асноўным беларуская палітычныя эмігранты накіроўваліся ў Галіцыю, якая ўваходзіла ў склад Аўстра-Венгрыі. Найбольш вядомыя з прадстаўнікоў беларускай ін-тэлігенцыі, якія працавалі ў Галіцыі, - Цётка і Ф.Аляхновіч. Уяўленні пра "беларускасць" у большасці эмігрантаў з беларускіх губерняў адрозніваліся ад уяўленняў свядомай нацыянальнай інтэлігенцыі. Звычайна тыя, хто выязджаў за мяжу з мэтаю заработку, захоўвалі пэўную культурную адасобленасць (размаўлялі "хатняй" мовай, спявалі песні і т.д.). Некаторыя з іх імкнуліся захаваць сваю прыналежнасць да Бацькаўшчыны для нашчадкаў. Напрыклад, П.Бялянскі, які выехаў у ЗША у пачатку XX ст., загадаў, каб на яго магільнай пліце была зроблена спасылка на тое, што ён з'яуляецца беларусам, і яго пажаданне было выканана¹. У1912 г. група вернікаў з Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў у Чыкага спрабавала стварыць асобнае беларускае брацтва, аднак справу не давялі да канца з-за адсутнасці аўтарытэтнага лідэра². Больш актыўнымі уўгэтых адносінах былі католікі, якія напярэдадні Першай сусветнай вайны стварылі ў Чыкага суполкі, дзе аб'ядноўваліся выхадцы з Віленшчыны і Гродзеншчыны³. Аднак, як правіла, эмігранты разглядалі "беларускасць" толькі як рэгіяналізм у рускай ці польскай супольнасці (у залежнасці ад веравызнання).

Спроба арганізацыі беларусаў у ЗША па нацыянальнаму прынцыпу была звязана з дзейнасцю А.Сянкевіча, які эмігрыраваў туды у 1906 г. з в.Мі-калаеўшчына Мінскага павета. Скончыўшы медыцынскі факультэт Балкі-морскага ўніверсітэта (штат Мэрылэнд), ён стаў практыкуючым урачом, ад­нак сувязь з Бацькаўшчынай не страціў (напрыклад, перапісваўся са сваім сябрам і сваяком Я.Коласам). А.Сянкевіч пачаў збіраць матэрыялы па гісто-рыі беларускай эміграцыі ў ЗША і ў 1910 г. арганізаваў некалькі гурткоў сваіх землякоў. Але і для яго справа аказалася занадта цяжкай, тым больш што ён разам з жонкай далучыўся да амерыканскіх анархістаў і аддаў знач­ную частку часу і сілы менавіта гэтай дзейнасці⁴. Пасля 1917 г. А.Сянкевіч вярнуўся на радзіму і ў 20-х гг. XX ст. апісаў пачуцці ад знаходжання за мя­жой у аповесці "Вандраванне Васіля"⁵. Ёсць звесткі і пра іншыя прыклады нацыянальна-культурнай працы сярод беларускіх эмігрантаў у ЗША. Так, у рукапісным паведамленні для "Нашай Нівы" невядомага аўтара (магчыма, А.Уласава) напярэдадні Першай сусветнай вайны гаварылася, што ў ЗША выйшла на беларускай мове кніга "Тарас на Парнасе", два выданні "У дому лепей" Ельскага і інш. "Мы не ведаем, хто іх выдае, але досыць таго, што чу-ецца отклік на нашу працу...", - пісаў складальнік нататкі⁶. Таксама вядома, што ў 1913 г. у Гранд- Рэпідз (штат Мічыган) было створана дабрачыннае і таварыства беларусаў і маларосаў, заснавальнікі якога імкнуліся ўсталяваць сувязі паміж беларусамі і ўкраінцамі⁷.

У цэлым работа па арганізацыі беларускіх эмігрантаў у ЗША у пачатку XX ст. маштабных вынікаў не прынесла. У іншых краінах, куды выязджалі беларусы, такая дзейнасць зусім не вялася.

Да грамадска-палітычнага жыцця замежных краін беларускія эмігранты таксама ставіліся даволі пазітыўна. Толькі невялікая частка беларусаў далучылася да рабочага руху за мяжой, удзельнічала ў выступленнях пратэсту (з эканамічнымі патрабаваннямі), падтрымлівала сувязь з замежнымі прафцэнтрамі У ЗША эмігранты з Беларусі нават самі стваралі прафсуполкі, на­прыклад 103-1 расійска-польскі аддзел Аб'яднаных адзежных работнікаў Амерыкі (Нью-Йорк, 1913 г.). Найбольш арганізаванымі былі беларусы, якія працавалі ў ЗША ў прафсаюзах разборнікаў дамоў, шаўцоў, краўцоў і аўтамабільнай індустрыі¹. Актыўна далучаліся беларусы да арганізацый, якія стваралі палітычныя эмігранты з Расіі. Напрыклад, беларусы,уваходзілі ў склад Федэрацыі Саюзаў рускіх рабочых у Амерыцы, што была створана выхадцамі з Расійскай Імперыі ў Чыкага ў 1910 г. 1 стаяла на анарХ1СЦК1Х ПаЗЩЫЯХ².

Такім чынам, выезд беларускага насельніцтва замяжу ў 80-х гг. XIX ст. -1914 г. быў з'явай шматпланавай. Ён патрабаваў вялікіх грашовых выдаткаў і не заўсёды прыносіў прыбытак. Часам праца за мяжой прыводзіла да зня-сільвання і заўчаснай смерці эмігрантаў. Разам з тым выезд за мяжу пашы-раў кругагляд эмігрантаў, спрыяў набыццю імі новых працоўных ітэхніч-ных звычак. "Знаходжанне эмігрантаў у Амерыцы... аказвае на перасялен-цаў самы дабратворны ўплыў, бо робіць іх больш культурнымі і прадукцый-нымі ў працы, апрача гэтага прывучае да свядомага падпарадкавання закону і павагі да чужой уласнасці", - адзначаў, напрыклад, у 1907 г. гродзенскі гу-бернатар³. "Выдатнай школай" для эмігрантаў называлі ў 1913 г. ЗША і чыноўнікі расійскага міністэрства гандлю і прамысловасці⁴. За мяжой эмірант мог увачавіцца ўбачыць як дрэнныя, так і добрыя бакі жыцця, пазнаёміцца з дасканалымі прыладамі працы, яе аргатзацыяй і г.д. На змены ў пахалогіі выхадцаў з Беларусі звярталі ўвагу амерыканскія сацыёлагі ў 1910 г. Так, апытаныя імі выхадцы з Гродзенскай і Мінскай губерняў паказалі, што ў сябе на радзіме яны не чыталі газет, а ў Амерыцы сталі цікавіцца навінамі і нават пачыналі чытаць кнігі і наведваць тэатр⁵. Вельмі важным было тое, што работнікі з Беларусі набывалі ў замежжы вопыт арганізаванай барацьбы за свае інтарэсы, знаёміліся з невядомымі раней тэорыямі ўдасканальвання грамадскага ладу, і, паводле выказванняў сучаснікаў, вучыліся паважаць асобу ў сябе і ў іншых людзях⁶.

Вялікай падмогай для хатняй гаспадаркі былі і заробленыя за мяжой грошы (хаця эмігранты атрымлівалі грошай менш, чым замежныя рабо-чыя). Крыніцы сведчаць, што напярэдадні Першай сусветнай вайны толькі з ЗША эмігранты штогод высылалі сумы ў 300-500 руб. і прывозілі з сабой ад 500 да 1000 руб.⁷ Бясспрэчна, пры разумнай арганізацыі замежнага адыходу Беларусь магла б мець значную карысць, але тагачасная сістэма сацы-яльна-палітычных адносін у Расіі гэтаму не спрыяла. Таму большую выгаду ад эміграцыі атрымлівалі замежныя краіны, якія выкарыстоўвалі тайную і працаздольную сілу беларускіх эмігрантаў, але практычна нічога не выдат-_коўвалі на іх падтрымку.

У часы Першай сусветнай вайны ў сацыяльна-эканамічным становішчы; _Грамадска-палітычным жыцці эмігрантаў істотных змен не адбылося. Аднак менавіта тады беларуская нацыянальная інтэлігенцыя зразумела неаб-ходнасць працы з эмігрантамі. У чэрвені 1916 г. група беларускіх дзеячаў у Вільні (у тым ліку В.Ластоўскі) праз газету "Гоман" звярнулася да су-родзічаў з адозвай, дзе гаварылася: "Нашы браты за акіянам, калі ласка, арга-нізуйцеся і дайце нам палітычную падтрымку, якая нам тут так патрэбна. Інакш ваша Бацькаўшчына не прабачыць вам таго, што вы толькі назіралі за тым, што адбываецца дома, і не дапамаглі нам"¹. Заклікі да суайчыннікаў сталі першай спробай усталяваць сувязь паміж Беларуссю і яе сынамі і доч-камі, якія пакінулі Бацькаўшчыну ў пошуках лепшай долі. Практычная ра­бота па арганізацыі беларускай дыяспары ў ЗША і іншых краінах пачалася пасля 1917 г.