Прокариот және эукариот жасушаларының құрылымдық ерекшеліктері.

Қазіргі кезде барлық ағзаларды прокариоттар және эукариоттар деп екіге бөлуге болады. Бұл ұғымдар karion – жаңғақ ядросы деген түсінік беретін грек сөзінен туындаған.

Прокариот ұғымы “ядроға дейінгі”, ал эукариот – “жақсы немесе анық ядросы бар” дегенді көрсетеді.

Прокариоттарға көк-жасыл балдырлар, вирустар, актиномицеттер, бактериялар, спирохеттер, микоплазмалар, хламидиялар жатады.

Эукариоттарға – көпшілік балдырлар, саңырауқұлақтар мен қыналар, өсімдік пен жануарлар жатады.

Прокариот клеткаларының эукариот жасушаларынан айырмашылығы – олардың генетикалық материалы – сақиналы ДНҚ құрамына ақуыздар кіретін күрделі хромосомаларға жинақталмаған және де мембранамен қапталмаған. Прокариоттарда белгілі бір қызметтер атқаратын мембраналық құрылымдары болмайды. Бактериялар екіге жай бөліну арқылы көбейеді, сондай-ақ екі клетка арасында генетикалық ақпарат алмастыру түрінде жүретін жыныстық көбеюді байқауға болады. Прокариоттар клеткаларының пішіндеріне сәйкес ұсақ болып келеді. Олардың көлемі шамамен 1-10 мкм.

Прокариот клеткаларының құрылымы мен химиялық құрамдарында өздеріне тән ерекшеліктері болады. Цитоплазмалық мембранадан тыс орналасқан құрылымдары (жасуша қабықшасы, капсула, сілемейлі қап, талшықтар, ворсинкалар) көбінесе беттік құрылымдар деп аталады. Цитоплазмалық мембрана мен цитоплазма протопласт деп аталады.

Эукариот клеткаларының прокариоттардан негізгі ерекшелігі – олар жеке-жеке компартменттерге бөлшектенген, яғни көптеген мембраналық органеллалары болады. Эукариоттардың ақуызбен байланысқан ДНҚ-ы хромосомаларға жинақталып, қос мембранамен қапталған ядрода орналасады.

Эукариот клеткаларының пішіндері прокариоттарға қарағанда ірі келеді.

 

2. Биологияның Дарвинге дейінгі кезеңде дамуы.

(как доп.инфо. – см. Билет 4/2)

Швед жаратылыс зерттеушісі Карл Линнейді (1707-1778) эволюционистердің маңызды әуелгері (предшественник) деуге болады. Сайып келгенде тірі ағзаларды жүйелеуде осы ғалымның жолы болды. Оның «Табиғат жүйесі» еңбегі 1735 жылы жарыққа шығьш, К. Линнейді дүниежүзілік даңққа беледі. Онда өсімдіктер мен жануарлар ағзаларын жіктеудід негізгі қағидалары сипатталды, сондай-ақ оларды жарыса бағынған жүйелік санаттарға: класс, отряд, туыс және түрлерге бөлді. Осы проблемаға арналған тағы бір еңбегі: «Ботаника философиясы» кейінірек жарық көрді. К. Линней ағзалардың косарланған атауын - қосарлы атаутізімді ғылымға енгізді. Бұл екі сез, оның біреуі сын есім - түрді, екіншісі зат есім - туысты белгілейді. Мәселен, үлкен жолжелкен және қандауыртөріздес жолжелкен бір туысқа - жолжелкен туыстасқа жатады. Бұл дүние жүзі ғалымдарыньщ бірін-бірі түсінуіне мүмкіндік берді. Линнейдің тағы бір еңбегі, ол «түр» ұғымын айқын қисындап мазмұндады және оның анықтамасын морфологиялык өлшем негізінде, яғни сыртқы және ішкі құрылысының ұқсастығы бойынша жетілдірді. К. Линней адамды адамтәріздес маймылға (құрылысының ұқсастығын басшылыкка алып) жатқызса да эволюцияның болу мүмкіндігін ойламады. Линней: «жүйедегі жақындық қандас туыстыкты білдірмейді» деді. К. Линней эволюция мәселелерімен шұғылданған жоқ. Ол идеалист,метафизик болды, сондай-ақ «жаратылған күннен бастап» тіршіліктің езгермейтініне сенді. Линнейдін, сыртқы ұқсастыққа ғана негізделген жүйесінде толып жатқан қателіктер болды және кәбі жасанды еді. Алайда соның өзі өз заманы үшін ең жақсысы болғандықтан, Карл Линней ғылым тарихына жуйелеу атасы ретінде енді.

 

3. Адамның тұқымқуалаушылығын зерттеу әдістері.

Тірі ағзалар үшін анықталған негізгі тұқымқуалаушылық заңдылықтары әмбебап болып келеді. Олар толығымен адамға да жарайды. Алайда адам генетикасы негізгі генетикалық әдіс «будандастыру талдауына» пайдалануға жарамайды. Бұдан бұрын 1923 жылы ресейлік генетиктер мектебінің негізін қалаушы Н. К. Кольцов былай деген, «біз тежірибелер қоя алмаймыз, Нежданованы Шаляпинге тек қана олардың балаларының қандай болатынын көру үшін тұрмысқа шығара алмаймыз». Солай болғанмен де адам үшін де көптеген маңызды белгілердің тұқымқуалау ұстанымы анықталған. Бұған генетиканың ерекше әдістері арқылы қол жетті, олар туралы осы параграфта сөз болады.

— Генетикалық әдіс. Бұл әдіс ата-бабалары және басқа қандас туыстары туралы қолда бар деректердің барлығын жинақтау арқылы негізделген. Ол белгінің тұқымқуалау типін айқындауға мүмкіндік береді, яғни басым немесе басылыңқы аллельмен жынысқа тіркес пе, жоқ па және тағы сондайларды бақылап анықтайды. Бастапқыда әдіс генетикалық аурулардың тек қана диагнозы үшін жасалған, алайда көп кешікпей тұқымқуалау типтерін және басқа кезеңнен тұрады. Біріншісі — бұл шежіре құрастыру. Қолайлылық және үйлесімділік үшін белгілердің тұрақтанған жүйесі пайдаланылады. Үрім-бұтақ бір жолға жазылады да рим цифрымен таңбаланады. Бір жұптың барлық үрім-бұтақтары туған тәртіптері бойынша көрсетіліп, араб цифрымен рет саны беріледі.

Жинақталған ақпараттың шектеулі болуын (шежіре көбінесе толық болмайды) генетикалық әдістің кемшілігі деп санауға болады.

— Цитогенетикалық әдіс — бұл адам хромосомасын бояп, микроскоп арқылы зерттеуге негізделген. Бұл әдіс XX ғасырдың 20-жыл-дарында кең пайдаланылған. Цитологиялық әдіс хромосомалардың мөлшері, құрылысы, саны немесе пішінінің өзгеруіне байланысты ауруларды айқындауға мүмкіндік жасады. Мәселен, цитогенездік талдау жасай отырып, ерте жүктілік сатыларында трисомаға болжам жасауға болады. Әдістің кемшілігі — онымен мутацияны дәлме-дәл айқындауға жарамсыз. Сондай-ақ белгінің тұқымқуалауын айқындау үшін де жиі-жиі жарамай қалады.

— Егіздік әдіс. Бұл әдіс фенотип қалыптастырудағы генетикалық (тұқымқуалау) және орта факторларының (климат, қоректену, оқып үйрену және тәрбие) үлесін анықтауға, нақтылы белгілердің немесе аурулардың дамуына мүмкіндік жасайды. Бақылау жиыны бойынша дұрыс қорытынды жасау үшін бірұрықты және түрлішеұрықты егіздерді салыстырады. Егіздік әдістің кемшілігі «біржақтылығында» болып табылады. Ол тек қана белгінің көрініс беру дәрежесіндегі генотиптің рөлін анықтауға мүмкіншілік жасайды.

— Қазіргі кезде дизиготалықтардан монозиготалықты ажыратуға арналған дәл диагностикалық әдістер бар. Олар сыртқы ұқсастығымен шектелмей, биохимиялық және иммунологиялық әдістерді қамтиды.

— Иммунологиялық әдіс. Осы заманғы әдістердің бірі. Ол қан топтары және резус фактордың тұқымқуалауын зерттеу негізінде пайда болды.

— Биохимиялық әдіс. Мұның мәні зат алмасудың ауытқуына қандай генетикалық өзгерістер себепші болғанын биохимиялық талдаулар негізінде анықтауға саяды. Бұл әдістің құндылығы атап айтқанда, қан нәруыз-ферментінің бұзылуын анықтап тануға мүмкіндік жасау болып табылады. Мұндай ауруларды емдеу ерте-ректе нақтама кезінде арнайы реттелген емдом және ағзаға даяр ферменттердің зақымданбаған молекулаларын енгізу арқылы жүргізіледі.

— Популяциялық-статистикалық әдіс. Осы заманғы генетикадағы маңыздылардың бірі. Бұл әдіс жеке адамның генотипін зерттемейді. Ол қандай да болса бір аллель таратқыштың санын және популяциядағы (дарақтар тобындағы) әр алуан генотиптерінің арақатынас пайызын анықтаумен шұғылданады. Яғни тектік қор құрылымын айқындайды. Тектік қор (генофонд) — генотиптердің белгілі жиілігімен сипатталатын популяцияның барлық гендер жиынтығы. Кез келген биологиялық түр (тек цана адам емес) генетикалық жалғыз басты дарақтар жиыны болып табылмайды.

Билет