Мягкія зычныя ўплываюць на галосныя, але не наадварот
Націск Націск бывае слоўным: 1. выдзяляецца фанэтычным спосабам адзін са складоў у слове 2.тактавы Выдзяленьне цэлага слова ў складзе сынтагмы Лес наступа’’ў і раступа’’ўся, лужком зялёным разрыва’’ўся 3. Фразавы націск – выдзяленьне цэлага такта ў складзе фразы Лес наступа’’ў і раступа’’ўся, лужком зялёным разрыва’’ўся 4.Лягічны націск- выдзяленьне ў фразе найбольш важнага слова Клясыфікацыя націска ў залежнасьці ад спосаба выдзяленьня націскнога склада: 2.Колькасны або квантатыўны – націскны склад хар-ца большай працягласьцю гучаньня й больш працяглая галосная будзе ўспрымацца як націскны гук. Для БМ хар-ны й першы й другі тып націску. 3. Музычны або танічны – націскны склад хар-ца зьменай вышыні асноўнага тону (сербская, літоўская, ўетнамская, швэдзкая…)
Кляс-цыя ў залежнасьці ад месца ў слове: 1. Можа быць фіксаваным або аднамясцовым – склад будзе знаходзіцца на адным складзе 2. Свабодны або рознамясцовы націск – націск можа займаць у слове абсалютна любое становішча Можа быць рухомым і нерухомым: стол – на стале Нерухомы: твор. Калі пры формаўтварэньні застаецца на адным складзе
Аднаскладовыя слухбовыя словы прымыкаюць да самастойных часьцін мовы Н Сказа Кожнае слова мае асноўны націск, які пазначаецца акутэ ‘ Значок Гравіса Пабочны націск узьнікае ў складаных словах: вагонарамонтны Пабочны націск маюць шматслужбовыя часьціны мовы вакол унівэрсытэта. Ён мае 3’ рублі – пабочны націск
Інтанацыя мае наступныя кампанэнты: 1. Мэлёдыка – гэта павышэньне ці паніжэньне тону голаса Павышэньне пазначаецца стрэлачка ўверх↑ і ўніз↓
2. Сіла, інтэнсыўнасьць голасу 3. Тэмбр або афарбоўка голасу 4. Тэмп маўленьне 5. Паўзы
Інтанацыйны малюнак цалкам праэцуецца ў фразе Інтанацыйная канструкцыя Прапанавала Бразгунова (рас. дасьледчыца) Першая частка: перадцэнтравая частка Другая – цэнтр інтанацыйнай канструкцыі Цэнтрам называюць націскны склад у сэнсава больш важным слове Трэцяя частка – пасьляцэнтравая У залежнасьці ад таго як мэлёдыка сябе паводзіць вылучаюцца 7 тыпаў інтанацыйных канструкцый. Першая інтанацыйная канструкцыя _ _ - колькасьць складоў у перадцэнтравай частцы ІК1_ _ ↘ _ _ Такая інтанацыйная канструкцыя хар-на для апавядальных сказаў ІК2 _ _ ↘ _ _ Агульны тон у ІК2 вышэйшы, чым у ІК1 З ІК2 вымаўляюцца пытальныя сказы з пытальным словам, таксама гэта ІК хар-на для прывітаньня, загаду, патрабаваньня: Зачыні дзьверы. Госьці прыехалі. Калі госьці прыехалі? ІК3 _ _↗ - -На цэнтры тон павышаецца, у канцы крыху паніжаецца. Гэта пытальныя сказы без пытальнага слова. Вы любіце чытаць? Таксама ІК3 ужываецца ў апавядальных сказах і паказвае незавершанасьць выказваньня ІК3 хар-на для бяззлучнікавых сказаў. Хочаш быць шчасьлівым, будзь ім ІК4 – - ↘ Уперадцэнтравай частцы сярэдні _ _ ІК5 _ _↗ ↘ - эмоцыі захапленьня, нецярпеньня, незадавальненьня _ _ ІК6 _ _↗ пры высокай ступені якасьці
_ ІК7 - - ↗ _ _ Выражае экспрэсыўнае адмаўленьне, адценьне незадаволенасьці
Сёньня сьвеціць сонца ↘_ _ _ _ _ ІК1
Паўтарыць артыкуляцыю, склад, складападзел, націск да Практычных заняткаў 17. Зьмены гукаў у моўнай плыні Сынамантычныя адносіны- спалучальныя ўласьцівасьці гукаў – гэта заканамернасьці іх лінейнага разьмяшчэньня 2.Парадыгматычныя адносіны – заканамернасьці чаргаваньня або зьмяненьня гукаў.
Гукі мовы падпарадкоўваюцца законам Сынамантычны закон мае на мэце аналіз гукавой спалучальнасьці гукаў. Гэты закон рэгулюе магчымасьці суседства гукаў. (Лыжка – ж не спалучаецца з к) Парадыгматычны закон зьвязаны з заканамерным чаргаваньнем гукаў Націскные галосные о, э не пад націскам чаргуюцца з гукам а. Адрозьніваюць фанэтычныя або пазыцыйныя зьмены й камбінаторныя фанэтычныя зьмены. Фанэтычныя зьмены зьвязаны з уплывам фанэтычнай пазыцыі (пазыцыя адносна месца націску) і камбінаторныя зьмены ўзьнікаюць пад уплывам суседняга гука. Зьвязаныя такія зьмены з работай маўленчага воргана. Фанэтычныя працэсы – гэта зьмены гукаў у межах фанэтычнага слова пад узьдзеяньнем суседніх гукаў або фанэтычных пазыцый Фанэтычныя працэсы: 1. Акамадацыя – гэта прыстасаваньне артыкуляцыі зычных і галосных гукаў. Акамадацыя можа быць прагрэсыўнай і рэгрэсыўнай уплыў папярэдняга гука на наступны
Рэгрэсыўная – уплыў наступнага гука на папярэдні Зычны перад О, У становіцца агубленым Мох [мо] Эм-Вм-Рм ↓ Эо Уплыў мяккіх зычных на суседнія галосныя 1. Калі мяккі зычны знаходзіцца перад галоснай – галосны набывае больш пярэднюю артыкуляцыю ў фазе экскурсыі з’а Эз’-Вз’-Рз’ ↓ Эа
аз’ – галосны набывае больш пярэднюю артыкуляцыю ў фазе рэкурсыі Эа –Ва-Ра ↓ Эз’ а.з’
Галосны набывае больш пярэднюю артыкуляцыю на працягу ўсяго свайго ўтварэньня з’.а.з’
Мягкія зычныя ўплываюць на галосныя, але не наадварот
Асіміляцыя – гэта прыпадабненьне зычных да зычных або галосных да галосных Віды асіміляцыі: 1. Прагрэсыўная, рэгрэсыўная 2. Кантактнай (гукі, што прыпадабняюцца знаходзяцца побач) і дэстантная (паміж гукамі, што прыпадабняюцца, знаходзяцца іншыя гукі) 3. Поўная й няпоўная – у выніку поўнай асіміляцыі ўтварыліся НьЙ ь – рэдукаваны галосны
Нй=н’н’ – поўная рэгрэсыўная асіміляцыя Асіміляцыі: Па звонкасьці й па глухасьці Каз к а зв+гл=гл+гл гл+зв=зв +зв Фу т бол [дб] Асіміляцыя па мяккасьці Калі сьвісьцячыя гукі знаходзяцца перад наступным мяккім за выключэньнем γ,К’,х’ сьвісьцячыя становяцца мяккімі с’мех Няпоўнай рэгрэсыўнай кантактнай Прыпадабненьне шыпячых да сьвісьцячых Ш+Сьв=Сьв+Сьв Мыешся =мыесься – поўная рэгрэсыўная кантактная асыміляцыя Св+Ш=Ш+Ш Сшытак –[ Прыпадабненьне выбухных да афрыкат або шчылінных гукаў Малодшы дш. Д –выбухны, ш дш=чш тч=чч лётчык Музукант Дысыміляцыя – гэта распадабненьне гукаў па якой-небудзь прыкмеце Corridor – калідор Рэдукцыя – гэта скачэньне й зьмяненьне гучаньня ненаціскных складоў. Рэдукцыя бывае колькаснай і якаснай. Пры колькаснай рэдукцыі зьмяняецца час гучаньня, аднак, якасьць захоўваецца. Якасная рэдукцыя – гэта й скарачэньня гучаньня й зьмена якасьці гукаў. Для БМ хар-на толькі колькаснай рэдукцыі Мэтатэза- гэта перастаноўка гукаў або складоў (запазычаныя словы або дзіцячае маўленьне) Futteral – футляр Taller – у расейскай адбыўся Пратэза або прыстаўныя гукі – зьяўляюцца ў пачатку слова: іржаны, аржаны, білет ільготны Г, В, γ, - узьнікае ў славянскіх словах перад І Эпінтэза – гэта ўстаўныя зычныя або галосныя, узьнікаюць у выпадку зьбегу 2-х зычных або 2-х галосных у запазычаных словах Тадэвуш, стадыён Дыярэза – гэта выпадзеньне асобных гукаў – калі адбываецца спрашчэньне сонца, міласэрны, абласны Гаплялёгія – гэта выпадзеньне аднаго з аднолькавых складоў Мінэралялёгія Мінэралёгія Кантракцыя або сьцяжэньне – гэта сьцяжэньне некалькіх гукаў у адзін, якое ўтвараецца пры словаўтварэньні Палесьсе с+ск – палескі – [ск’] Каўказ з+ск – [ск’] Таварыш ш+ск – [cк’] Саветы – т-ск-[цк’] д+ск - [цк’] Баранавічы ч-ск -[цк’] Пачытаць чаргаваньне гукаў
Адрозьніваюцца 2 пазыцыі гукаў у слове: 1. Пэрцэптыўная 2. Сэгныфікатыўная Пэрцэптыўная пазыцыя. Для ўсіх зычных гукаў пэрцэптыўным будзе зьяўляцца становішча перад гукам [а] Для галосных о, а, у – пэрцэптыўна-моцнай пазыцыяй будзе зьяўляцца перад ці пасьля цьвёрдых зычных Для гукаў і, э п-м-й п-яй будзе зьяўляцца пазыцыя пасьля мяккіх зычных перад цьвёрдымі.
Сэгныфікатыўная пазыцыя Сэгныфікатыўна моцная: для ўсіх галосных гукаў пазыцыя пад націскам. Для ўсіх зычных становішча перад усімі галоснымі й санорнымі Сёньня добрае надвор’е [со’о ПП --+- -+-+ --+ ++--+--+ СП +++- +++++-+- +-+++++-
ПЗ паўтарыць усё, прачытаць чаргаваньне, артыкуляцыю, працэсы.
Чаргаваньне – гэта зьмены гукавых адзінак у залежнасьці ад фанэтычных пазыцый або зьмены гукаў, якія адбыліся ў старажытны пэрыяд. У залежнасьці ад гэтага чаргаваньні бываюць 2-х відаў: пазыцыйныя й гістарычныя Пазыцыйныя чаргаваньні – гэта заканамерны абмен гукаў, які адбываецца ў пэўнай фанэтычнай пазыцыі, адпавядае фанэтычным законам мовы й ня ведае выключэньняў у пэўнай моўнай сыстэме. Пазыцыйныя чаргаваньні могуць быць 2-х тыпаў: - 1.Паралельнымі Радамі. Зь перасякальнымі радамі 1. У Кожнай пазыцыі адрозьніваецца аднолькавая колькасьць гукаў (паміж цьвёрдымі зычнымі [а, о, у, э, [ы], .а, .о, .у, .э, .і а., о., у., э., і. .а., .о., .у., .э., .і. (мяць, сёлета, месяц, піць)
2. Зь перасякальнымі радамі колькасьць гукаў у розных пазыцыях розная Няма грыба, грыпа грыба грыпа Гістарычнае чаргаваньне – гэта чаргаваньне гукаў, якія ня зьвязаны з фанэтычнай пазыцыяй, яны адлюстроўваюць фанэтычныя зьмены, хар-ныя для старажытнай мовы, і таму не абумоўлены асаблівасьцямі сучаснай беларускай мовы Пазыцыйнае чаргаваньне зычных гукаў Зычныя гукі ў БМ падпарадкоўваюцца 4-м законам: 1. Закон звонкасьці-глухасьці – глухія не спалучаюцца з наступнымі звонкімі Гл+Зв=Зв+Зв (фу т бол) Зв+Гл=гл+гл (лодка) Звонкі ня можа быць у канцы слова, адбываецца аглушэньне 2. Закон аб цьвёрдасьці-мяккасьці. Цьвёрдыя не спалучаюцца з наступнымі мяккімі: 1. З-с – не спалучаюцца з наступнымі мяккімі (За выключэньнем γ', к',х') 2. Цьвёрды гук «н» не спалучаецца зь з', с', дз', ц'. Гук н становіцца мяккім 3. Цьвёрдыя д, т у корані слова не спалучаюцца зь мяккімі в',м', (дзьверы, цьмяны, Застаюцца цьвёрдымі: - губныя перад мяккімі (мне) - заднезычныя г,к,Х перад мяккімі (кветкі, хвіліна) - зацьвярдзелыя (ж, ш, дж, ч, р, ц) 3. Не магчыма спалучэньне сьвісьцячых з шыпячымі С+Ш=ШШ (Сшытак, зжаваць) Ш+С=С+С (на досцы, сьмяесься, купаесься, мыесься) 4. Выбухныя д,т не спалучаюцца з афрыкатамі і фрыкатыўнымі таго ж месца ўтварэньня Д, т +Ж,Ш= Адшумець [чш], аджаць [ Выбухныя д, т перад фрыкатыщнымі з, с д,т+з,с=z,ц Пазыцыйнае чаргаваньне галосных: Моцная пазыцыя для галосных У слабых пазыцыях галосныя а, і, у становяцца больш кароткімі О, Э не пад націскам мяняюць сваю якасьць о,э --> а (у фанэтыцы толькі аканьне) Дом- дамы, голас – галасаваць, рэчка – рачны. Вёдры – вядро, вёска – вясковы, лес – лясы.!
Уплыў мяккіх зычных на галосныя
Галосныя э, і Гэтыя галосныя маюць найбольш незалежнае становішча пасьля мяккага перад цьвёрдым (лес, зіма, кіно. Ро,рэ, ло à Ры, лы Гэтае чаргаваньне сумяшчае й пазыцыйнае й гістарычнае
|
кне – праклітыка, прымыканьне да наступнага самастойнага слова. Аднаскладовыя прыназоўнікі, злучнікі, часьціцы.
а – энклітыкі. Зьяўляюцца формаўтваральныя часьціцы: бы, жа.
]
’а до обраjэ надв оор; э]
, ч
