СҰЛЫ 2 страница

Старт - РФ-ның Оңтүстік–Шығыс ауыл шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында шығарылған. Түршесі – Сангвинеум, орташа мерзімде піседі, шашылуға орташа төзімді, қара күйеге шалдығуға бейім. Технологиялық жармалық сапалары өте жоғары, дәндері ірі, 1000 санының массасы - 7,3-8,6г, дәнінің қабықтылығы 17%, жармасының шығымы 78% Ақтөбе облысында өсіруге болады.

Биологиялық ерекшеліктері. Тары жаздық түрде ғана өсіріледі. Тары сорттары вегетациялық кезеңінің ұзақтығына қарай көптүрлілігімен ажыратылады: 50-70 тәулікте пісетін ерте сорттарымен қатар, 100-120 тәулікте кеш пісетін сорттары да бар. Қазақстанда өсірілетін сорттарының вегетациялық кезең ұзақтығы 75-85 тәулік.

Тарыда, басқа да дәнді астық дақылдары сияқты, алты өсу және даму кезеңдері бар: егін көгі, түптену, түтікке шығу, шашақтану, гүлдену және пісу. Себуден егін көгіне және көктеуден түптенуге дейінгі кезеңаралық ұзақтығы барлық экологиялық –жағрапиялық топтарында шамамен бірдей және топырақ температурасы мен ылғалдылығына байланысты өзгереді. Егін көгі сепкеннен 3-20 – тәулікте пайда болады, ал түптенуі көктеуден кейін 10-30 – тәулікте жүреді. Көктеуден шашақтануға және шашақтанудан пісуге дейінгі кезеңаралық ұзақтық тиісінше 25-80 және 25-30 тәулікті құрайды, ол ауа-райына және сорттың пісу мерзіміне (піскіштігіне) байланысты.

Тары тұқымы айқын байқалатын егін жинағаннан кейінгі пісіп жетілу кезеңімен ерекшеленеді, сақтауда 20 жылға дейін өнгіштік қабілетін сақтайды және өз массасының 25-34 % ылғалды сіңіргеннен кейін өне бастайды. Тары өсімдігі алғашқы уақытта өте баяу өсу қарқынымен ерекшеленеді, ал бұл арамшөптерге өте сезімтал етеді. Өсімдігінің биіктігі вегетациясының соңына қарай 1,0-1,5 м жетеді. Қоректену алаңының өсуіне байланысты тары күшті түптенуге бейім. Тарының тамыр жүйесі шашақты, 1 м тереңдікке бойлайды. Түп тамырларының ұзындығы 60 см-ге дейін жетеді, өсімдік тіршілігінің соңына дейін тірі болады және вегетациясының қолайсыз жағдайларында белгілі бір мөлшерде аз да болса өнім қалыптастырады. Тарының тамыр жүйесінің қуаттылығы тұқымдық материал сапасына да байланысты. Тарының түптенуі мен түйін тамырларының өсуі ылғал жеткіліксіздігі мен топырақтың нашар жылынуынан баяу жүреді, тіпті бөгеледі.

Топырақ температурасы 6-10⁰С тамыршалардың өсуі мүлде ақырындайды, 18⁰С дейін жылынғанда түп және түйін тамырларының өсуі мен бұтақтануы күшейе түседі. Жоғары температурада және топырақтың беткі қабаты шапшаң кебе бастағанда түйін тамырлардың қалыптасуы тоқтап қалуы да мүмкін. Тары өсімдігіне тән сипат – алғашында тамыршалардың өсуі өскіндерге қарағанда тезірек. Тамыр жүйесінің негізгі массасы шашақтануға дейін түзіледі. Гүлдегеннен кейін тамыр жүйесінің массасы шамалы ғана артады.

Тары өздігінен тозаңданатын өсімдік. Гүлденуі шашақтанудан 2-8 тәулік соң басталады және ол таңғы 08-ден 15⁰⁰-сағ. аралығында шашақтың жоғары бөлігінен бастап жүреді. Бір гүлдің гүлдену ұзақтығы 15-40 мин., ал бір өсімдіктегі шашақтың гүлденуі сорт пен ауа-райына байланысты 6-дан 20 тәулікке дейін созылады. Тарының маңызды биологиялық ерекшелігіне оның жоғары өнімділігі жатады. Жақсы шашақ (сіпсебас) жалпы массасы 8-10 г болатын 600-1200 дән қалыптастырады, салыстыру үшін – жақсы бидай массасы 1,0-1,5 г болатын 25-30 дән түзеді.

Тары өсу жағдайларын жақсартуға өте жоғары талап қояды. Ол – жылусүйгіш өсімдік. Оның тұқымдары 5-10⁰ С жылылықта ақырындап өне бастайды, ал 15-20⁰С-да – шапшаң көктейді (3-4 тәулікте). Вегетациясының бас кезіндегі төменгі температура тарының баяу өсуін одан сайын төмендетеді, ал ұзақ мерзімді орташа температура 6-10⁰С және бұлыңғыр ауа-райы фотосинтезді әлсіретеді де егін көгінің опат болуына ұрындырады. Төменгі температура шашақтану мен пісу кезеңдерін ұзартып жібереді. Тары бозқырауды нашар көтереді, алғашқы 1-2 жапырақ кезеңінде төзімдірек болғанымен - 2-3⁰С – жарақаттанады және - 3,5-4⁰С–да опат болады; 3-жапырақ кезеңінде өсімдіктері тіпті - 1,5⁰С-да жарақаттанады, гүлдену кезеңінде - 1,2⁰С бозқырауға сезімтал; пісу кезеңіндегі егістік ондай бозқырауда сирек жарақаттанады. Өсіп-жетілу кезеңінде сорттарына байланысты тарының белсенді температура жиынтығы 1800-2000⁰С аралығында өзгереді.

Тары – негізінен ыстық және құрғақшылықты климат өсімдігі. Оның өнуіне тұқым массасының 25 % ылғал жеткілікті, транспирациялық коэффициенті – 200-250, немесе бидай мен қарақұмыққа қарағанда 1,5-2 есе төмен. Бүкіл қажетті ылғалдың 90%-ын тары түптену кезеңінен кейін шығындайды. Тары өсу және даму кезеңдерінде ылғалды әркелкі шығындай отырып тіршілігінің алғашқы үштен бірінде барлық ылғалдың 27%, екіншісінде - 41%-ын, соңғысында - 33%-ын пайдаланады.

Ылғалды барынша көп қажетсінуі оның шашақтану кезеңіне сәйкес келеді.

Тары ағзасының ұзақ мерзімде ылғал тапшылығын көтеруі мен тамыр жүйесінің айтарлықтай бөлігінің топырақ бетіне таяу орналасуы оның құрғақшылықты жылдары кеш түсетін аздаған жауын-шашынның өзінде тез өсіп, жоғары өнім беру қабілетімен ерекшеленеді, ал мұндай жағдайда басқа астық дақылдары анағұрлым төмен астық өнімін береді. Ылғалға қажетсінуі шамалы болғанымен тары астықтан мол өнім қалыптастыру үшін топырақ ылғалдылығын суару немесе басқа да тәсілдермен молайтуды қалайды.

Тары – қысқа күннің өсімдігі, жарық күннің ұзақтығы оның вегетация кезеңін ұзартып жібереді. Алайда сібірлік сорттар жарық факторына онша әсер ете қоймайды және ұзақ жарық күннің өзінде жақсы пісіп жетіледі. Дегенмен тары дақылы пісу кезеңінде басқа астық дақылдарымен салыстырғанда жарық сүйгіштігімен ерекшеленеді. Әсіресе тұтас шашақты тары сорттары толысудан дәннің пісу кезеңіне дейінгі аралықта жарыққа жоғары талап қояды – жаздың екінші жартысындағы бұлтты, бұлыңғыр ауа-райы дәннің қалыптасу кезеңін кешеуілдетіп, тары вегетациясын ұзартып жібереді.

Топыраққа тары жоғары талап қоймайды, ол әртүрлі топырақтарда өсе алады және жақсы астық өнімін қамтамасыз етеді (қара, күңгірт-қоңыр, сұр, сортаңдау ж.б. топырақтар). Арамшөптерден таза, жеңіл сіңімді қоректік заттары мол, құрылымды топырақтар тарыға барынша жарамды, құрғақшылықты аудандарда айтарлықтай байланысқан, ал жеткілікті ылғалды аудандарда жақсы жылынатын жеңіл топырақ мол өнім кепілі болып табылады. Дәнді астық дақылдарының ішінде қышқыл ортаға барынша төзімді. Алайда оған дұрысы бейтарап, немесе әлсіз сілтілі орта (рН = 6,5-7,5).

Өсіру технологиясы. Алғы дақылдар. Тарыны тың және тыңайған жерлерге немесе көпжылдық шөптер қыртысына орналастырған дұрыс. Бұл жерлер жоғары құнарлығымен және арамшөптерден тазалығымен ерекшеленеді. Олардан кейін тары барынша жоғары астық өнімін қалыптастырады, сондықтан оны жер қыртысы өсімдігі деп те атайды. Тарыға отамалы және дәнді бұршақ дақылдары да жақсы алғы дақыл, сүріден кейінгі екінші дақыл болғанда да тәуір өнім береді. Вегетация кезеңінің қысқалығынан тары егістігін жинағаннан кейін күзде ерте сүдігер дайындауға мүмкіндік болады, ал мұның өзі Қазақстанның Солтүстік өңірінде тары жаздық қатты бидайға жап-жақсы алғы дақыл бола алады.

Топырақ өңдеу және қар тоқтату. Тары үшін топырақ өңдеу жүйесі танаптарды арамшөптерден тазартуды, егін көгінің жаппай пайда болуын және оның тамыр жүйесінің жақсы дамуын қамтамасыз етуге бағытталады. Оған ерте және сапалы дайындалған сүдігер бөлінеді. Ерте көктемгі себу алдындағы топырақ өңдеу ылғал жабудан басталады. Себу алдында арамшөптерден таза және тығыз топтарда себу алдында бір-ақ рет культивация жүргізіледі, ал арамшөптермен ластанғанда танапты жақсы тазарту мақсатында оны екі мәрте культивациялайды. Маңызды агрошаралардың бірі – тарыны себу алдында топырақ бұдырлы катоктармен тығыздалады. Соның нәтижесінде тары тұқымы топыраққа біркелкі тереңдікте сіңіріледі. Топырақпен жақсы қабысатындықтан тұқымның бөртуі және көктеуі, кейіннен өсімдіктердің біркелкі дамуы қамтамасыз етіледі. Топырақты тығыздаудың нәтижесінде астық өнімі 2,0-3,5 ц/га артады.

Тарының құрғақшылыққа төзімділігіне қарамай қыста қар тоқтатудың маңызы зор. Еліміздің оңтүстік –шығысында орта есеппен 20 жылда қар тоқтатудан тарыдан алынған қосымша астық өнімі 3,8 тан 5,6 ц/га жетті, ал Батыс Қазақстанның Орал облыстық тәжірибе стансасында орта есеппен 5 жылда қар тоқтатылмаған танаптан 7,4 ц/га, ал қар тоқтатылған танаптан 13,6 ц/га астық жиналды. Қар тоқтату Солтүстік Қазақстанның барлық тары өсіретін аудандары үшін міндетті агротехникалық шара болып есептеледі.

Тыңайтқыш қолдану. Тарының тамыр жүйесінің сіңіру қабілеті жоғары емес, сондықтан оған жеткілікті мөлшерде сіңімді қоректік заттар бүкіл вегетация кезеңінде болғаны абзал. Оның 25 ц/га астығы мен 50 ц/га сабаны топырақтан 35 кг фосфор, 75-80 кг азот және 87-90 кг/га калий шығындайды. Ол минералды, органикалық және бактериялық тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді. Оларды дұрыс қолданғанда тарының қосымша астық өнімі басқа дәнді дақылдарға қарағанда жоғары. Ғылыми зерттеу мекемелерінің деректері бойынша тарыға енгізілген тыңайтқыштан қосымша астық өнімі: көңнен – 6,0 ц/га, азотты – фосфор тыңайтқыштарынан – 0,5-5,5 ц/га, себумен қатарға енгізілген түйіршіктелген суперфосфаттан – 1,5-5,4 ц/га, ал тұқымды фосфорбактеринмен өңдеуден – 2,0-3,0 ц/га болды. Тарыға енгізілген тыңайтқыш астық өнімін арттырумен қатар оның сапасын жақсартады, өсімдіктердің даму үрдісін тездетеді, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділігін арттырады және ауруларға жақсы төтеп береді.

Тұқымды себуге дайындау. Тұқымдарының ұсақтығына байланысты тары сорттарын себуге дайындағанда сорттық сапасы, ірілігі, толықтығы жоғары және аурулармен залалданбаған тұқымдық материалды пайдаланған жөн. Тары тұқымынан қиын ажыратылатын қоспаларды (арамшөп тұқымынан да) ажырату күрделі астықтұқым тазалағыш машиналарды қолданады. Олардан өткен тұқым біршама іріленеді, алайда толық іріктелу пневматикалық сорттағыш құрылымдардан өткізгенде ғана қол жеткізіледі (ССП-1,5 ж.б.), ондай тұқымдардың меншікті салмағы жоғары болып келеді.

Себу алдында тары тұқымы құрғақ-ауада қыздырылады немесе 50⁰ жылылықта 15 минөт жылы суда ұсталады. Кейіннен дәріленеді (витавакс 200 ФФ, 34% (2,5-3,0 кг/т), фундазол, 50% (2,0 кг/т), фенорам 70% (2,0 кг/т) химикаттарының бірімен).

Себу мерзімі. Тарының себу мерзімі оның биологиялық ерекшелігімен (жылусүйгіштігі) анықталады. Барынша қолайлы жағдайлар топырақтың 10 см қабатында температура 12-15⁰С жеткенде және бозқырау қаупі өткеннен кейін қалыптасады. Ерте себілгенде де (салқын топырақта тұқымның бір-бөлігі шіріп кетеді, сирек егін көгі шығады, соңынан егістік арамшөптермен қатты ластанады, әрі жаздың екінші жартысында болатын жауын-шашынды нашар пайдаланады), кеш себілгенде де (ерте күзгі бозқырауға ұрынады) тары өнімі төмендейді. Тарының оңтайлы себу мерзімінің критерийлері (талаптары):

- топырақтың 10 см қабатында температураның 10-12⁰С-ға жетуі;

- егін көгінің көктемгі бозқыраумен жарақаттануы;

- тарының күзгі бозқырауға ұрынуы;

- тұқымның сіңірілу тереңдігіндегі топырақ ылғалдылығы;

- себу алдында танаптарды арамшөптерден тазарту мүмкіндігі.

Келтірілген көрсеткіш – талаптарға сәйкес тарының оңтайлы себу мерзімі (басталуы мен аяқталуы) Қазақстанның агроклиматтық аймақтары бойынша төмендегідей:

- Солтүстік облыстарда (Павлодар облысынан басқа) – мамырдың соңы – маусым айының бірінші бескүндігі (30-31.Ү – 5.ҮІ); Павлодар облысында екінші, үшінші және төртінші агроклиматтық аймақтарда – мамырдың екінші-үшінші онкүндігі (11-31 мамыр). Себуді кешіктіру өте қауіпті: топырақ кеуіп кетуі мүмкін, егін көгі сирек болады, астық піспей қалады.

- Орталық Қазақстанда – мамырдың бесінші бескүндігі (23-25 мамыр);

- Батыс Қазақстан облыстарында – мамырдың екінші-үшінші бескүндігі (5-15 мамыр);

- Еліміздің шығысында (ШҚО) тау бөктері аймағында-мамыр айының үшінші онкүндігінің басы (21-25 мамыр), ал құрғақ далалы аймағында - мамырдың үшінші онкүндігінің соңы (26-31 мамыр);

- Тарыны астық өсіретін оңтүстік облыстарда – сәуірдің соңы- мамырдың бірінші онкүндігі (30 суір, 31 мамыр аралығы).

Өңірлер мен аймақтар бойынша жоғарыда көрсетілген мерзімде себілген тары өсімдіктерінің көктемгі және күзгі бозқырауға шалдығу мүмкіндігі айтарлықтай төмен болады.

Тұқымның сіңіру тереңдігі. Тары тұқымының сіңірілу тереңдігі топырақтың беткі қабатының ылғалдылығына оның механикалық құрамы мен оның шаңдану дәрежесіне, сонымен бірге себу мерзіміне тәуелді. Тарының жаппай егін көгін алуда тұқымның сіңірілу тереңдігі үлкен рөл атқарады. Өсірілетін аудандары мен аймаққа байланыссыз тары тұқымы ылғалды қабатқа себілуге тиіс: дұрысы – 4-5 см топырақ қабатына сіңірген, алайда беткі қабаты кебіңкіреп кеткенде 8-9 см тереңдетуге болады. Оның танаптық өнгіштігін арттыру, дер кезінде біркелкі егін көгін алу және соңынан жоғары астық өнімін қамтамасыз ету үшін себу тәсілі мен сепкіш маркасына қарамай танапты сепкеннен кейін бұдырлы катоктармен тығыздайды.

Себу тәсілі мен мөлшері. Ғылыми мекемелер себу тәсілі бойынша әртүрлі кепілдемелер береді. Біреулері жаппай қатардағы себу тәсілін ұсынса, екіншілері кең қатарлы себу тәсілінің артықшылығын уәжге келтіреді. Алайда өндірістік жағдайда тарыны, әдетте, жаппай қатардағы тәсілмен себеді. Кең қатарлы тәсіл егістіктің арамшөптермен ластану қаупі бар танаптарға ұсынылады, өйткені қатараралықтарды өңдеу жолымен оларды құртуға болады. Жекелеген жылдары таспалы себу тәсілінің артықшылығы байқалады.

Себу мөлшері өсіру аймағы мен себу тәсіліне байланысты өзгереді. Бір ескеретін жайт, тары жарықсүйгіш және арамшөптерге өте сезімтал өсімдік. Тары егістігі тым жиі болмауға тиіс, өйткені ол әр өсімдіктің өнімділігін төмендетеді, бірақ сирек болмағаны да жөн – арамшөптердің дамуына жол берілмеу керек.

Таза танаптарға және топырақтың беткі қабатында ылғал жеткілікті болғанда дискілі сепкіштерді (СЗТ-3,6; СЗП-3,6; СДС-18 ж.б.) пайдалануға болады. Топырақтың беткі қабаты 4 см-ден тереңірек кеуіп кеткен жағдайда сошниктері анкерлі сепкіштерді (СЗС-2,1; СЗТС-6; СЗТС-12) тиісті реттеуден өткізіп сепкен жөн. Тұқымның себу мөлшері топырақ-климат аймақтарына, тұқым сапасына байланысты төмендегідей өзгереді:

- Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында жаппай қатардағы себу тәсілінде 2,5-3,5 млн/га, ал кең қатарлыда – 1,5-2,0 млн/га өнгіш тұқым;

- Павлодар облысының бірінші аймағында 1,8-2,0 млн/га, екінші және үшінші аймақтарында – 1,2-1,5 және төртіншісінде – 1,2-1,4 млн/га өнгіш тұқым.

- Қарағанды облысының негізгі егіншілікті аймақтарында жаппай қатардағы себу тәсілінде 2,0-2,5, ал кең қатарлыда 1,5—2,0 млн/га өнгіш тұқым сепкен дұрыс;

- Батыс Қазақстанда Ақтөбе облысының бірінші аймағында 2,8-3,0, екіншісінде 2,5-2,7, үшіншісінде - 2,0-2,3 және төртіншісінде - 1,2-1,5 млн/га өнгіш тұқым себу ұсынылады. Батыс Қазақстан облысында жаппай қатардағы тәсілмен агроклиматтық аймақтарға байланысты себу мөлшері төмендегіше өзгереді: бірінші аймақта - 2,2-2,4, екіншісі мен үшіншіде - 1,8-2,0 млн/га өнгіш тұқым.

- Оңтүстік Қазақстанда жаппай қатардағы себу тәсілінде 2,4-3,0 ал кең қатарлы тәсілмен сепкенде -1,8-2,4 млн/га өнгіш тұқым дұрыс болады.

Егістікті күтіп-баптау. Тары егістігін күтіп-баптау ең алдымен арамшөптерге қарсы күреске бағытталған. Арамшөптерден таза танаптарға орналастыранда мұндай жұмыстын қажеті жоқ, ал нашар алғы дақылдан кейін орналастырғанда тары егістігінде арамшөптерге қарсы күрес міндетті агрошара. Ол үшін танапта тарының көктеуіне дейін арамшөп жіпшелері мен топырақ қабыршағын құрту мақсатында сепкеннен 3-5 тәулік соң егістік тырмаланады. Кең қатарлы егістікте негізгі күтіп-баптау жұмысы 2-3 қатараралық культивацияны қарастырады. Біріншісін егістік толық көктегенде және қатарлар анық байқалғанда 4-5 см тереңдікте жүргізеді. Екіншісін – 7-8 см тереңдікте бірінші қатараралық культивациядан 20-25 тәуліктен соң, ал үшіншісі – екіншіден 1,5-2,0 апта кейін 8-10 см-ге жүргізілу мүмкін.

Тары егістігінде арамшөптерді құртуда гербицидтерді қолдану да тиімді шара. Тарының түптену кезеңінде (4-5 жапырақ) қосжарнақты арамшөптерге қарсы базагран, 48% (2,0-4,0 кг/га), диален 40% (1,75-2,25 кг/га), лонтрел 300 (0,16-0,66 кг/га), луварам, 50% (1,2-2,0 кг/га) гербицидтерінің бірімен егістікті бүркіп, арамшөптерді құртуға болады. Ғылыми мекемелердің деректеріне қарағанда қосымша өнім 3,0 ц/га, ал арамшөптердің құруы – 75-87% жететіндігі анықталды. Тары егістігін жолақты астық бүргелері, тары шіркейі, трипстер сияқты зиянкестер аздап жарақаттайды. Оның кең тараған аурулары – қара күйе, бактериоз, мозаика. Тары өсімдіктерінің өсуі мен дамуына оңтайлы жағдай жасауға бағытталған агротехникалық шаралар оларға да қарсы күрес шаралары болып табылады.

Егінді жинау. Тарының пісуі бір шашақтың өзінде біркелкі емес және тамырында тұрып қалғанда піскен дәндері тез шашылады да көп астық ысырабына ұрындырады. Оны негізінен бөлектеп жинаған дұрыс. Дестеге шабуды сіпсебастың (шашақтың) орта кезіндегі дәндер балауызданып пісу кезеңіне жеткенде бастайды, бұл уақытта төменгі бөліктегі дәндер әлі сүттене- балауызданып пісу кезеңінде болуы мүмкін.

 

ҚАРАҚҰМЫҚ;

Халық шаруашылығындағы маңызы. Қарақұмық;– бағалы және маңызды азық-түлік дақылы. Басқа жармалық дақылдардың ішінде азық-түліктік құндылығы бойынша ол бірінші орынды иеленеді. Азық-түліктік мақсатқа ол негізінен жарма түрінде, шамалы мөлшерде ұн түрінде қолданылады. Қарақұмық жармасы жеңіл қорытылатын ақсылдарға, майларға, минералды заттар мен дәрумендерге бай. Ол жоғары калориялығымен, жақсы дәмдік сапасымен ерекшеленеді және диетикалық қасиеттері бар.

Қарақұмық ақуыздары (белоктар) қоректік қасиеттері бойынша дәндібұршақ дақылдарының ақуыздарына жақын. Олар айырбасқа жатпайтын амин қышқылдарының көптігімен ерекшеленеді. Атап айтқанда, қарақұмықта тарыға қарағанда лизин он еседей көп. Қарақұмық жемісінде емдік қасиеттерімен сипатталатын лецитин көп мөлшерде кездеседі. Қарақұмық жармасындағы ақуыздарға жоғары ерігіштік тән. Олардың арасында суда еритіндері (альбуминдер) 58 %, ал тұзда еритіндері (глобулиндер) – 28 %. Салыстыру үшін – бұл қасиеттер тары жармасында тиісінше 5,2 және 5,8 %.

Қарақұмық жемісінің құрамына кіретін майлар тотықтануға жоғары төзімділігімен ерекшеленеді және соның нәтижесінде тіпті салыстырмалы түрде астығы мен жармасы ұзақ уақыт сақталғанда қаңсымайды.

Қарақұмық жармасындағы органикалық қышқылдар (алма, қымыздық, лимон) және көп дәрумендер құрамы (В1, В2,В6, Е, РР ж.б.) ас қорытуды жақсартады, әрі адам ағзасында артық мөлшерде тұздардың жинақталуына кедергі жасайды.

Жеңіл сіңірілетін ақуыздардың айтарлықтай көп мөлшерде болуы және амин қышқылдарының, дәрумендердің, органикалық қышқылдар мен әртүрлі микроэлементтердің қарақұмық жармасы мен ұнынан дайындалатын қоректік азық-түліктің оңтайлы құрамы адам ағзасының физикалық жүктемеге, сонымен қатар радиоактивті және рентген сәулелеріне жоғары шыдамдылық пен төзімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды. Олар ішек-асқазан ауруларымен, қант диабеті, нефрит, мигрень, жүйке ауруына шалдыққан, жүрек-тамыр ауруларының түрлерінен зардап шегетін балаларға, ересек және ауру адамдарға өте пайдалы, әрі қажетті.

Қарақұмық жармасынан – ботқа (каша), пудингілер, запеканкалар, котлеттер, құймақ, пирогқа салынатын турамалар (фарштар) дайындалады. Қарақұмық ұны құймақ, варениктер, балалардың қоректік қоспаларын, дайындауда қолданылады. Майбұршақпен (қытайбұршақпен) араластырып әртүрлі кондитер өнімдерін, оның ішінде шоколад дайындау өндірісінде пайдаланылады.

Қарақұмықтың бал әкелетін дақыл ретіндегі рөлі де зор. Ғылыми деректерге қарағанда қарақұмықтың әрбір гектар егістігі орта есеппен 40-60 кг, ал қолайлы жылдары 100 кг дейін бал жинауға мүмкіндік береді, ал оның емдік қасиеттері жоғарыда айтылған. Сондықтан бұл дақылдың егістігі бал араларының жақсы азықтық қоры болып табылады.