СҰЛЫ 4 страница

Алғы дақылдар. Негізінен қарақұмықты ауыспалы егістерде сүріден кейінгі дәнді дақылдардан, дәндібұршақтардан кейін, тыңайтқыш енгізілген қант қызылшасы, күздік дәнді дақылдар, картоп, сүрлемдік жүгеріден соң орналастырады.

Ауыспалы егістерде қарақұмықты алғы дақылға қанша тыңайтқыш енгізілгенін және оның соңынан себілетін дақылдарға алғы дақылға жарамдылығын ескереді, сонымен қатар өсімдік шаруашылығы саласын қарқындандыруды арттыруды қарастырады. Қарақұмықты күнбағыс, сұлы, біржылдық шөптерден соң орналастырмаған абзал.

Негізгі қарақұмық өсірілетін облыстарда (Павлодар, Батыс-Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай ж.б.) мынадай ауыспалы егістер ұсынылады:

1. Сүрі танабы, бидай, қарақұмық, бидай, бидай;

2. Сүрі танабы, бидай, жүгері, қарақұмық, бидай;

3. Сүрі танабы, бидай, бидай, дәндібұршақ дақылдары, қарақұмық, бидай.

Топырақты өңдеу. Қарақұмық дақылына топырақ өңдеуге негізгі агрошаралар барынша мол ылғал қорын жинақтауға және сақтауға әрі танаптарды арамшөптерден тазартуға бағытталуға тиіс. Топырақты қарақұмыққа күзде және көктемде өңдейді.

Құрғақшылықты аудандарда және топырақтың жел-су эрозиясына ұшырайтын аудандарда топырақ бетіне егін паясын қалдыра отырып жазықтілгішті топырақ өңдеу жүргізіледі. Бұл қалың қар қабатын қалыптастыруға мүмкіндік жасайды, ылғалдың булануын, судың ағып кетуін және топырақтың шайылуын азайтады. КПШ-9, КПШ-5, ПГ-3-5, КТС-10-2 ж.б. құралдарды қолдануға болады.

Ғылым мен өндірістік іссана дәлелденгендей, ерте (тамыз айында) сүдігер және арамшөптердің егін көгін құрту мақсатымен кейіннен жүргізілген жартылай сүрі танапты топырақ өңдеу қарақұмықтың астық өнімін барынша арттырады.

Ылғал жинақтау мақсатымен қыста қар тоқтатылады (СВШ-7, СВШ-10, СВУ-2,6), көктемде арамшөптердің жаппай көктеуіне қарай тұқымның сіңіру тереңдігіне аралық культивация жүргізіледі (КТС-10-01, КПШ-9, КПШ-5 ж.б.). Себу алдында культивацияны ОП-8, ОП-12 немесе басқа құралдармен іске асырады. Барлық өңдеулер міндетті түрде бір мезгілде тырмалаумен қабыстырылады (БЗСС-1,0).

Арамшөп тұқымдарының көктеуін тездету және топырақ бетін тегістеу үшін танаптар тығыздалады (ЗККШ-6, ЗККН-2,8).

Күзде жазық тілгіштермен терең қопсытылған танаптарда ерте көктемде ине тісті БИГ-3, БМШ-15, БМШ-20 құралдарымен ылғал жабылады. Себу алдындағы топырақ өңдеу КТШ-9, КТС-10-01, КПЭ-3,8А ж.б. құралдардың бірін штангалы құрылымдарды тіркеп іске асырылады.

Қарақұмық егістігінде тыңайтқыш қолдану оның астық өнімін арттырудағы маңызды буын болып табылады. Оның әрбір центнер астық өнімі мен соған сәйкес сабаны топырақтан 4,4 кг азот, 2,5 кг фосфор, 3,3 кг калий шығындайды. Қазақстан топырақтарының көпшілігінде фосфор жеткіліксіз, ал азот пен калий жеткілікті деп есептеледі. Сондықтан топырақты негізгі өңдегенде немесе себумен қатар фосфор тыңайтқышын енгізген дұрыс, ал бұл астық өнімін 1,5-2,0 ц/га және одан да жоғары арттырады, қарақұмықтың пісуін жеделдетеді. Ылғалды үнемді пайдалануға мүмкіндік жасайды, әрі астық сапасын жақсартады. Дақыл үшін топырақтағы азот пен фосфордың теңдестірілгені маңызды. Азоттың артық мөлшерінен өсімдіктер «майланады», жақсы өседі, алайда нашар жемістенеді; азоты жетімсіз топырақтарда әрі мардымсыз өседі, әрі күтілген өнімді бере алмайды.

Қарақұмықтың өнімділігі және тыңайтқыштардың тиімділігі топырақтағы қоректік заттардың мөлшері мен олардың арақатынасына, ең алдымен, азот пен фосфорға тікелей байланысты; қарақұмыққа тыңайтқыш қолдану жармаға есептегенде тіпті 0,1 ц/га нақты қосымша өнімнің өзі экономикалық тұрғыдан тиімді; қолданылған тыңайтқыштардың тиімділігі табиғи, қоректену элементтерімен қамтамасыз етілмеген, топырақ аясында барынша жоғары. Топырақтың фосфор ережесін (режимін) күшейтуден фосфор тыңайтқыштарының тиімділігі әлсірейді де, азотты тыңайтқыштардың әсері күшейеді.

Көп жылдар бойы Солтүстік Қазақстанның топырақтарында тыңайтқыш қолданаылмағандықтан және сіңімді қоректік заттардың жетімсіздігінен дақылдар өнімі мен сапасы төмендеуде. «С.Сейфуллин атындағы ҚазАту» АҚ-ның ғалымдарының зерттеулері көрсеткендей (В.Г.Черненок ж.б.), тіпті құрғақшылық жылдардың өзінде қарақұмықтың астық өнімі фосфор тыңайтқышынан 1,2-1,3 ц/га немесе 36,4-39,4 % артты (бақылау вариантындағы өнімі - 3,3 ц/га болғанда), ал азот тыңайтқышынан ол көрсеткіштер тиісінше - 1,4-1,5 ц/га, 42,4-45,5% болды.

Тұқымды себуге дайындау. Қарақұмықтан тұрақты астық өнімін алу үшін әрбір ірі шаруашылықта кем дегенде екі аудандастырылған сортты сепкен жөн және оның бір-бірінен пісу мерзімі мен агротехникалық шараларға қажетсінуі бойынша айырмашылықтарымен ерекшеленуі дұрыс.

Қарақұмықты ірі, толыққанды тұқыммен себу қажет. Оның тұқымын себу кондициясына жеткізу және ірі, ауыр салмақты фракцияларын бөліп алу жылжымалы тазалағыш машиналарды (СМ-4), кептіргіш-дәнтазалағыш кешендерде (КЗС-20Ш, ЗАВ-40 ж.б.) тұқымтазалағыш қосымшалармен бірге (СП-10), пневматикалық іріктегіш үстелдерде (ПСП-2,5 және СПС-5) қол жеткізіледі.

Өну энергиясы төмен тұқым тобын құрғақ ауада қыздырған дұрыс. Ол үшін арнаулы алаңдарда немесе қалқаның астында жұқа қабатпен (10 см шамасында) жайып тастайды. Тәулігіне бірнеше рет аударыстырады, ал түнге қарай үйіп, брезентпен жауып қояды. Қыздыру күн көзінде 2-3 тәулік және қоймада 5-6 тәулік жүргізіледі.

Тұқымды міндетті түрде дәрілеген жөн. Фузариоз, пероноспороз, церкоспороз, сұр шірік, өңездену ауруларына қарсы ТМТД 80 %, Фентиурам немесе Тигам улы химикаттарының бірімен ПС-10, ПСШ-15 «Мобитокс» дәрілегіш құрылымдарда 2 кг/т мөлшерінде дәріленеді.

Себу мерзімі. Қарақұмықтың себу мерзімі дақылдың биологиялық ерекшеліктері және оның өсіп-жетілу кезеңіндегі экологиялық жағдайларға байланысты анықталады. Қарақұмық тұқымның көктеу және гүлдену кезеңдерінде жылуға орташа, ал жеміссалу кезеңінде ылғалға жоғары талап қояды.

Бұл дақылдың ерте себілген егістігі көктемгі бозқыраулармен, ал кеш егістігі – ерте күзгі бозқыраулармен зақымдануы мүмкін. Қарақұмықты 10-12ºС дейін жылынған топыраққа сепкен дұрыс, бұл кезде көктемгі бозқыраудың қайталануы болмайды. Осыған байланысты Қазақстанның барлық облыстарында қарақұмық айтарлықтай кеш себіледі. Солтүстік Қазақстан жағдайында қарақұмықтын жаппай гүлденуі мен жеміссалу кезеңдері ылғалды уақытқа дәл келетін мерзімді таңдап алу керек – ол уақыт көп жылғы деректер бойынша шілденің үшінші он күндігі – тамыз айлары. Сондықтан қарақұмықтың мұндай күнтізбелі оңтайлы себу мерзімі – мамырдың соңы – маусымның басына (28.05-5.06) дәл келеді және топырақтың 8-10 см тереңдігінде температура 12-14^оС дейін жетеді.

- Орталық Қазақстанның қара топырақты және күңгірт қара-қоңыр топырақтары аймағында – мамырдың 30-нан 5 маусымға дейін;

- Батыс облыстарда қарақұмық себетін шаруашылықтарда 11-20 мамыр аралығы;

- Оңтүстік Қазақстанда - 26-31 мамыр аралығы;

- Шығыс Қазақстан облысында тау бөктерлі аймағында 21-25 мамыр, құрғақ-далалы аймағында - 26-31 мамыр.

Себу тәсілі. Қарақұмықты жаппай қатардағы, тар қатарлы және кең қатарлы тәсілдермен себуге болады. Себу тәсілін таңдағанда есте ұстайтын жайт, кең қатарлы тәсілдің артықшылығы жаппай қатардағы тәсілмен салыстырғанда орташа мерзімде пісетін сорттарды ерте және оңтайлы мерзімдерде құнарлығы жоғары, жақсы мәденилендірілген немесе жеткілікті мөлшерде тыңайтқыш енгізілген топырақтарда себілгенде, әрі егістіктер кезінде жоғары сапалы күтіп-баптау жұмыстары жүргізілгенде байқалады. Ал жаппай қатардағы себу тәсілінің кең қатарлыдан артықшылығы орташа құнарлылықтағы және арамшөптерден таза танаптарда ерте пісетін сорттарды сепкенде, сонымен қатар шабыннан кейінгі егісті (поукосные посева) сепкенде көрінеді.

Себу мөлшері. Қарақұмықтың себу мөлшері көптеген топырақ-климат жағдайларына, себу тәсілі мен мерзімінен, танаптардың тазалығына, сорттың биологиясына байланысты өзгереді. Кең қатарлы себу тәсілінде – 2,0-2,5 млн/га өнгіш тұқым (1000 тұқымның массасы 25 г болғанда – 50-60 кг/га); жаппай қатардағы тәсілде – 3,0-4,5 млн/га өнгіш тұқым (75-95 кг/га).

Жаппай егін көгін алу, өсімдіктердің біркелкі пісуі үшін қарақұмық тұқымын ылғалды топырақ қабатына бірдей тереңдікке сіңіру қажет. Тұқымның сіңіру тереңдігі ең алдымен топырақтың механикалық құрамына, оның ылғалдылығына, температурасына, тұқымның ірілігі мен массасына байланысты. Ауыр, кез толқымалы топырақтарда дақылдың сіңіру тереңдігі 4-5 см, мәденилендірілген құрылымды топырақтарда – 5-6 см, ал топырақтың беткі қабаты кебіңкіреп кеткенде тіпті 8-10 см сіңіруге болады.

Жаппай қатардағы тәсілмен дән-түк сепкіш СЗ – 3,6, ал тар қатарлы тәсілде – СЗУ – 3,6 пайдалануға болады. Жел эрозиясы қаупі бар топырақтарда престі СЗП – 3,6 немесе СЗС – 2,1 сепкіштерін қолданған дұрыс. Кең қатарлы тәсілмен сепкенде СТЯ – 27000 құрылымымен жарақтандырылған ССТ – 12 А қызылша сепкішімен сепкен жөн.

Сепкіштерді себу мөлшеріне қойғанда, катушкалы сепкіш аппараттарда белгіленген себу мөлшері барынша төмен айналым саны мен катушканың ұзын жұмысшы бөлігіне сәйкес келуге тиіс. Катушканың айналым санын таңдағанда есте ұстайтын жайт – құрылымдағы дискінің бір ұясы қызылша сепкендегідей бір дана тұқым емес, бірнеше (4-10 дана) қарақұмық тұқымын себеді. Сондықтан әуелі дискінің 10-нан кем емес ұяларын қарақұмық тұқымдарымен толтырады да санау жолымен бір ұядағы орташа санын анықтайды. Содан кейін дискіге берілетін айналым қатынасын анықтайды және белгіленген себу мөлшерін қамтамасыз ететін сәйкес қарақоян тістерінің санын белгілейді.

Себу мөлшерінің дұрыстығын танаптарда тексереді, ол үшін үлгі ретінде аздаған алаң себіліп, шығындалған тұқымның қанша алаңға себілгенін анықтайды.

Егістікті күтіп-баптау. Қарақұмықтың жаппай және біркелкі, егін көгін алу аса маңызды, сондықтан бүкіл егістік (паялы сепкіштермен себілгендерден басқасында) бұдырлы катоктармен (ЗККШ – 6 А немесе ЗККН – 2,8) тығыздалады, ал бұл агрошара өте тиімді, әсіресе құрғақ ауа-райы жағдайында.

Кең қатарлы егістіктер КРН-4,2, КРН-5,6 культиваторларымен өңделеді. Бірінші қатараралық өңдеу қарақұмықтың бірінші нағыз жапырақ кезеңінде қорғаныс алаңын 8-10 см етіп жүргізіледі. Культиватор біржақты жазықкескіш табандармен жарақтандырылады. Екінші қатараралық өңдеуді қарақұмықтың бүрлену кезеңінде құрғақшылықты жылдары 6-8 см немесе ылғалды жылдары 10-12 см тереңдікте жүргізеді. Бір мерзімде өсімдіктер үстеп қоректендіріледі. Культиваторлар жебе тәрізді және қопсытқыш шапқы тәрізді табандармен жарақтандырылады. Қажет болған жағдайда үшінші қатараралық өңдеу іске асырылады. Өңдеу саны мен тереңдігі, культиватордың жұмысшы құрылымдарының түрлері топырақтың күйі мен ауа-райы жағдайларына байланысты өзгереді. Атап айтқанда, жеткілікті ылғалдану жағдайларында екінші қатараралық өңдеуді түптеумен айырбастауға болады, ол үшін УСМК – 5,4 А құрылымына дискілі түптегіштерді қолданады.

Арамшөптерге қарсы агротехникалық шараларға қосымша арамшөптермен қатты ластанған егістіктерде химиялық отау да қолданылады. Біржылдық қосжарнақты арамшөптерді құртуда тиімді гербицидтердің бірі – 2,4 Д тобының амин тұзы (1,0-1,2 кг/га ә.е.з.). Гербицид қарақұмықтың көктеуіне 2-3 тәулік қалғанда бүркіледі. Құрғақшылықты жылдары оны культивация астына енгізген дұрыс, ол үшін штангалы ОПШ – 15-01, ОП – 2000 бүріккіштерді немесе ПОМ – 630 үстеп коректендіргішті пайдалану қажет. Мұндай жағдайда жұмысшы ерітінді шығыны гектарына 200-400 л аралығында өзгереді.

Жоғарыдағыдай тәртіппен дезормон, 72% (0,7-1,2 кг/га), луварам, 50% (1,2-1,6 кг/га) гербицидтерінің бірін пайдалануға да болады.

Қарақұмықтан мол өнім алу жолында аралармен тозаңдандыру үлкен рөл атқарады. 1 га егістікке 2-3 толыққанды бал аралары ұяларын орналастырады (гүлденуден 1-2 тәулік бұрын). Оларды қарақұмық егістігінде ара қашықытығы 300-500 м сайын ұяларды топтарымен орналастырған абзал, мұндайда «қарама-қарсы тозаңдандыру» қамтамасыз етілуге тиіс.

Егінді жинау. Қарақұмық созылыңқы пісетін дақыл. Бұл жинау мерзімін дұрыс анықтауды қиындатады. Тым ерте жиналғанда толықпаған дәндердің, олардың жоғары қабықтылғы мен ядросының аз мөлшері есебінен астық өнімі төмендеп кетеді. Егін кешіктіріліп жиналғанда дәндердің айтарлықтай ысырабынан өнім төмендейді. Қарақұмықтың жинау мерзімін анықтағанда оның екіншілік (үздіксіз) жеміссалу мүмкіндігі барын ескеру шарт. Мұндай жағдай жеміссалу кезеңі басындағы құрғақшылық мол жауын-шашынмен алмасқанда байқалады.

Бөлектеп жинауды піскен жемістері 65-75 % жеткенде, ал тікелей орын бастыруды – 75-80 % жеткенде іске асырады. Егінді қысқа мерзімде (4-5 тәулік) жинап алу керек.

Сабақтарының кесу биіктігі 15-20 см. Осының нәтижесінде дестердегі өсімдіктер топырақ бетіне жанаспай, жақсы және тез дегдиді (кебеді).

Қарақұмықтың негізгі жинау тәсілі – бөлектеп жинау. Бұл астық ысырабын айтарлықтай азайтады, қырманда астық тазалау шығындарын төмендетеді. Мұндай жинау тәсілінде астық сапасы, әсіресе тұқымдық астықтың, сапасы жоғары болады, өйткені дестеде жатқанда дән тезірек кептіріледі де пісу толық жүреді.

Тікелей орып бастыруәдетте егін сирек, аласа болғанда, дәндері толық піскенде немесе күзгі үсікке ұрынғанда жүргізіледі. Тікелей орып бастырғанда астықтың ылғалдылығы жоғары болады, нашар тазаланады және арамшөп тұқымдарынан қиын ажыратылады.

Ыстық ауа-райы қалыптасқанда шабуды таңертеңгі және кешкі сағаттарда жүргізу керек. Бұл уақытта жемісаяқшалары (плодоножки) иілімді және мотовиланың айналымынан қирамайды.

Қарақұмықты астық жинайтын комбайндарға ЖВН – 6 А, ЖМС – 6-12 жаткаларын іліп және тіркемелі ЖРС – 4,9 А, ЖВС – 6 және басқаларымен шабады. Жапырылып қалған және арамшөптермен ластанған алқаптарды ЖРБ – 4,2, ЖСК – 4 А жаткаларымен шапқан дұрыс. Мотовила айналымының жиілігі шеңберлік жылдамдығы жатканың ілгерілемелі жылдамдығынан 1,2-1,3 есе артық болғаны абзал (шабылмалы массаның мотовила планкаларына бір-ақ рет жанасуы қарастырылады.). Астық ысырабын азайту мақсатында мотовилаға резеңкелі ремень бекітеді, ал бұл жатка пышағынан кесілген масса жерге түсіп қалмау үшін де керек. Резеңкенің ені 80-100 мм-ден асырылмайды. Егер қарақұмықтың массасы үлкен болса және көбінесе егін жинау кезеңінде тұрақсыз ауа-райы жиі болатындықтан шапқанда жатканың толық алымынан азырақ енінде қолданған жөн.

Бөлектеп жинағанда дестелерді шабудан 3-6 тәуліктен соң масса дегдігеннен кейін және астықтың ылғалдылығы 15-17 % жеткенде бастырады.

Тұқымдық алқаптарда қарақұмық өсіру ерекшеліктері. Сорттық тұқымның сапасы көбінесе өсіру жағдайларына байланысты. Сондықтан тұқымдық егістіктерде қарақұмық өсірудің барлық кешенді шаралары және тұқымның жоғары сорттық, тұқымдық, әрі өнімділік қасиеттерін сақтауға бағытталған кейбір қосымша агротехникалық тәсілдерді жүзеге асыру қажет. Тұқымдық алқаптарда барлық агротехникалық шаралар жоғары деңгейде жүргізілуге тиіс.

Тұқымдық егістер ең жақсы алғы дақылдардан соң құнарлығы жоғары, тыңайтқыш енгізілген және арамшөптерден таза танаптарға орналастырылады. Бірнеше сорттар өсірілгенде биологиялық ластанудан сақтану мақсатында олардың арасында 200 м-ден кем емес еңістік қалдырылады. Қарақұмықты алдыңғы жылы оның басқа сорты өсірілген танапқа орналастыруға болмайды, мүмкіндігі болса, татар қарақұмығы, жабайы шомыр ж.б. арамшөптермен ластанған танаптардан қашқақтаған дұрыс.

Дер кезінде жоғары сапада жүргізілген негізгі және себу алдындағы топырақ өңдеудіңмаңызы ұшан теңіз. Тұқымдық танаптарға минералды тыңайтқыштардың толық мөлшерін енгізу қажет, ал бұл өз кезегінде тұқымның өнімділік қасиеттері мен себу сапасын жақсартады.

Дақылды кең қатарлы тәсілмен оңтайлы себу мерзімінде себеді, ал мұның өзі тұқымның көбею коэффициентін арттырады, түраралық отау жұмысын жеңілдетеді және жоғары сапалы тұқымның қалыптасуына мүмкіндік жасайды.

Тұқымдық алқаптарда дұрыс күтіп-баптау жұмыстарындер кезінде іске асырудан маңызы зор. Көктеуге дейін жүргізілген тырмалау, гербицид қолдану, қатараралық өңдеу, үстеп қоректендіру мен бал араларымен тозаңдандырудан басқа, егістіктердегі қиын ажыратылатын мәдени өсімдіктер мен арамшөптерді отау қажет. Біріншісіне – бидай мен арпа, ал екіншісіне – татар қарақұмығы, жабайы шомыр ж.б. жатады.

Тұқымдық алқаптарды бөлектеп жинайды және әуелі жоғары репродукциялы танаптан бастайды әрі дәннің 75-80 % піскен болуы керек. Дестеге шабу, оны жинау және бастыру қысқа уақытта жүргізіледі. Комбайнның барлық тетіктері мұқият реттелген, тауарлы қарақұмық жинауда тәжірибеден өткен және алдында жиналған дақылдардың дәндерінен арылтылған болуға тиіс.