АТТЫ БИДАЙ

Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қатты бидайдың маңызы айтарлықтай. Оның астығынан жоғары сапалы мәнней жармасын, құнды макарон, кондитер өнімдерін өндіреді. Сыртқы саудада оның астығы жұсақ бидайдан жоғары бағаланады, бәсекеге қабілеттілігі дау тудырмайды. Өсіру технологиясын дұрыс қолданғанда жаздық қатты бидай астығының өнімі жұмсақ бидайдан қалыспайды. Ақмола облысы жағдайында орта есеппен 5 жылда (1998-2002 ж.ж.) конкурстық сортсынауда қатты бидай өнімі 28,4 ц/га көрсетті. Қазақстанда оның егістік аумағының өсуі байқалады: 2008 жылы қатты бидай 253,6 мың га жерде өсірілсе 2009 жылы - 284,6 мың гектарға жетті. Дүние жүзіндегі егістік аумағы жыл сайын 20-22 млн га алқапты қамтиды, немесе жалпы бидай егістігінің 10%-на таяу.

Биологиялық ерекшеліктері. Қатты бидай бірқатар биологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда ол климаты жұмсақ Жерорта теңізі елдерінен (Греция, Италия), ал жұмсақ бидай –қатаң климатты Иран, Аравиядан тараған. Бұл қатты бидайдың өсіп-жетілу сипатына айтарлықтай дақ қалдырған. Солтүстік Қазақстан климаты қатты бидай табиғатына сай келмейді. Осында, көп ғасырлы табиғи және қолдан сұрыптау ерекшеліктеріне қарамай, қазіргі қатты бидай сорттары осы түрге тән бірқатар биологиялық қасиеттерін сақтап қалды. Тиісінше қатты бидайдың өсіру жағдайларына (ылғалға, топыраққа, агротехника дәрежесіне т.б.) өзіндік қажетсінуі қалыптасады.

Қатты бидай шынылы (жылтыр) әрі құрамында белок мөлшері көп болғандықтан өсіп-жетілуінің алғашқы кезеңінің өзінде-ақ ылғалға айтарлықтай жоғары талап қояды. Егер жұмсақ бидай тұқымының өнуіне құрғақ массасының 50-60 % мөлшерінде ылғал қажет болса, бұл көрсеткіш қатты бидайда - 55-67%. Қатты бидайдың сабақ жапырақтары ірі, түп тамырлары сылбыр өседі және түйін (екінші) тамырлары кеш қалыптасады да қатты бидай ылғал жетімсіздігінен көбірек жапа шегеді.

Ылғал жеткілікті жағдайда бір өлшем зат қалыптастыруға суды жұмсақ бидайға қарағанда аз шығындайды, ал қуаңшылықта керісінше, жұмсақ бидай оны тиімдірек пайдаланады.

Ғылыми деректерге қарағанда, қатты бидай топырақ қуаңшылығын нашар көтереді, бірақ ауа қуаңшылығын жұмсақ бидайдан жеңіл көтереді. Қатты бидайдың өсіп-жетілуіндегі «қиын-қыстау» кезеңі жұмсақ бидайға қарағанда ұзағырақ, бұл да оның қуаңшылыққа төзімділігін азайтады. Қатты бидайдың тамыр жүйесі әлсіздеу дамыған, өнімді түптенуі айтарлықтай төмен, мұның өзі көп жағдайда астық өнімін азайтады.

Қатты бидай өсіп-дамуының алғашқы кезеңдерінде жоғары ылғалдылықты және орташа жылылықты, ал соңынан - жоғары температура мен орташа ылғал қорын қалайды. Масақтану-пісіп жетілу кезеңіндегі жоғары температура мен ауа қуаңшылығы масақтың дәнсіздігі мен бос масақшалыққа әкеліп ұрындырады. Қатты бидайдың гүлденуі мен тозаңдануына қолайлы жағдайлар түнгі 10-12ºС және күндізгі максимум 25-31ºС болғанда қалыптасады.

Солтүстік Қазақстан аймағында қатты бидайға әлсіз байланған құмдақ, ауыр сортаңдау топырақтар жарамсыз деп есептеледі. Егін көгінің әлсіздігінен қатты бидай жұмсақ бидаймен салыстырғанда арамшөптерден көбірек зиян шегеді, сондықтан ол арамшөп өсімдіктерінен таза танаптарға орналастырады.

Жаппай тот ауруы байқалған жылдары қатты бидай өнімі жұмсақ бидайға қарағанда біршама жоғары болады, өйткені ол жергілікті танаптарда ол ауруға төзімдірек.

Солтүстік облыстарда қатты бидай егістігіне тамыр шірігі үлкен зиянын тигізеді: егін көгі селдірейді, өсімдіктер әлсіреп, өнімі төмендейді. Сонымен қатар алғы дақыл дұрыс таңдап алынбағанда қатты бидай гүл кенесінен де залал шегуі мүмкін. Аталған ерекшеліктерді қатты бидайдың оңтайлы өсіру технологиясын жасағанда өте мұқият ескеру қажет.

Мемлекеттік тізіммен Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген жаздық қатты бидай сорттары:

Дамсинская 90 – «А.И. Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС-де (Шортанды) Гибрид 491 х Алмаздан будандастыру тәсілімен шығарылған. Түршесі – леукурум. Құрғақшылық жылдары 1000 дәннің массасы – 35-42 г, ылғалды жылдары – 45,0-56,9 г. Астық сапасы жоғары: шынылығы – 84-97 %, натурасы – 970-813 г, шикі дән уызы (клейковина) – 32-35 %, өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы (көктеу-толық пісу) – 85-87 тәулік. Сорттың әлеуеттік өнім мүмкіндігі жоғары. Бәсекелі сортсынауда Безенчукская 139 бақылау вариантынан (стандарт) 3,6 ц/га, өндірістік жағдайда 4,1 ц/га артық астық өнімін көрсетті. Қазақстанның сортсынау учаскелерінде сынағанда астық өнімі бақылау вариантына 2,0-5,8 ц/га жоғары болды. 1995 жылдан Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында пайдалануға рұқсат етілген және Ақмола облысы бойынша ол стандарт болып табылады.

Костанайская 52 – Қарабалық ауыл шаруашылық тәжірбие стансасында «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-нің үлгілерінен жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Түршесі – Гордейформе. Сорт орташа мерзімде піседі, өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 82-85 тәулік, суыққа, қара күйе, тот, септориоз ауруларымен залалдануға төзімді. Орташа астық өнімі – 25-30 ц/га, тәжірбие учаскелерінде 58,4 ц/га дейін, өндірістік жағдайларда - 40 ц/га және жоғары. 2000 жылдан Қостанай облысында пайдалануға рұқсат етілген.

Сид 88 - Қостанай ауыл шаруашылығы ҒЗИ мен «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-де «Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» РММ-гі бірлесіп будандастыру тәсілімен және кейіннен сұрыптаумен шығарылған: ол үшін аналық Безострая 54 х Харьковская 46, ал аталық түрге – 59-204 (В.А. Юрьев атындағы Украина өсімдік шаруашылығы және селекция ҒЗИ-нің үлгілері) пайдаланылған. Түршесі – Гордейформе. Масағы орташа ұзындық пен тығыздықта. Дәндері ірі. Сабағы берік. Сорт ортадан кеш піседі, өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 85-90 тәулік, суыққа, қара күйе, тот, септориоз ауруларына төзімді. Орташа астық өнімі – 25-30 ц/га. 1993 жылдан Қазақстанның Солтүстік және Орталық облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.

Безенчукская 139 - Ресей Федерациясының Самара ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да жеке сұрыптау жолымен Безенчукская 121 х Харьковская 46 будандық популяциясынан шығарылған. Түршесі – гордейформе. Дәндері ірі, 1000 санының массасы – 40-45 г. Сорт орташа мерзімде піседі, өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 80-100 тәулік аралығында. Бүкіл органогенез кезеңдеріндегі құрғақшылыққа төзімділігі жоғары. Сорт тозаңды қара күйе және жапырақ тотына төзімді. Макарондық қасиеттері жақсы. 1982 жылдан Ақмола, Қостанай Солтүстік Қазақстан, Алматы облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.

Алтайка - Ресейдің Алтай егіншілік және ауыл шаруашылық дақылдарының селекциясы ҒЗИ-да Харьковская 46 сортынан өсірілген жапырақтылығы жоғары, жапырылмайтын, жоғары өнімді өсімдіктерінен бірнеше дүркін жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Масағы призма пішінді, орташа ұзындықта. Дәні қысқарақ, 1000 санының массасы – 35-45 г. Макарондық сапасы жақсы және өте жақсы, орташа мерзімде піседі, 1981 жылдан Солтүстік Қазақстан облысында пайдалануға рұқсат етілген.

Омский рубин – Ресейдің Сібір ауыл шаруашылық ҒЗИ-да (Алмаз х Харьковская 46) х (Харьковская 46 х Гордейформе 10) х Wells будандастырылуынан кейінгі жеке сұрыптаумен шығарылған. Түршесі – Гордейформе. Сорт орташа мерзімде піседі,1991 жылдан Солтүстік Қазақстан мен Ақмола облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.

Оренбургская 2 – Ресейдің Орынбор ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да Харьковская 46 х Безенчукская 105 будандық популяциясының екінші ұрпағынан (Ғ₂) жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Түршесі – Гордейформе. Орташа мерзімде пісетін сорт. 1983 жылдан Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.

Оренбургская 10 – Орынбор ауыл шаруашылығы ҒЗИ-да (Ресей Федерациясы) Оренбургская 2 сортынан жеке сұрыптау тәсілімен шығарылған. Түршесі – Гордейформе. Орташа мерзімде піседі, 1990 жылдан Павлодар, Ақтөбе облыстарында пайдалануға рұқсат етілген.

Өсіру технологиясының ерекшеліктері. Өндірістік тәжірибе көптеген жағдайда қатты бидайды жұмсақ бидайға жасалған кепілдеме бойынша өсіреді. Жаздық қатты бидайдың биологиялық ерекшеліктерін ескермейтін бұл кепілдемелер аталған дақылдың сапалы астық өнімін арттыра алмайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, жаздық қатты бидай танаптарының арамшөптерден тазалығына, ылғал мен қоректік заттарға үлкен талап қояды. ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС-нің, «С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» АҚ және Қазақстанның басқа да ғылыми мекемелерінің зерттеулері көрсеткендей, қатты бидайға таза сүрі жері өте жақсы алғы дақыл болып табылады. Тәуір алғы дақылға тары, сүрлемдік жүгері, біржылдық қоңырбас және бұршақ тұқымдас шөптер қоспасы, жасыл балаусаға өсірілген күздік қара бидай жатады. Солтүстік Қазақстан жағдайында сүрі емес алғы дақылдан таза сүрі танабының артықшылығы жаздық қатты бидай 1,0-3,9 ц/га, немесе 6,6-25,7% қосымша өнімімен дәлелденеді, ал астық алғы дақылдар мен салыстырғанда бұл көрсеткіштер 2,1-2,9 ц/га, немесе 15,7-20,4% болды. Жаздық қатты бидайды өзінен кейін орналастыруға болмайды. Өйткені бір орында қатты бидайды бірнеше жыл қатарынан өсіргенде аталған дақыл гүл кенесі мен қатты жарақаттанады, масақтың бір бөлігі, тіпті бүтіндей масақтар шіріп кетеді де астық өнімі күрт төмендейді.

Қуаңшылық жылдары қатты бидай ылғал жетімсіздігіне сезімтал, жұмсақ топырақтарға қарағанда қыртыста аз өнім береді. Ылғалды жылдары керісінше, тың және тыңайған жерлердің қыртысы қатты бидай үшін жақсы алғы дақыл.

Тұқымды себуге дайындау жұмсақ бидайға ұқсас. Қатты бидайды өсіргенде кем дегенде өсу күші 70%және 1000 тұқымның массасы 40г бірінші класты тұқым себіледі. Біздің зерттеулерімізде (Қ.К. Әрінов, 1998) жаздық қатты бидайдың өсу күші (100 өскіннің массасы), далалық өнгіштік пен егін өнімінің төмендегені тек ұсақ тұқым фракциясында ғана байқалады.

Себу мерзімі. Солтүстік Қазақстанда қатты бидайдың өнімі мен сапасына айтарлықтай әсер етеді. ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» зерттеулерінде орта есеппен 6 жылда жаздық қатты бидайдың мамырдың 5 жұлдызынан маусымның 5-не дейін әрбір бес күн сайын сепкенде ең жақсы нәтижелер мамырдың 20-30 аралығында себілген алқаптан алынды, алайда егістіктің ерте күзгі бозқырау әсеріне ұрынбауы үшін Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында оны 20-25 мамырда сепкен жөн. Ал Павлодар облысының бірінші аймағында оны 23-27 мамырда, екіншісінде 18-23, үшіншісінде 15-20 және төртінші аймағында 12-18 мамырда сепкен дұрыс. Себу мөлшері – жаздық қатты бидай өсіру технологиясындағы маңызды агротехникалық шара. Қостанай, Ақмола облыстарының шаруашылықтары үшін оңтайлы себу мөлшері 2,5-3,5 млн/га өнгіш тұқым себіледі.Қара қоңыр топырақты аймақтың шаруашылықтарында 2,5-3,2, ал қара топырақты аймақта - 2,8-3,5 млн/га өнгіш тұқым себіледі.

Солтүстік Қазақстан облысының шаруашылықтарының бірінші аймағында 4,0, екінші аймағында - 3,0-3,5, ал үшінші аймағында - 2,5-3,0 млн/га өнгіш тұқым себу ұсынады; Қостанай облысының бірінші аймағында 3,2-3,6, екіншісінде - 3,0- 3,4 млн/га өнгіш тұқым себіледі. Павлодар облысының бірінші аймағында 2,5-3,0, екінші және үшіншісінде 2,2-2,4, ал төртінші аймағында 1,9-2,1 млн/га өнгіш тұқым сепкен дұрыс. Аталған себу нормалары қатты бидайдың нақты өсіру ауданына, алғы дақылға, себу алдындағы тиімді ылғал қорына, өсіру технологиясының басқа элементтеріне қарай өзгеруі мүмкін. Тиісті аймақтарда топырақ ылғалдылығы жетімсіз болғанда ұсынылған себу нормаларының төменгі шегі пайдаланылады, ал ылғалды аудандарда –жоғары шегі қолданылады.

Себу тәсілдері мен тұқым сіңіру тереңдігіне байланысты жаздық жұмсақ бидайдан айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Атап өту керек, ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» (Қасқарбаев Ж.А., Кидралин А.И., 2003) танаптық тәжірибелерінде орта есеппен 4 жылда Дамсинская 90 жаздық қатты бидайының тұқымдарын 4,6,8 және 10 см тереңдікке сіңіргенде астық өнімі тиісінше 12,4; 11,9; 11,4 және 10,4 ц/га құрады да, 10 см тереңдікте ғана астық өнімі күрт төмен болды.

Жаздық қатты бидай егістігін күтіп-баптау жаздық жұмсақ бидайға ұқсас. Бір көңіл аударатын жәйт, қатты бидай гүл кенесімен жарақаттануы мүмкін және мұндай жағдайда өнім күрт төмендеп, астық сапасы нашарлайды. Сондықтан қатты бидай тұқымын себуге дайындағанда күнілгері оны Прометрин 40 инсектицидті дәрілегішпен өңдейді, мұның өзі егін көгін гүл кенесінен сақтайды. Аммофос негізіне жасалған 1,6 процентті түйіршіктелген фамидофос топырақ инсектицидін қолдануға да гүл кенесінен қорғап, айтарлықтай өнім алуға болады.

Гүл кенесінің жаппай дамыған жылдары 1,0-1,5 л/га 50% бициклад э.к. немесе 0,15-0,25 л/га 2,5% денис э.к. қолдану жақсы нәтиже береді. Аталған препараттармен қатты бидай егістігін көктеу-түптенудің басында өңдейді (Н.И.Можаев, Қ.К. Әрінов ж.б., 1993ж).

Егінді жинау. Бидайды жинау күрделі жұмыс, оның күрделілігі егістік аумағы, көп жұмылдырылуымен ғана емес, көп жағдайда қолайсыз ауа-райы жағдайларына сәйкес келеді де, астық шығыны мен сапасының төмендеуіне ұрындырады.

Егін жинауда екі тәсілді қолданады: бөлектеп жинау және тікелей орып бастыру.

Егістік бітіктігі мен арамшөптен тазалығы жақсы болғанда және ауа райы қолайлы қалыптасқанда бөлектеп жинау тәсілін қолданған дұрыс. Бұл егін жинауды ерте бастауға мүмкіндік береді, дәннің шашылып қалу шығынын азайтады, дестелер жақсы дегдігенде құрғақ астық алынады, жинау кезеңінің өзінде-ақ астық жақсы тазартылады.

Егер егістік аласа, сирек өссе, ауа-райы жиі түрде өзгермелі әрі жаңбырлы болса, дұрысы оны тікелей орып бастырған жөн.

Жалпы айтқанда, бидай егістігін жинау мерзімі мен тәсілі әрбір шаруашылық танаптарда қалыптасқан жағдайларды ескере отырып жүргізіледі.

Бөлектеп жинауға бидай астығының орташа ылғалдылығы 32-35 %-ға жеткенде кірісе беруге болады. Бұл кезеңде (балауызданып пісудің ортасы) дәнге пластикалық заттардың жинақталуы негізінен тоқталады.

Жаздық бидайды тікелей орып бастыруды астықтың ылғалдылығы 20 %-дан төмен түскенде (іссанада көбінесе 18-16 % жеткенде, оның толық пісу кезеңінде бастаған абзал.

 

 

АРПА

 

Халық шаруашылығындағы маңызы. Қазақстанның мал шаруашылығы саласын ойдағыдай дамытуда жем-азықтық дақылдар өндірісін арттырудың рөлі зор, өйткені жемазыққа бидай астығын пайдалану экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Қазақстандағы негізгі жемазықтық дақылдарға арпа мен сұлы жатады.

Арпа – маңызды біржылдық малазықтық, азық-түліктік және техникалық дақыл. Арпа дәнінде (астығында) орта есеппен 60% крахмал, 12-13% ақуыз (белок), 2%-дан астам май, 3%-ға таяу күл, 5-7% клетчатка, көп мөлшерде дәрумендер (витаминдер) бар. Арпа астығының химиялық құрамының өзгеруі өсіру жағдайларымен, сорттық ерекшеліктері тікелей байланысты.

Арпа астығының малазықтық құндылығы ақуыз мөлшерінің көптігінен және қабықтылығынаң төмендігінен сұлыға қарағанда жоғары. Сұлының 1 кг-да 1 азықтық өлшем болса, арпада орта есепен – 1,21 а.ө. бар.

Арпа астығы – тамаша құнарландырылған жемазық. Әсіресе оның құндылығы шошқаны беконды және жартылай майлы етке семірткенде арта түседі. Арпамен азықтандырғанда құстардың жұмыртқалағыштығы мен еттілігі артады. Арпаның сабаны мен мекені де жақсы ірі сабақты мал азығы, бағалығы жөнінен ол тары сабанына ғана жол береді (Кесте 26).

Арпа өнімдігінен сүттене-балауыздана кезеңінде дайындалатын жалқы – азық өзінінің биологиялық құндылығы жағынан жоңышқаға жақын. Осы кезеңде жиналған арпа пішендеме дайындауға да пайдаланылады.

 

Кесте 26. Дәнді астық дақылдарының малазықтық құндылығы (М.Ф. Томмэ бойынша)

 

Дақыл	Малазық-тық өлшем, а.ө.	Күл, %	Қорыты-латын протеин	Каль-ций	Фос-фор	Каро-тин, мг/кг
г/кг
Астығында: арпа	1,21	3,0		1,2	3,3
сұлы	1,0	3,3		1,4	3,3
бидай	1,20	3,0		0,6	4,2
қара бидай	1,18	1,8		0,8	3,4
Сабанында: арпа	0,33	7,2		3,7	1,2
сұлы	0,31	6,0		4,3	1,0
тары	0,41	6,6		6,4	0,9

Арпаның азық-түліктік маңызы да айтарлықтай. Ең алдымен ол жармалық дақыл, оның астығынан арпа жармасы мен перловка жармасын өндіреді. Арпаны кофе суррогатын (қоспасын) дайындау үшін пайдаланады. Оның ұнын қосымша ретінде (10-15%) бидай мен қара бидай ұнына араластырып, нанның ерекше сорттарын пісіреді. Таза күйінде арпадан торкөзділігі төмен, тез үгітілгіш, клейковинасының қасиеттеріне байланысты өте төмен көлемді нан алынады.

Арпа астығы сыра қайнату өндірісінде үлкен рөл атқарады, әсіресе сыра ашытқысын (солод) дайындауға қосқатарлы арпа сорттары өте құнды деп есептеледі, өйткені олардың дәндері біркелкі, ірі, ақуыздылығы төмен (9-12%), қабықтылығы аз мөлшерде (8-10%) және жоғары өну энергиясымен (95%-дан кем емес) ерекшеленеді.

Арпа астығы халықаралық саудада да сұранысқа ие. Қазақстанның арпа экспортының 70%-дан астамы ТМД елдеріне шығарылады, оның ішінде негізгі және дәстүрлі сатып алушы ел қатарына Ресей жатады. Алыс шетелдерден арпаның барынша үлкен көлемі Сауд Аравиясы мен Иранға сатылады. Алайда Қазақстандық арпаның ТМД елдері арасындағы бәсекелестік қабылеті әзірше төмен деңгейде, бағасы да жоғары емес.

Арпаның агротехникалық та өте маңызды жақтары бар: арпа егістігі көктемде танаптарды арамшөптерден толық тазартуға мүмкіндік жасайды, өйткені оның себу мерзімін мамырдың соңы – маусымның басына қарай жылжытуға болады, ол айтарлықтай ерте жиналатындықтан күзгі топырақ өңдеу жүйесіне ерте жүргізуге болады және осының нәтижесінде арамшөптерге жеткілікті қысым жасалады (жоюға мүмкіндік молаяды).

Арпаның көпжылдық шөптерге жақсы бүркемелі (жамылғы) дақыл ретінде де рөлі белгілі: шөптер жамылғыдан ерте босайды да жаздың соңы мен күзде жақсы дамиды.

Арпаның ауыл шаруашылығы өндірісіндегі рөлі, арпаның дәнді дақылдар құрамындағы үлес салмағы жөніндегі пікірталас ертеден жалғасуда, дегенмен дамыған елдерде бұл дақылдың егіс көлемі азайған жоқ, жекелеген жағдайларда егістігінің арту тенденциясы байқалады.

Республикада өткен жүзжылдықтың 90-жылдары жемазық дақылдарын дамытуға қолдау болмады, арпа мен сұлы астығын сатып алу тоқтады. Ал осылардың салдары мал шаруашылығының дамуына кері әсер етті.

Таралуы мен өнімі. Арпа бидай сияқты ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл (б.э. дейінгі VI-V мыңжылдық). Оның шыққан тегі Алдыңғы Азия деп есептеледі.

Дүниежүзілік егіншілікте астық дақылдарының ішінде арпа маңызды орын алады және жыл сайын 30 млн. га астам жерге себіледі. Оны Қытай, Үнді, АҚШ, Батыс Европа, кіші Азия елдерінде өсіреді. ТМД елдерінің ішінде арпа өндірісі негізінен Украина мен Ресейде, айтарлықтай егістігі Балтық жағалауы елдерінде, Белорусь, Закавказье және біздің Қазақстанда.

Қазақстанда орта есеппен 2005-2009 жж. жыл сайын 1,8 млн. га алқапқа себілсе, оның 60% Солтүстік облыстардың үлесінде (Ақмола, СҚО, Қостанай және Павлодар). Осы жылдары еліміздегі арпа астығының орташа өнімі 12,1 ц/га болды. Алайда бұл дақылдың потенциалды өнімі әлде қайда жоғары және аймақ жағдайында 20-25 ц/га және одан артық.

Арпа өсімдігінің өнімділік потенциалының төменгі деңгейде пайдаланылуы негізінен оның өсірілуі «қалдық» технологиясы принципінде дақылдың морфологиясы мен биологиялық ерекшеліктері аса ескерілмей іске асырылып келеді.

Арпа сүріден кейін 4-5 дақыл ретінде өсіргеннің өзінде бидайдан 1,5-2,0 ц/га артық астық өнімін береді. Сондықтан арпаны ауыспалы егіске енгізу астық өндірісін айтарлықтай арттыруды қамтамасыз етеді.

Ботаникалық сипаттамасы. Агрономиялық тәжірибеде мәдени арпа - Hordeum sativum L. үш түр тармағына ажыратылады: көпқатарлы (H. s. vulgare L.), қосқатарлы (Н. s. distichum L.) және аралық (H. s. intermedium L.). Түр тармақтарға бөлінуі негізіне масақ білігінің кертпесінде орналасқан жемісті масақшалар саны алынған (Сурет 11).

Көпқатарлы арпада білік кертпесіндегі барлық үш масақшада қалыпты дамып жеміс береді. Көпқатарлы арпа екі топқа бөлінеді: дұрыс алты қатарлы немесе алты қырлы және бұрыс алты қатарлы немесе төрт қырлы. Алты қырлы арпаларда масақ өте тығыз, масақшалар масақ білігінен бірдей қашықтықта орналасқан және көлденең қимасында дұрыс алтықыр жасайды. Төртқырлы арпа масақтары айтарлықтай борпас келеді, ортаңғы масақшалар масақ білігіне қысыла орналасқан, ал бүйір масақшалары масақтың екі жағынан бір-біріне сұғына кіріп, қосарланған қатарлар қалыптастырады және жоғарғы жағында бірігіп кетеді; көлденең қимасында масақ төрт қыр жасайды.

Қосқатарлы арпаларда масақ білігінің әрбір кертпесінде тек қана ортаңғы масақша дұрыс дамып жеміс береді, ал бүйір масақшалары дамымай жеміссіз қалады. Сонымен масақтың әрбір жағында бір қатардан дәндер түзіледі де қосқатарлы масақ қалыптасады. Бүйір масақшаларының дамымай қалу дәрежесіне қарай қосқатарлы арпа нутанция (дамымай қалған масақшаларда масақша қауызы да, гүл қауызы да сақталған) және дефициенция (масақша қауыздары ғана сақталған) топтарына ажыратылады.

 

Сурет 11. Арпа: 1,2 – көктеу және дәннің толысу кезеңдеріндегі өсім-діктер; 3,4 – қос-қатарлы арпаның масағы және оның көлденең қимасы; 5 – білік кертпесіндегі масақшалар; 6 – дәндер (қабықты жә-не жалаңаш); 7, 8, 9, 10 – сол тәрізді көпқатарлы арпада; 11 – масақ түр өзгерісіне ұшыраған қылтықтарымен (фуркатты арпа); 12 – тегіс және ара тісті қылтықтар (үлкейтілген).

Аралық арпаның масақ білігі кертпелерінде бірден үшке дейін дамыған дәндер болады (бірінде бір дән, екіншісінде – екеу, ал үшінші кертпеде үш дән қалыптасуы мүмкін).

Арпаның түр тармақтары түршелерге ажыратылады (масақтың түсі, қабықтылығы, тығыздығы, қылтықтық сипатына қарай).

Арпа – жаздық және күздік түрде дамитын өсімдік. Ұзақ күннің өсімдігі. Тамыр жүйесі шашақты, сабағы сабан, бидайға қарағанда беріктілігі әлсіздеу, соның нәтижесінде жапырылуға көбірек бейім. Өнімді түптенуі бидаймен салыстырғанда жоғарырақ – 1,5-1,7.

Жапырағы балауыз тұтымен көмкерілген құрғақшылыққа төзімділігіне әсері бар. Гүл шоғыры – масақ піскенде төмен қарай иілгіш және тамырында ұзақ тұрып қалса сынғыш келеді. Арпаның 1000 дәнінің массасы кең алқымда өзгереді (25 грамнан 50 грамға дейін және одан жоғары) және бірінші кезекте агротехника дәрежесіне байланысты.

Қабықты арпада гүл қауызы тұқыммен жабысып тығыз өседі. Қабықтылығы 7-15% аралығында өзгереді және ол сорттық қана емес, өсіру жағдайларына да байланысты.

Биологиялық ерекшеліктері. Арпа қысқа өсіп-жетілу кезеңді дақылдар қатарына жатады (55-тен 111 тәулікке дейін). Солтүстік Қазақстанда өсірілетін сорттарының өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы – 68-80 тәулік.

Арпа жылуға аз талап қояды, оның тұқымы 1-2⁰С жылылықта өне бастайды, алайда мұндай жағдайда көктеуі 20 тәулікке дейін созылады. 5-6⁰С температурада көктеуі 8 тәулікке дейін қысқарады. Себу-көктеу кезең – аралығы 7-ден 12 тәулік аралығында өзгереді.

Егін көгі 7-8⁰С бозқырауды (аязды) жеңіл көтереді, алайда жекелеген сорттары одан да төмен температураны көтере алады. Бірақ гүлдену және толысу кезеңдерінде арпа бозқырауға сезімтал. Теспература -1⁰С-ға дейін төмендегенде оның жатыны мен тозаңдықтары жарақаттанады. Толысу және пісу кезеңдеріндегі шамалы бозқыраудың өзі (-1,5⁰С) өсімдікке әсер етпегенмен дәннің тұқымдық сапасын күрт төмендетеді.

Арпа жоғары температураларға өте төзімді. 38-40⁰С температураның үздіксіз әсерінен устьицелер (саңылаулар) сал ауруына тек қана 30-35 сағаттан соң ұшырайды. Оны әділ түрде ыстыққа төзімді өсімдіктер қатарына қосады. Сондықтан Қазақстанның барлық аймақтарында арпа жоғары астық өнімін береді.

Арпаның өсіп-даму цикліне қажет тиімді температура жиынтығы: ерте пісетін сорттарына – 1000-1500⁰С және кеш пісетін сорттарына 1900-2000⁰С. Осы себептен арпаны еліміздің барлық егіншілік аймақтарында өсіруге болады

Арпаның ылғалға қажетсінуі жоғары емес. Ылғалға шамалы талабы өне бастағаннан бүкіл өсіп-жетілу кезеңдерінде көрініс табады. Дегенмен бүкіл кезеңдерінде арпа өсімдіктері ылғалды біркелкі талап етпейді. Көктеу-масақтану кезеңдеріндегі ылғал жетімсіздігі өсімдіктердің өсуін тежейді. Түптенуді, масақшалар мен дән санын төмендетеді. Масақтану – пісу кезеңіндегі құрғақшылық пен жоғары температура 1000 дәннің массасы мен олардың толысуын азайтады.

Арпа құрғақшылыққа төзімді өсімдік, алайда өнімнің төмендеу деңгейі сортқа және өсіру технологиясының тиімді шараларын қолдануға байланысты өзгереді. Оның транспирациялық коэффициенті 350-450.

Арпадан жоғары өнім қалыптастыру үшін өсімдіктерді теңдестірілген қоректенумен, әсіресе бастапқы кезеңдерде фосфор, калиймен, сонымен қатар бүкіл өсіп-жетілу кезеңдерінде азотпен қамтамасыз еткен дұрыс. 10 ц астық және соған сәйкес вегетативтік массасын қалыптастыруға арпа дақылы 26 кг азот, 11 кг фосфор және 28 кг калий шығындайды.

Арпа бидайға қарағанда топыраққа аз талап қояды деп есептелінеді. Алайда бұл арпаны құнарлығы өте төмен топырақтарда өсіре беруге болады деген сөз емес. Қазақстанда арпадан жоғары астық өнімін барлық қара және қара-қоңыр топырақтарда алуға болады. Сортаң, кебір әрі құмдақ топырақтардың арпаға жарамдылығы шамалы, ол үшін топырақтың әлсіз қышқыл, ортасы оңтайлы болып табылады (рН көрсеткіші 5,5-тен төмен болмағаны дұрыс).

Жақсы астық өнімі жеңіл саздақ топырақтарда қалыптасады, алайда ауыр, толқымалы өте ылғалданған топырақтар арпаға жарамсыз.

Арпаның астыққа өсіру технологиясы. Арпаның өсіру технологиясына бидайға қарағанда аз көңіл аударылып келді. Соған қарамай, арпа көп жағдайда бидайдан жоғары астық өнімін беріп келеді. Айта кету керек, агротехника деңгейі төмен болғанда бұл «жаны берік» дақылдың өзі ылғал, қоректік заттар жетімсіздігінен, арамшөптерден қатты зардап шегеді.

Ауыспалы егістегі орны. Солтүстік Қазақстан жағдайында арпа үшін жақсы алғы дақылдарға дәнді бұршақ, күздік жіне жаздық дәнді дақылдар, біржылдық шөптер, көпжылдық шөптер қыртысы, картоп, қант қызылшасы жатады. Арпаның өзі бидай мен сұлыға қанағаттанарлық алғы дақыл деп есептеледі, өйткені ол танапты ерте босатады және өзінен кейін топырақта басқа астық дақылдарына қарағанда көбірек ылғал қорын қалдырады.

Топырақты өңдеу. Ылғал жинақтау мақсатында топырақты егістік паясын сақтай отырып өңдеудің маңызы зор. Әсіресе Солтүстік облыстарда паясы сақталған танаптарда аудара жыртылған сүдігерге қарағанда 19-22 мм қысқы ылғал артық жиналады.

Қар қабатының есебінен 60-90 мм ылғал қорын жинақтау үшін биіктігі 30-40 см егістік паясын қалдыру қажет, алайда бұл іссанада өте қиын мәселе.

Арпаға топырақ өңдеу жүйесі негізінен басқа дәнді астық дақылдарына ұқсас.

Арпаға топырақты негізгі өңдеуді күзде, мүмкіндігінше алғы дақылды жинағаннан кейін жүргізген жөн. Оның мақсаты – топырақта ылғал қорын молайту және сақтау, танапты арамшөптерден, зиянкестерден және аурулардан тазарту, өсімдіктердің қоректену ережесін жақсарту. Соңғы уақытқа дейін Солтүстік Қазақстанның шаруашылықтарына осындай кепілдеме берілген қазіргі кезеңде іссанаға қысқа айналымды ауыспалы егіс жүйесінде топырақты минималды өңдеу тәсілі кең таралып келеді.

«ҚазАгроинновация» АҚ-ның «Қостанай ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС-нің ғалымдарымен дәлелденгендей, сүрі танабына жақсы күтім жасалғанда сүрі танабынан келесі сүріге дейін топырақты өңдеудің қажеті жоқ, ал себуді паялы сепкіштермен өнделмеген топырақта жүргізе берген абзал. Қалыпты ылғалданған жылдары жазық тілгішті саяз қопсытылған жермен салыстырғанда, мұндай тәсіл астық өнімін айтарлықтай төмендетпейтіні, тіпті қуаңшылықты жылдары астық өнімін 1,9-3,2 ц/га арттыратыны байқалды, өйткені мұндай жағдайда ылғал қоры жақсы сақталады, топырақтың су-физикалық қасиеттері мен қоректік ережесі оңтайландырылады.

Жемазықтық арпаны терең жазықтілгішті өңдеу (20-22 см) аясында өсіргенде аудара жыртылған жермен салыстырғанда ондағы өнім 14,0 ц/га болған (астық өнімі 2,4 ц/га артық болған).

Жазық тілгіштермен топырақты саяз (10-12 см) өңдеу астық өнімін 3,6 ц/га дейін арттырады. Ерте көктемгі топырақ өңдеуді (тырмалауды) егістік паясының сақталуына қарай БМШ-15, БМШ-20, БЗТС-1,0 бірімен 4-5 см тереңдікке жүргізген дұрыс.

Аралық және себу алдындағы топырақты өңдеуге 6-8 см тереңдікке ОП-8, ОП-12, КПШ-11, КПШ-5, КПШ-9 құралдарын пайдалануға болады. Қажеттілік туындағанда 10см тереңдікке КТС-10-01, КТС-10.02 культиваторларымен жүргізген жөн.

Тыңайтқыш жүйесі. Арпа, бидай, сұлы және басқа астық дақылдарымен салыстырғанда айтарлықтай қуатты тамыр жүйесін қалыптастыра алмайды, ал мұның өзі бұл дақылмен аз сіңімді қоректік заттарды қиын сіңіруіне себеп болып табылады. Арпа тіршілігінің алғашқы 40 күнінде қоректік заттардың жігерлі түсуін қалайды. Бұл уақыттағы қоректену молшылығы масақта барынша көп мөлшерде масақшалардың түзілуіне мүмкіндік жасайды.

Фосфор тыңайтқышы тамыр жүйесінің дамуына себеп болады, фенологиялық кезе