ТАРАУ. ТАЛШЫҚТЫ ДАҚЫЛДАР. МАҚТА ӨСІМДІГІ

 

Талшықты өсімдіктер тоқыма өнеркәсібінің негізгі шикізаты. Ең көп тараған талшықты дақылдарға мақта, зығыр және сора өсімдіктері жатады. Бұл өсімдіктер тоқыма өндірісі шикізатының 95% қамтамасыз етеді.

Бұл өсімдіктердің тұқымдары құрамында тамаққа және техникалық мақсатқа пайдаланылатын майлар бар. Қазақстанда негізінен мақта өсімдігі өсіріледі.

Халық шаруашылығындағы маңызы таралуы, өнімі. Әлемде пайдаланылатын тоқыма заттары ішінде мақта талшығы бірінші орын алады. Ол тоқыма өнеркәсібіне шикізат болумен бірге автомобиль, авиа­ция өнеркәсіптерінде және т. Б. әртүрлі өндіріс салаларында кеңінен қолданылады.

Шитті мақтаның әр центнерінен (талшықты тұқымынан) 32 кг талшық, 65 кг тұқым, 1 кг қысқа талшық (линтер) алынады. Ал 1 кг мақта талшығынан 20 м іш киімдік мата немесе 14 м коленкор, 12 м шыт, 8 м ақжаймалық, 3 м киімдік мата алады.

Мақтаның ұзын талшықты сорттарынан арнайы және бағалы бәтес, маркизет, сәтеннің, бумазей маталарының жоғары сорттарын тоқиды.

Мақта талшығы жүнмен араластырылғанда жіңішке, жартылай жүнді тоқыма алуға пайдаланылады. Өте қысқа мақта талшықтарынан әсемдік және іш киімдік тканьдар, тоқыма жұмсақ сүлгілер және басқа да қажетті заттар шығарады.

Тұқым түгінен, үзілген талшықтан немесе кысқа талшықтан (линтерден) дәрігерлік мақта, жанғыш пілте, жасанды фетр, целлюлоза, коллодиум, целлофан және целлулоид, жа­санды жібек, кино-фото пленкаларын, машинаның темір бөлшектерін сырлауға арналған бояу, қағаз және басқа да заттар алуға пайдаланылады.

Шитті мақта өнімінің 65% алатын мақта тұқымы құрамында тамаққа, түрлі консервілер мен маргарин әзірлеуде, сонымен қатар сабын қайнату, глицерин мен спирт шығаруда, олиф алуда және т. Б. Қолданылатын 18-27% май болады.

Мақтаның 1 ц тұқымынан 17-19 кг өсімдік майын, 40-42 кг күнжара, 38-40 кг тұқым қабығын алады.

Мақта күнжарасы құрамында 40% ақуыз бар, сондықтан оны мал азығы үшін пайдаланады. Бірақ күнжарада улы зат – госсинол болады. Сол себепті күнжарасын аз мөлшерде, ірі қараға тәулігіне 2-3 кг береді, ал шошқаға беруге болмайды.

Тұқым қабығы мал азығына, қағаз жасауға, органикалық қышқылдар, целлюлоза, ксилит және т. Б. Заттар алуға қолданылады.

Мақта сабағы (гуза-пая) отын ретінде, бояйтын және басқа заттар алуға пайдаланылады. Мақта жапырағынан өндірістік әдіспен 10% шамасында лимон қышқылын алуға болады. Ауыспалы егісте отамалы дақыл есебінде дәнді және басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болғандықтан мақтаның агротехникалық маңызы зор. Сонымен қатар, мақта гүлдерінде бал шырыны бар.

Мақта өсірумен ертеден шұғылданған елдерге – Үндістан, Мексика, Перу, Қытай жатады. Ал Америкада және басқа елдерде өндірістік мақта шаруашылығы, мақтадан мата тоқитын және мақта тазалау машинасы шығарылғаннан кейін XVIII ғасырда ғана басталды. XIX ғасырда мақта шаруашылығы тоқыма шикі затының 73%, XX ғасырда – 85%-ын өндіретін болды. Мақта дүние жүзінің 60-тан аса елдерінде, 35 млн гектар шамасындай жерде өсіріледі. Мақта егістігі мол елдерге: Үндістан (7,5 млн гектар), АҚШ (4 – 4,5 млн гектар), Қытай (4,8 млн гектар), Бразилия (1,9 млн гектар), Пакистан (1,8 млн гектар) және Египет (0,6 млн гектар) жатады.

Мақта Орта Азияға Қытайдан IV-V ғасырда, Күнгей Кавказға Ираннан XV ғасырда әкелінген.

Россияда мақта ертеден өсірілсе де, оның шаруашылық саласы ретінде даму кезеңі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында басталды. Егіс ауданы ұлғайып, өнімінің өсуімен қатар, талшық сапасы жақсарды. Өнімі аз, сапасы төмен гуза сорттары өнімді, талшық сапасы жақсы мексикалық мақтамен ауыстырылды. Бірақ өндірілетін шитті мақтаның жалпы көлемі өте аз.

Орта Азияда негізгі мақта себетін аудандарға Өзбек, Түрікмен, Қырғыз және Азербайжан республикалары жатады.

Мақтаның әр гектарынан мол өнім алу өндіріске агротехникалық шаралардың енуіне тікелей байланысты. Оған: топырақты қос қабаттап (двух ярусный вспашки) терең жырту, кең қатарлап егу, тұқымды дәл мөлшерде себетін сепкіштерді қолдану, жергілікті және минералды тыңайтқыштарды қажетті мөлшерде сіңіру, арамшөптерге қарсы гербицидтерді пайдаланып, шырпу мен егін жинауды механикаландыру жатады.

Казақстанда мақта Шымкент облысының суармалы жерлерінде 223,0 мың гектарға себіледі. Әр гектардан алынатын орташа өнімі 21,3 ц. Жетісай ауданының Абай атындағы шаруашылығында – 37,0 ц болды. Республикада жыл сайын орта есеппен 500 мың тоннаға жақын шитті мақта өндіріледі.

Ботаникалық сипаттамасы. Мақта көп жылдық, биіктігі – 100-150 см жететін жартылай бұталы өсімдік. Ауа райы қоңыржай елдерде бір жылдық дақыл ретінде өсіріледі (Сурет 47).

Тамыр жүйесі жақсы дамыған, 2,5-3 м тереңдікке бойлайтын, жан-жағына 1,5-2 м шашыраған діңгекті болады. Сабағының төменгі жағында түгі болады, ағаш сияқты бұтақтанады. Бұтақтарының екі түрі болады: бұтақтың басы өсу бүршігі және жапырағымен аяқталатын өсу бұтағы (моноподиалды) және бұтақ басында, ұзын бойында гүлдер, қауашақтар орналасқан жемісті бұтақ (симподиалды). Жемісті бұтақтар вегетация кезеңі аяқталғанға дейін пайда бола береді.

Алғашқы гүл бүрі пайда болғаннан соң өсуін тоқтатса, оны «шекті» өнім бұтағы, ал гүл бүрі бұтақтың ұзаруына қарай одан әрі көбейе берсе оны «шексіз» өнім бұтағы деп атайды.

Тозаңданған мақта гүлінен қауашақтың (жемісінің) дамуы басталады. Мақта қауашағы жұмыртқа тәріздес, ұшы үшкірленген, беті кейде тегіс, кейде ойлы болып келеді. Қауашақтың әр ұясында 5-10 тұқымы болады. 1000 тұқымның массасы – 90-150 г.

Мексикалық мақта тұқымы қысқа түктермен және ұзынша келген талшықтармен қапталады.

Жалаңаш тұқымды мақта түрлерінде қысқа түктер болмайды. Кептірілген бір қауашақтың массасы сортына және өскен орта жағдайына байланысты 2-10 г аралығында болады.

 

 

Cурет 47. Жіңішке талшықты мақта (Перу мақтасы). 1-жеміс бұтағы; 2, 3-піспеген және піскен қауашақ; 4-қауашақ жармалары; 5-ұшпа; 6-тұқым; 7-жас өсімдік кескіні; 8-гүлдену жүйесі (арап цифрларымен бұтақтар, рим цифрларымен гүлдену конустары белгіленген); 9-тұқымның құрылысы: а-тұқым жарнағы қыртыстары, б-тамырша, в-түкті тұқым қабығы.

 

Мақтаның өсіп-даму ерекшеліктері. Қолайлы ылғалдылық және температуралық жағдайда сепкеннен 5-күннен кейін жер бетіне тұқым жарнақтары көктеп шығады, ал одан 8-10 күннен соң бірінші нағыз жапырақ пайда болады. 7-8 нағыз жапырақ пайда болған кезде 4-5 жапырақтың қолтығынан бірінші бітегүлі бар жеміс бұтағы дамиды. Бұл кезең шанақтану кезеңі деп аталады. Бірінші жапырақ пайда болғаннан шанақтануға дейін 20-30 күн өтеді.

Бітегүлдер екі бағытта пайда бола бастайды – төменнен жоғары қарай (вертикаль) және жеміс бұтағының бойымен жан-жаққа (горизонталь).

Гүлдену де осы жүйемен спираль тәрізді жүреді. Гүлдер таңертең ашылады. Бұл кезде гүлдің күлте жапырақтары ашық-сары болады, түстен кейін қызарады, ал кешке қарай солып жабылады. Ертеңінде күлте жапырақтың түрі сыя көк болады да шашылып түсіп қалады.

Гүлдердің ашылуы төменнен жоғары қарай топпен немесе конус түрінде жүреді. Бірінші гүлдену конусы мақта бұтасы сабағына жақын орналасқан ең төменгі үш бұтағында пайда болады. Келесі кезекте бірінші үш бұтақта екінші гүлден, ал 4-ші, 5-ші, 6-шы бұтақтарда бірінші гүлден ашылады. Келесі конуста 1, 2, 3-ші бұтақтарда үшінші, 4, 5, 6-шы бұтақтарда екінші, ал 7, 8, 9-шы бұтақтарда бірінші гүлдер. Әрі қарай гүлдену осы жүйемен жалғаса береді.

Төменнен жоғарыға қарай бір бұтақпен екінші бұтақтың гүлденуі арасында 2-3 күн (қысқа кезек), ал бұтақ бойындағы бір гүл мен екінші гүлдің гүлденуі арасында 5-7 күн (ұзақ кезек) өтеді. Гүлдену кезектерінің ұзақтығы мақтаның сорттарына байланысты.

Гүлденуден қауашақтың ашылуына дейін 50-65 күн өтеді. Сепкеннен бірінші қауашақ ашылғанға дейін мақтаның орташа талшықты сорттарына 130-140 күн, жіңішке талшықты сорттарына 145-160 күн қажет.

Мақта талшықтарының технологиялық сапа көрсеткіштері. Шитті мақта массасының 25-40% талшық, 0,2-1,5% қысқа түктер немесе линтер, 20-25% қауашағы, 1-2% тұқым қабығы, ал 60% тұқым ядросы алады. Мақта тұқымының әр талшығы, қабығының ұзын болып созылған сыртқы эпидермис клеткасы болып саналады. Оның жуандығы мен ұзындығының ара қатынасы 1:1500-2000 шамасындай. Аздап бұралған ұзын лента тәрізді талшықтар ішінде көлденеңінен бөлінген клетка қабаттарынан тұрады. Қуысты талшықтың бас кезінде сырты жылтыр балауыз жұқа қабатпен жабылады.

Құрғақ шитті мақта қауашағының жалпы массасынан, алынған таза талшықтардың салмағын пайызбен есептеп т а л ш ы қ ш ы ғ ы м ы н анықтайды. Ол сорттың ерекшелігіне, агротехникаға және топырақ пен ауа райы жағдайларына тікелей байланысты.

Мақтаның сапа көрсеткіштерінің бірі – т а л ш ы қ т ы ң ұ з ы н - д ы ғ ы. Талшық ұзын болған сайын оның құндылығы артады, одан өте жіңішке жіп алынады. Сортына және өсіру жағдайына байланысты мақта талшығының ұзындығы 10-50 мм дейін жетеді.

Талшығының ұзындығына және жіңішкелігіне байланысты мақта сорттары екі топқа бөлінеді. Жіңішке талшықтылар (талшықтың ұзындығы 35-40 мм-ден кем емес) және орта талшықтылар 30-35 мм.

Тоқыма өндірісі үшін өте маңызды сапалық көрсеткіш: талшықтың орташа үзілу қуаты (беріктігі). Ол Ньютон (Н) немесе грамм-күш (гк) бірлігімен өлшенетін, талшықты үзуге жұмсалатын күштің мөлшерімен анықталады. Талшық жуан болған сайын оның беріктігі де жоға-рылайды. Шала піскен талшықтардың қабырғалары жұқа болғандықтан оңай үзіледі. Мақта сорттарына қарай беріктігі 0,004-0,006 Н (4-7 гк) болады.

Талшықтың 1 см ұзындығындағы бүгілу саны бойынша анықталатын талшықтың бүгілгіштігінің маңызы зор. Бүгілімі көп талшық бір-бірімен жақсы жанасып, мықты болады және олардан жіңішке тоқу жібі иіріледі. Сортының ерекшелігіне және талшықтың пісіп жетілуіне байланысты оның бүгілуі әрбір сантиметрде 60-120 жетеді. Жақсы піскен талшықтың бүгілу қасиеті жоғары.

Талшықтың жіңішкелігі немесе талшықтың көлденең кесіндісінің микроскоп арқылы анықталатын диаметрі. Талшық жіңішкелігі 7-10 мкм-нан 15-25 мкм жетеді. Талшыққа фабрикалық баға бергенде оның метрлік нөмірі анықталады (талшық массасы мен ұзындығының ара қатынасы немесе бір грамм талшықтың ұзындығы). Түрлі мақта сорттарының метрлік нөмірі 5000-8000 жетеді. Мысалы: мақтаның метрлік нөмірі 5500 болса, оны 1 г мақтада 5500 м талшық бар деп түсіну керек.

Талшықтың метрлік нөмірін беріктігіне көбейту арқылы оның тағы бір маңызды кешенді көрсеткіші – талшықтың үзілу ұзындығы анықталады. Ол километрмен өлшенетін қыялдағы талшық ұзындығы. Мысалға: егер талшықтың беріктігі 0,0049 Н (4,9 гк), ал метрлік нөмірі 5200 болса, онда талшықтың үзілу ұзындығы 25480 м (5200×4,9), немесе 25,48 км болады. Бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, солғұрлым талшық мықты деп түсіну керек. Үзілгіш талшық тоқыма тоқуға жарамсыз.

Мақта талшығының маңызды қасиеттеріне оның түсі, жылтырлығы, ылғалдылығы, талшықтың зақымданбағандығы жатады. Өлі тұқым бүршігінен пайда болған талшық, түйін тәрізді, қысқа қылтықтардан тұрады, оларды ұсақ үлік деп атайды.

Біраз дамып, ұрықтанған тұқым бүршігінен пайда болған талшықтарды ірі үлік деп атайды.

Мақта талшығы өнімі құрамында үлік көп болған сайын оның сапасы төмендей береді, орта есеппен өнім құрамында 0,7-1,2% үлік болады.

Талшықтың пісіп-жетілуі ішкі қуысының целлюлозамен толысуына байланысты микроскоппен анықталады және бес балмен бағаланады. Талшықтың технологиялық сапасы сортына, өсіру жағдайына және агротехникаға (суару, егу жиілігіне, тыңайткыштарға және т. Б.) байланысты.

Мақта түрлері. Мақта (Gossipium) құлқайыр тұқымдасына және өте күрделі формалары мен түрлерін біріктіретін мақта туыстығына жатады.

Біздің елімізде өндірістік маңызы бар мақтаның екі түрі өсіріледі:

К ә д і м г і м а қ т а немесе м е к с и к а л ы қ (Gossipium hirsutum) дүние жүзінде ең көп тараған мақта түрі, Орталық Америкадан шыққан. Қауашағы жарылғыш, ірі, жұмыр, жоғарғы ұшы үшкір, 3-5 ұялы, әр ұясында 5-11 тұқымы бар. Тұқымы түкті. Жоғары сапалы талшығының шығымы 35-40%-ға жетеді, ұзындығы 35 мм дейін, жіңішкелігі – 17-20 мкм, метрлік нөмірі 4200-5500 болады.

П е р у м а қ т а с ы немесе ж і ң і ш к е т а л ш ы қ т ы мақта (G. Barbadense), шыққан жері Оңтүстік Америка. Гүлдері өте ірі, сарғыш түсті, гүл күлтесі біріккен жері қызыл таңбалы болып келеді. Қауашағы ұсақ конус тәрізді созылған, 3-4 ұялы. Әр ұяда 5-8 данадан орналасқан жалаңаш тұқым бар. Талшығы сапалы, ұзындығы 40 мм және одан да ұзын, жіңішкелігі 12-18 мкм, метрлік нөмері 6000-7500, өте берік, жібек сияқты, тоқылу сапасы да жақсы. Жіңішке талшықты мақта сорттары Азиядағы – Түрікмен, Тәжік және Өзбек республикаларының ең жылы аудандарында ғана өсіріледі (- сурет).

Биологиялық ерекшеліктері. Ж ы л у ғ а қоятын талаптары. Мақта тұқымдары топырақ температурасы 10-12^оС-қа жеткенде бөртіп, өне бастайды, бірақ өнуге оңтайлы температура – 20-25^оС. 0,5-1,0^оС үсікте мақтаның егін көгі опат болуы мүмкін. Жалпы өсіп-дамуы үшін қолайлы температура – 25^оС, одан жоғары температура (26-30^оС) гүлдену және қауашақ түзу кезеңдерінде қажет. 10-12 ^оС температурада мақта талшықтары қысқа және жуан болып қалыптасады да, пісіп-жетілмейді.

Мақтаның толық пісіп-жетілуі үшін ерте пісетін сорттарына – 3000, орташа пісетіндеріне – 3400, кеш пісетіндеріне – 4000^оС белсенді температура жиынтығы қажет.

Ы л ғ а л ғ а қоятын талаптары. Мақта құрғақшылыққа төзімді өсімдік. Тереңге бойлайтын кіндік тамыры топырақтың төменгі қабатындағы ылғалды тиімді пайдаланады, сондықтан жылына 350-400 мм жауын-шашын түсетін аймақтарда өсіріле береді. Транспирациялық коэффициенті 500-600.

Суармалы жағдайларда мақта жоғары өнім түзеді, ол үшін гектарына 5-8 мың м³ су қажет.

Ж а р ы қ қ а қоятын талаптары. Мақта жарық сүйгіш өсімдік. Шашыраңқы күн сәулесі жағдайында мақтаның пісіп-жетілу кезеңі ұзарады.

Т о п ы р а қ қ а қоятын талаптары. Орталық Азияда және Оңтүстік Қазақстанда мақта сұр, шалғынды сұр, шалғынды батпақты топырақтарда өсіріледі. Мақта үшін жер асты сулары жақын және қышқыл топырақтар жарамсыз.

Оңтүстік Қазақстан облысында өсіруге рұқсат етілген мақта сорттары:

108-Ф. Бұрынғы бүкілодақтық мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Андижан бөлімшесінде шығарылған. Өсіп-өнуі және даму кезеңі 140-150 күнге созылады. Бір қауашағындағы шитті мақта массасы 6,5-7,5 г болса, таза талшық шығымы 34-35%, метрлік нөмірі немесе 1 г массасындағы барлық талшықтардың жалпы ұзындығы 5520, жеке талшықтың ұзындығы 32-33 мм, беріктігі 0,0046-0,005 Н (4,6-5 гк), үзілу ұзындығы 25,4 км. Солдырма ауруына төзімсіз.

С – 4727 – мақта селекциясы және тұқым шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында шығарылған. Өсіп-өнуі және даму кезеңі 130-148 күнге созылады. Бір қауашағындағы шитті мақта массасы 6,5-7,0 г, талшық шығымы 36-37%, талшықтардың ұзындығы 32-33 мм, метрлік нөмірі 5560, беріктігі 0,0046Н (4,6 гк), үзілу ұзындығы 25,5 км. Солдырма ауруына төзімсіз.

Ташкент 6. Өзбекстан Ғылым академиясы өсімдіктердің эксперименталдық биология институтында С-4727 × Р₃ (С-4727 × мексикалық нервозум) будандастыру арқылы және жеке сұрыптау әдісімен алынған. Бұтақтары 100-110 см, жинақы орналасқан, тек бір ғана өсу бұтағы бар, ал гүлі бар алғашқы бұтақ 5-6 негізгі жапырақтан кейін пайда болады. Жапырақтары 4-5 тілікті, гүлдері ашық-сары түсті, қауашағы жұмыр, ұшы сүйір және беті тегіс, толық ашылады. Бір қауашағындағы шитті мақта массасы 5,5 г, талшық шығымы 36%, беріктігі нашарлау және қысқа талшықтары көп. С-4727 сортынан гектарына 3,9 ц артық өнім береді, одан ертерек піседі. Солдырма ауруымен 108-Ф сортына қарағанда аз зақымданады.

Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстанда Киргизский 3, С-6524, Пахтаарал 3031, Мақтаарал 3044, Мақтаарал 4005 ж.б. сорттар өсіріле бастады.

Мақтаның өсіру технологиясы. А у ы с п а л ы е г і с т е г і о р н ы.Мақта үшін ауыспалы егістегі ең қолайлы дақыл – жоңышқа. Мақта топырақтағы қоректік заттар құрамына, суға және басқа қажетті факторларға жоғары талап қояды.

Мақтаны жылма-жыл бір жерге қайталап сепсе, топырақтан қоректік заттардың көп алынуына байланысты оның құнарлылығы төмендеп, жырту қабаты шаңданып, зиянды тұздар қосындылары көбейіп және жер асты суларының көтерілуіне әкеліп соқтырады.

Жоңышқа топырақтың тұздануын бірнеше есе төмендетеді. Топырақ бетін біркелкі жабатын жоңышқа, топырақтан судың булануын азайтып, төменгі тұз қосындыларының жоғары көтерілуін тоқтатады. Үш жыл қатарынан өсірілген жоңышқа әр гектарға 18 т органикалық заттар қалдырады, топырақтың физикалық қасиеттерін жақсартып, ондағы микроорганизмдерді жандандырып, суаруға кететін су мөлшерін кемітеді.

Жоңышқаның тағы бір ерекшелігі – ол мақта танабында жиі кездесетін солдырма ауруын 3-4 есе азайтады. Мақта мен жоңышқа жоспарлы түрде ауыстырылып себілсе солдырма ауруы мүлде жойылады.

Мақта үшін жоңышқадан басқа қонақ жүгері, жүгері және бұршақ дақылдары – маш, ас бұршақ, майбұршақ, түйе жоңышқа алғы дақыл бола алады.

Мақта – жоңышқа ауыспалы егістіктерінде, көктемде көк балауса ретінде жиналатын немесе жасыл тыңайтқышқа жыртылатын (рапс, қыша, арпамен қосыла себілген ас бұршақ және басқалары) күздік дақылдарды пайдаланған жағдайда, суармалы мақта егісі өте тиімді. Мақта өсіретін шаруашылықтардағы ауыспалы егісте мақтаның үлесі 65-80% шамасында болады.

Орта Азияның көптеген шаруашылықтарындағы ауыспалы егістегі жоңышқа мен мақтаның ара қатынасы 3:6 және 3:7 болады, жоңышқаны бірінші жылы жүгерімен немесе судан шөбімен, сол сияқты астыққа арналған арпамен қоса себеді, ал екінші және үшінші жылдары бүркеме дақыл себілмейді. Осындай ауыспалы егістіктерде төртінші жылы мақта өсірсе жасыл тыңайтқыштар (сидераттар) немесе көптеген аймақтарда органикалық тыңайтқыштар енгізіледі.

Жаңа игеріліп жыртылған және суару жүйесі қолайсыз жерлерде ауыспалы егіс кескіні 1:3:6 ара қатынасында болғаны жөн. Бұл жағдайда бір танапта мелиорациялық жұмыстар жүргізіледі, 3 танапқа жоңышқа, 6 танапқа мақта себіледі.

Т о п ы р а қ ө ң д е у. Мақтаға арналған танап топырағын өңдеу жүйесі оның ауыспалы егістегі орнына, алғы дақылына, топырақ және басқа жағдайларына байланысты. Мақта себуге арналған танапты сапалы дайындау – одан жоғары өнім алудың және жерді дұрыс пайдаланудың басты шарты.

Топырақ өңдеудің басты бөлігі – ерте әрі терең жыртылған сүдігер. Оның алдында танаптан мүмкіндігінше бұрынғы мақта қалдығы жұлып жойылады, қажетті мөлшерде тыңайтқыш сіңіріп жырту алдында суарылады, топырақтағы көп жылдық арамшөп, жоңышқа тамырлары қалдықтарын сыдыра жыртып жою және тағы басқа жұмыстар жүргізіледі.

Мақта себілетін жер көбінесе П-5-35 м, ПН-4-35 соқаларымен аудара жыртылатын болса, қазір танапты екі ярусты жырту кеңінен таралып отыр.

Екі ярусты жырту кезінде аударылған қабаттарға тыңайтқыштарды бөлектеп сіңіру қамтамасыз етіледі. Тыңайтқыштарды 0-15 және 15-30 см тереңдікке ПЯ-3-35 соқасымен, 0-20 және 20-40 см тереңдікке ПД-4-35 соқасымен сіңіреді. Жыртудың бұл әдісі — Орта Азияда кеңінен тараған, негізгі топырақ өңдеу әдісіне айналды.

Топырақтың төменгі қабатын (40-50 см) қопсыту тереңдеткіштер қолданылып жүргізіледі және керегінше қайталанып отырылады.

Мақта егісінен кейін қайта мақта себуге арналған танаптың өңделіп жыртылуы қараша айының екінші жартысында, желтоқсан айының басында аяқталады.

Ауыспалы егісте мақта дәнді дақылдан кейін себілетін болса, онда оларды маусым-шілде айларында жинап алып, 5-8 см-ге сыдыра жыртады да, топырақ ылғалдылығын молайтып арамшөптерді өсіру мақсатында жақсылап суарады. Сыдыра жыртылған, суарылған егістікте арамшөптердің өсіп шығуына орай танап топырағының жоғарғы қабатын тамыз-қыркүйек айларында аудара жыртады. Жыртылған жер тегістелмейді. Бірақ жауын-шашыны аз, қыста қатты жел көп тұратын жерде ғана сүдігерді тырмалау керек.

Жоңышқа өскен танапты мақтаға арнап екі ярусты соқамен 40 см терең жыртады. Келесі жылы жыртуды 8-10 см таяздатып, топырақтың құнарлы қабатына дейін келтіреді. Топырақ құрғап кеткен жағдайда танапты жырту алдында суарады.

Мақта кеш себілетін дақыл болғандықтан тұқым себер алдында топырақтың сапасына баса назар аудару керек. Танап топырағы тұқым себілгенше борпылдақ, ылғалды, арамшөппен ластанбаған, біркелкі тегістелген болуы тиіс.

Тұзды топырақты танапты шайып жуғаннан кейін терең қопсытады немесе аудармай жыртып, тырмалап, тегістейді. Көктемде жыртылған жерге екі ізді тырмалау жүргізіледі, ал суаруға мүмкіндік бар жерде топырақты 10-12 см аудармай қуыстап қопсытса да жеткілікті. Қыста суарылмаған жерді қопсытады немесе 10-12 см тереңдікке сыдыра жыртады. Танапты өңдеу — топырақты ұнтақтап тегістеумен аяқталады.

Тыңайтқыштар қолдану жүйесі. Мақтаның вегетациялық кезеңі ұзақ болғандықтан (100-170 күн), ол топырақтан қоректік заттарды көп шығындайды. Мақта бір тонна өнім және соған сәйкес мөлшерде сабақ-жапырақ түзу үшін топырақтан 40-50 кг азот, 12-15 кг фосфор, 50-70 кг калий пайдаланады. Мактаның қоректік заттарды сіңіруінде өзіндік ерекшіліктері бар. Вегетациялық кезеңінде көктеуден шанақтануға дейін 7% азот, 5% фосфор, шанақтанудан гүлденуге дейін 46% азот, 35% фосфор, гүлденуден пісе бастағанға дейін 44% азот, 50% фосфор, ал өсу кезеңінің соңына дейін 3% азот, 10% фосфор сіңіреді. Егер көрсетілген кезеңдерде топырақта кажетті мөлшерде азот немесе фосфор жетіспесе, мақтаның өнімі төмендеп, сапасы нашарлайды. Мақта өсімдігін бастапқы өсу кезеңінде (өну мен алғашқы жапырақ пайда болу аралығы) азот және фосфор элементтерімен қажетіне қарай камтамасыз ету оның 12-15 күн ерте пісуіне әсер етеді.

Казақстанның мақта өсірілетін топырақтары негізінен күңгірт боз, кәдімгі боз және ашық боз болып келеді. Бұл топырақтар қара шірік пен азотқа өте тапшы, калийге бай. Орта ссеппен жоғарыда аталған топырақтарда 1-2,5% қарашірік, 0,05-0,15% жалпы азот, 0,17-0,19% жалпы фосфор болады. Боз топырақтың барлық типшелерінде жылжымалы фосфор аз, калий мөлшері көп болады. Міне сондықтан да, азот пен фосфор тыңайтқыштарын молырақ қолдануға ерекше мән берген дұрыс.

Мақта егісінде тыпайтқыш колдануда жоңышқаның алатын рөлі үлкен. Мақтарал тәжірибе стансасының көпжылдық деректеріне сүйенсек мақта бір орында көп жыл себілгенде оның өнімі 20 ц болса, үшжылдык жоңышқадан кейін себілгенде 43 ц, ал үшжылдық жоңышқадан кейін екінші жылы себілгенде 42,6 ц болган.

Мақта жоңышқадан кейінгі танапқа жақын орналасса, солғүрлым оған азот тыңайтқышын азырақ, ал керісінше, фосфор мен калийді кебірек қолдану керек.

Қазақстан Республикасында топырақтағы қоректік заттың мөлшері мен жоспарланған өнім деңгейіне сәйкес мақта дақылына арналған тыңайткыш мөлшері 32-кестеде келтірілген.

Мақтаға органиқалык тыңайтқыш пайдаланудың маңызы зор. Көңді ауыспалы егісте (7-9 танапты) соңғы танаптарға гектарыа 20-40 т есебінде қолданған дұрыс.

Тыңайтқыштарды қолдану мерзімі мақтаның қоректік заттарды пайдалануымен тығыз байланысты болуы керек. Мақта егісінде азот тыңайткышының жылдық мөлшерін 3-4 рет бөліп пайдаланған дұрыс. Мұнда оның 20-30% сүдігер жыртар алдында, 70-80% екі-төрт жапырақ пайда болғанда, шанақтану, гүлдену кезеңдерінде үстеп қоректендіру үшін қолданады. Фосфор мен калийді пайдалану өзгешерек болады. Фосфордың 70-75%, калийдің барлык мөлшерін күзде сүдігер жыртар алдында береді, ал ' фосфордың қалған мөлшерін тұқымды себу кезінде пайдаланған дұрыс. Мақта дақылына аммоний селитрасы, мочевина, суперфосфат, фторсызданған фосфат қолданады.

Мақтаның өнімі мен сапасына микротыңайтқыштардың да әсері бар. Мақта егісін микротыңайтқыштармен үстеп қоректендіргенде (гектарына 1-9 кг) қосымша 1,3-4,7 ц өнім алынады. Микроэлементтердің тұзын мақта тұқымын өңдеу үшін де қолдануға болады.

Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері мен озат шаруашылық тәжірибелері ауыспалы егісте тыңайтқыш қолдану мақта өнімінің артуына, топырақ кұнарлылығының жақсаруына қолайлы әсер ететінін көрсетіп отыр. Мақта ауыспалы егісінде өсірілген жоңышқа топырақтағы органикалық заттар мен азот мөлшерін көбейтеді, оның агрохимиялық, физикалық касиеттерін жақсартады.

Мақтаға тыңайтқышты дұрыс пайдалану оның өнімін жоғарылатумен қатар шитті мақтаның технологиялық сапасын да жақсартады.

Минералдық және органикалық тыңайтқыштардың 37-кестеде көрсетілген мөлшері гектарынан 100-120 ц жоңышка шөбін, 35-40 ц күздік бидай немесе арпа астығын, 350-400 ц жүгерінің көк балаусасын, 60-70 ц жүгері астығын, 35-40 ц шитті мақта алуға есептелген.

Суару ережесі. Егістікке берілетін су мөлшері топырақтың тұздылығына тікелей байланысты. Шамалы тұзды топыраққа жырту алдында гектарына 2000-2200 м³, тұзды топыраққа 3000-3500 м³ су береді, танапты осылайша 2-3 рет суарады. Мұндай вегетациялық суару мақтаның өсу кезеңдерінде сумен то-лық қамтамасыз етілуі үшін істеледі. Суару топырақтағы қоректік заттарды ерітіп, микроорганизмдердің жұмысын және агрономиялық шаралардың әсерін күшейтеді, солар арқылы шитті мақта өнімінің мөлшерін көбейтіп, сапасын жақсартады.

Мақта үшін топырақтың оңтайлы ылғалдылығы 65-70% дейін болуы керек. Бұл көрсеткіш 65%-дан төмен болса, мақтаның дамуы баяу жүріп, өнімі төмендейді, ал 80%-дан жоғары болғанда қауашағы жоқ вегетативтік мүшелерінің күшті дамуына әкеліп соқтырады. Вегетациялық суаруды мақтаның негізгі 2-3 жапырақтары шыққаннан бастап, гүлдегенше 2-3 рет, гүлдену кезеңінде 3-4 рет, ал пісе бастағанда 1-3 рет жүргізеді. Мақта вегетациясы кезеңінде 3-тен 12 ретке дейін суарылады, жалпы әр гектарға берілетін су мөлшері топырақ құрылысына, ылғалдылығына, жер асты суларының орналасу тереңдігіне байланысты.

 

Кесте 37. Жылжымалы фосфор мен алмаспалы калий мөлшері орташа күңгірт боз топырақта орналасқан мақталы-жоңышқа ауыспалы егісін тыңайту жұйесі (Р.Е.Елешев ж.б., 1997).

 

Дақылдар	Минералдық тыңайтқыш-тың жылдық мөлшері, кг/га	Көң, т/га
N	Р2О5	К2О
Астық бүркемесіне себілген жоңышқа				-
Екінші жылдық жоңышқа	-	-	-	-
Үшінші жылдық жоңышқа	-	-	-	-
Мақта				-
Мақта				-
Мақта				-
Maқтa			-	20-30
Мақта				-
Мақта				-

 

Топырақ асты және жаңбырлата суару тиімді әдістер қатарына жатады. Топырақ асты суару топырақтың физикалық қасиеттерін барлық вегетация кезеңінде жақсы сақтап, егістікті күтіп-баптау жұмысын азайтады. Бұлайша суарғанда шитті мақтаның әр гектардан алынатын өнімі 5-10 ц артып, су 40-50% аз жұмсалады, еңбек шығыны күрт азаяды.

Себу. Тұқымды себуге дайындау олардың жоғары сапалыларын таңдап алып, тазалығы 97-98%, өнгіштігі 87-88%-дан кем болмауын қамтамасыз етуден басталады. Мұндай жоғары сапалы тұқым мақтаның алғашқы жиналған егістіктерінен ғана алынады. Себуге арналған тұқым, шитті мақта тазарту зауытында механикалық жолмен талшықтардан (джинирлеу), жартылай тұқым түгінен (линтерлеу) және ірілігі бойынша сұрыптауда (калибровка) толықтай тұқым түгінен (делинтирлеу) тазартылады.

Бірақ тұқымды түгінен жартылай және толық тазарту кезінде тұқымның жарақаттануы мүмкін. Сондықтан тұқымды түгінен тазартудың жақсы жолы – делинтирлеу әдісі. Бұл әдісте тұқым қышқылдармен, химиялық жолмен, немесе агрохимиялық күрделі газдардан тұратын қосындылармен өңделеді. Нәтижесінде тұқым зақымдалмай, егістік сапасы жақсарып, ауруға төзімді келеді. Делинтерлеуден өткен тұқымды КСМ-1,5 машинасынан өткізіп, ірілігіне қарай сұрыптайды.

Тамыр шірігі, гоммозға қарсы әр тонна тұқымды 10-12 кг мөлшерінде 65% фентиураммен өңдейді де, себу алдында 24-36 сағат бойы әр 1 ц тұқымға 60 л су құйып, дымқылдандырады. Ол тұқымның тез өніп, көктеп шығуын қамтамасыз етеді.

С е б у м е р з і м і.Оңтүстік Қазақстан облысының ғалымдарының кепілдемелеріне сәйкес мақтаны себуді ауаның орташа тәуліктік температурасы 12-13⁰С жеткенде бастаған дұрыс, оның үстіне көктемгі ауа-райы жағдайларын, топырақтағы ылғал қорын ескеру қажет. Облыстың оңтүстік аудандарында сортаң топырақтарында 18-сәуір, ал тұзданбаған топырақтарда – 20-сәуірден бастап себе беруге болады. Облыстың солтүстігінде – Арыс-Түркістан каналы аймағында және Шардара ауданында мақта тұқымын топырақ 12-14⁰С қазғанда немесе сәуірдің үшінші онкүндігінде жүргізіледі. Одан ерте себілсе мақтаның көктеуі мен пісуі ұзарады, кеш себілсе қауашақтың ашылуы мен пісуі баяу жүріп, күзгі аязға дейін мақтаның жиналмауы да мүмкін. Алғашқы тұқым себуді жеңіл топырақты оңтүстік беткейлерде жақсы қызатын топырақта қысқа мерзімде аяқтайды.

С е б у тәсілдері. Мақтаны негізінде қатараралығы 60-90 см, кең қатарлы әдіспен, қатардағы өсімдік арасын 10-30 см етіп себеді. Пунктирлі әдіспен сепкенде бір ұяға 1-2 тұқымнан әр 10 см-ге себіледі. Осылай сепкенде танаптағы өсімдіктер тығыздығы біркелкі болып, гектарына 100-150 мың өсімдік орналастырылады. Жиі ұялап сепкенде әр ұяға 2-3 тұқымнан, 60×25 сызбасымен жалаңаш тұқымды мақтаны СТХ-4А, түгінен тазармағандарын СТХ-4Б сепкіштерімен себеді. Себу тәсілі мақта егістігінің жиілігіне, топырақ, ауа райы және басқа жағдайларды ескереотырып қолданылады. Соңғы кезде мақтаны топырақ жалдарына отырғызу жақсы нәтиже беруде.

С е б у м ө л ш е р і және