НАВУКОВЫ СТЫЛЬ 1 страница3.1. Мова навукі і яе асаблівасці (Тэарэтычныя звесткі)
Мова навуковых прац (падручнікаў па розных галінах навукі, тэхнікі і культуры, манаграфій, артыкулаў, дакладаў і лекцый) неаднародная, паколькі выбар лексікі, структура сказаў вызначаюцца спецыфікай навукі і задачамі, у якіх адбываецца маўленне. Асновай навукі з’яўляецца аб’ектыўнасць інфармацыі. «Навуковая мова ўяўляе сабой сукупнасць сродкаў выражэння, пря дапамозе якіх чалавечы розум імкнецца апісаць сапраўды існуючае або даказаць ісціну» (Балли Ш. Французская стилистика. М., 1961. С. 144).
3.2. Лексічныя асаблівасці навуковых тэкстаў Аснову навуковага стылю складаюць агульналітаратуныя, стылістычнанейтральныя словы (або міжстылёвая лексіка). Міжстылёвая лексіка складае аснову ўсёй мовы, выкарыстоўваецца ў любым тыпе выказвання: хата, будынак, пабудова, сонца, вецер, дождж, месяц, вуліца, адзенне, працаваць, пісаць, вучыцца і інш. У навуковых тэкстах агульнаўжывальнае слова можа набываць пэўную стылістычную афарбоўку – функцыянальную: Хата, жылая пабу-дова, пераважна зробленая з дрэва. Як тып жылля гістарычна развівалася ад буданаі зямлянкі да наземнай пабудовы (БелСЭ). Перад намі тыповае навуковае апісанне, у якім даецца паняцце пра тып пабудовы. Агульналітаратурныя нейтральныя словы ўключаюць у сябе не толь- кі самастойныя часціны мовы (назоўнікі, прыметнікі, лічэбнікі, займенні- кі, дзеясловы, прыслоўі), але і службовыя (прыназоўнікі, злучнікі, часці- цы), якія выконваюць звычайныя для іх функцыі і маюць пэўныя значэнні. Пэўную частку навуковай мовы складаюць словы агульнанавуковага выкарыстання, якія ўжываюцца ў навуковых працах самых розных галін ведаў: гіпотэза, аналіз, дослед, сінтэз, пошук, мадэль, тэорыя, сістэма, эксперымент, узаемасувязь, даказаць, абгрунтаваць, абумовіць, вызна- чыць, прадугледзець, планаваць, пацвердзіць і інш. Сярод слоў гэтай групы шмат іншамоўных (пераважна лацінскіх ці грэчаскіх): асіміляцыя (лац. assimilatio – прыпадабненне, супастаўленне) – выкарыстоўваецца ў некалькіх навуках: у лінгвістыцы – прыпадабненне аднаго гука да другога; у біялогіі – утварэнне ў арганізме складаных рэчываў з больш простых, у сацыялогіі – зліццё аднаго народа з другім шляхам засваення яго мовы, звычаяў і страты сваёй мовы, культуры; асацыяцыя (ад лац. associatio – аб’яднанне, злучэнне) – выкарыстоўваецца ў псіхалогіі – сувязь, якая ўзнікае пры пэўных умовах паміж двума і больш псіхічнымі ўтварэннямі (адчуваннямі, успрыманнямі, уяўленнямі, ідэямі і да т.п.); у хіміі – аб’яднанне малекул рэчыва ў падвоеныя, патроеныя і г.д.; у астраноміі – зоркавая асацыяцыя, ці вялікая калькасць зорак спектральных класаў ці пераменных зорак, як сведчанне таго, што працягваецца зоркаўтварэнне; у батаніцы – сукупнасць аднародных раслінных згуртаванняў (фітацэнозаў) з аднолькавым саставам відаў раслін і з блізкімі ўзаемаадносінамі як між арганізмамі, так і між імі і асяроддзем і інш. Досыць часта такога тыпу словы становяцца па-за навуковымі тэкстамі, дзе ўсё ж выяўляецца іх спецыфіка ўжывання, агульнаўжывальнымі ў кніжнай сферы. Так, напрыклад, агульнавядомае слова перыяд (ад лац. periodas – абход, кругазварот) ужываецца са значэннямі: 1) прамежак часу, на працягу якога адбываецца што-небудзь; 2) этап грамадскага развіцця, грамадскага руху. У многіх галінах навукі яно абазначае: лінгвістыцы – складаная сінтаксічная канструкцыя, якая пры чытанні распадаецца па інтанацыі на часткі; матэматыцы – адна лічба або група паўтаральных лічбаў у перыядычным дробе; геалогіі – час, на працягу якога ўтварыліся горныя пароды, якія складаюць геалагічную сістэму; фізіцы – перыяд вагання, прамежкі часу, праз якія сістэма, якая ажыццяўляе ваганне, вяртаецца ў зыходны стан; ці перыяд паўраспаду – час, за які распадаецца палова з наяўных пачаткова атамаў радыёактыўнага рэчыва. Аналагічна можна гаварыць і пра слова аргумент (ад лац. argumentum), агульнажывальнае значэнне якога – факт, які прыводзіцца для пацвярджэння, абгрунтавання; доказ, довад; у матэматычнай тэрміналогіі яно абазначае – незалежная пераменная велічыня, ад змянення якой залежыць змяненне другой велічыні, што называецца функцыяй. Самую спецыфічную групу навуковай мовы складаюць тэрміны, якія аб’ядноўваюцца ў тэрмінасістэмы (напрыклад, лінгвістыкі, літаратуразнаў- ства, медыцыны, гісторыі, фізікі, эканомікі, машынабудавання, юрыдыч- ныя, сельскай гаспадаркі і інш.). Кожная галіна навукі і тэхнікі валодае сваімі тэрмінамі, і толькі ў сваёй тэрмінасістэме тэрмін атрымлівае адназначнасць. Слова агульналітаратурнай мовы выяўляе сваё значэнне ў пэўным кантэксце: дробны твар, дробная бульба, дробны почырк; свежы вецер, свежыя навіны, свежае сена, свежы хлеб, свежае паветра. У навуковых тэкстах пашыраны рознага тыпу скарачэнні, абрэвіятуры, сімвалічныя і формульныя абазначэнні: КЗаП (Кодэкс законаў аб працы) – справаводства; ВНП (валавы нацыянальны прадукт) – эканоміка; Па (паскаль) – фізіка; Н2О (вада) – хімія; [ ] – [ ] (бяззлучнікавы складаны сказ) – лінгвістыка.
3.3. Фразеалагічныя асаблівасці навуковых тэкстаў Адметнасць навуковай мовы вызначаецца і праз набор і выкарыс- танне фразеалагізмаў. Фразеалагізмы валодаюць рознай мерай экспрэсіі. З пункту гледжання функцыянальна-стылявой афарбоўкі іх можна падзяліць на дзве групы: функцыянальна замацаваныя за пэўнымі стылямі і функ- цыянальна не замацаваныя за асобным стылем. У першай групе выдзяля- юцца кніжныя, размоўныя і прастамоўныя фразеалагізмы. Толькі нямногія фразеалагізмы могуць быць стылістычна нейтральнымі і функцыянаваць ва ўсіх стылях: час ад часу, узвышаць голас, усё роўна, перш-наперш, раз-пораз, у крайнім выпадку, мець рацыю, браць слова, адным словам, болей таго, між іншым, з аднаго боку. Кніжныя фразеалагізмы выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных, навуковых і мастацкіх тэкстах. Навуковыя тэксты вызначаюцца абмежава- най колькасцю фразеалагізмаў: альфа і амега, краевугольны камень, акту- альная тэма, уяўляе навуковы інтарэс, чырвоная нітка, ланцуговая рэак- цыя, запас трываласці, нулявы цыкл. Да іх прымыкаюць калькі і паўкалькі з іншых моў: аддаваць належнае, агнём і мячом, камень спатыкнення і інш. У навуковых тэкстах функцыя фразеалагізмаў – намінатыўная, а ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах яны скарыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць. (Марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці глядзі ў папярэднім модулі). 4. МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ ПРАКТЫЧНЫХ ЗАНЯТКАЎ «НАВУКОВЫ СТЫЛЬ» Пытанні для вуснага кантролю і падрыхтоўкі да заліку:
1. Якія групы слоў складаюць лексіку навуковых тэкстаў? 2. Якія словы адносяцца да стылістычна нейтральнах, агульнаўжывальных? 3. Ці заўсёды агульнаўжывальныя словы стылістычна нейтральныя ў навуковых тэкстах? Чаму? 4. Якая розніца ва ўжыванні агульналітаратурных слоў у мастацкім і навуковым тэкстах? 5. Якія словы адносяцца да агульнанавуковых? Чаму? 6. Якая група лексікі вызначае адметнасць мовы навукі і тэхнікі? Чаму? 7. Чаму фразеалагізмы абмежавана выкарыстозваюцца ў навуковых тэкстах? 8. Словы якой часціны мовы не ўжываюцца ў навуковым 9. Якія асаблівасці ўжывання назоўнікаў і прыметнікаў у навуковых тэкстах? 10. Якія правілы маўленчай этыкі вы сфармулюеце адносна 11. Якое месца займае дзеяслоў у навуковым маўленні? 12.Што досыць часта аб’ядноўвае дзейнік і выказнік у навуковых тэкстах? А што раздзяляе ў такіх выпадках? 13.Чым вы растлумачыце ўжыванне апавядальных двухсастаўных развітых сказаў у мове навукі? 14.Чаму ў навуковым маўленні з усіх тыпаў складаных ска-
Заданні для самакантролю і індывідуальнай працы пад кантролем выкладчыка 1. Перакладзіце тэкст з рускай мовы на беларускую. Выдзеліце тэрміны, назавіце галіну навукі, якой належаць тэрміны, і іх тыпы паводле будовы. Одна из важнейших задач астрономии - определение характеристик звезд, в том числе экваториальных координат, собственных движений и лучевых скоростей, звездных величин, спекторных классов, температур, кривых измерения блеска (у переменных звезд) и др. Эти характеристики используются как в научных исследованиях (например, при изучении строения и развития звездных систем), так и при решении отдельных практических задач (например, в геодезии, навигации). Результаты таких определений публикуются в виде упорядоченных списков, которые называются звездными каталогами. В зависимости от содержания каталога и принципа выбора включенных в него объектов различают астрометрические каталоги, общие каталоги, каталоги переменных звезд, ярких звезд и т.п. Звезды в звездных каталогах обычно располагают в порядке увеличения их прямых восхождений. Название каталога с указанием номера, под которым в каталоге записана та или иная звезда, используется в качестве обозначений (имен) звезд. Особое значение имеют звездные каталоги положений, содержащие точные экваториальные координаты звезд в некоторый момент времени (эпоха каталога). Все положения звезд в каталоге относятся к одной системе небесных координат, и, таким образом, каталог сам как бы определяет эту координатную систему. Составлением таких каталогов занимаются многие обсерватории мира. В частности, большое значение в этой области астрономии имеют работы Пулковской обсерватории (Энциклопедический словарь юного астронома). 2. Перакладзіце тэкст з рускай мовы на беларускую. Выдзеліце тэрміны і параўнайце іх з адпаведнымі ў рускай. Вашы вывады і назі- ранні над вымаўленнем і правапісам. Слово «перспектива» происходит от латинского глагола perspicio - «ясно вижу». В изобразительном искусстве перспектива – способ изобра- жения пространственных фигур на плоскости такими, какими они видны из одной неподвижной точки. Из опыта мы знаем, что при удалении предмета его видимые размеры уменьшаются, уходящие в даль параллель- ные прямые (например, два рельса железнодорожного пути) представ- ляются нам сходящимися в одной точке на горизонте, а круглое озеро вы- глядит с берега как вытянутый овал. Точные законы перспективы разрабатывали архитекторы, художники и ученые эпохи Возрождения начиная с XV в., среди них - Ф.Брунеллес- ки, П. Учелло, Пьеро делла Франческа, Леонардо да Винчи, А. Дюрер и другие. На одной из гравюр А. Дюрера изображено, как художник рисует лютню. Перед ним стоит прибор, который состоит из рамки с натянутой на нее квадратной сеткой и прикрепленным перед ней глазком; глядя в этот глазок на лютню, художник переносит ее изображение на лежащий перед ним лист бумаги, на котором нанесена такая же, как на рамке, квадратная сетка. Это практическая школа перспективы (Энциклопедический словарь юного математика). 3. Прачытайце тэкст. Да якога стылю належыць? Якой часціны мовы ў параўнанні з папярэднім тэкстам у ім няма? Фінансавы план распрацоўваецца на год з разбіўкай па кварталах. У першым раздзеле адлюстроўваецца прыбытак ад усіх відаў дзейнасці, паявыя ўзносы і ўклады членаў працоўнага калектыву. Важнае месца ў даходнай частцы фінансавага плана займаюць амартызацыйныя адлічэнні і ўстойлівыя пасівы. У акцыянерных таварыствах істотнае месца ў паступ- леннях займаюць паступленні ад выпуску і распаўсюджвання акцый і даходы па аперацыях з імі. У другім раздзеле фінансавага плана адлюст- роўваюцца выдаткі на расшырэнне і тэхнічнае пераўзбраенне прадпрыем- ства, сацыяльныя патрэбы членаў калектыву, пагашэнне банкаўскіх крэды- таў. Акцыянерныя таварыствы плануюць у гэтым раздзеле выдачу дыві- дэндаў. У трэцім раздзеле паказваюцца такія плацяжы ў бюджэт, як падат- кі на прыбытак, даходы, нерухомасць і г.д. Да фінансавага плана дадаюць разлікі выручкі ад рэалізацыі прадукцыі, планы прыбытку і яго размерка- ванне, разлікі па ўсіх відах падаткаў і абавязковых адлічэнняў у пазабюд- жэтныя фонды, планы фінансавання капітальных укладанняў і рамонту і іншыя планаваныя разлікі выдаткаў і паступленняў (А. Шаўлюкоў). 4. Прачытайце тэкст з папярэдняга задання і падкрэсліце дзеяс- ловы ў ім. Якая колькасць дзеясловаў у параўнанні з назоўнікамі, прыметнікамі ў тэксце? Вызначце формы дзеяслова і іх ролю. 5. Перакладзіце тэкст з рускай мовы на беларускую. Выдзеліце тэрміны, раздзяліўшы іх на дзве групы: 1) словы, 2) словазлучэнні. Эоловые формы рельефа возникают под действием ветра, преиму- щественно в районах с аридным климатом, а также по берегам морей, озер и рек. Наиболее распространены аккумулятивные и аккумулятивно-дефля- ционные формы рельефа, среди которых типичны песчаные гряды, буг- ристые пески, ячеистые пески, барханы, дюны и т.п. Морфология и вели- чи на образований зависит в основном от режима господствующих ветров. Согласно классификации сов. ученого Б.А. Федоровича (1964), различают: оголенные легкоподвижные песчаные формы, характерные для тропич. аридных пустынь (Сахара, Такла-Макан); полузаросшие слабоподвижные - для внетропич. пустынь (Ср. Азия, Австралия); зарос- шие неподвижные - для внепустынных районов (Зап. Сибирь, Северная Америка). К вырабо- танным (дефляционным) формам относятся котлы, ниши, ложбины котловины, ярданги, решетчатые скаты, а также различные останцы выду- вания и т.п. (Географический экциклопедический словарь). 6. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначце адметнасці нормы беларускай мовы і іх тыпы ў параўнанні з рускай. Процентом называется сотая доля числа. Для чего нужны проценты и почему для этого ввели специальный термин? Прежде чем ответить на эти вопросы, попробуем ответить на другой: много ли соли в морской воде? Конечно, можно налить в ведро морскую воду, поставить его на огонь и подождать, пока вся вода испарится, собрать и взвесить оставшуюся соль. Можно ли утверждать, что у другого человека получится столько же? Видимо, нет. Его ведро может оказаться больше или меньше, оно может быть налито более или менее полно; в результате получится другое количество соли… Проценты были известны индийцам еще в V в. Это закономерно, так как в Индии с давних пор счет велся в десятичной системе счисления. В Европе десятичные дроби появились на тысячу лет позже, их ввёл бельгийский учёный С. Стевин. В 1584 г. он впервые опубликовал таблицу процентов. Введение процентов оказалось удобным не только для оценки содержания одного вещества в другом. В процентах стали измерять изменение производства товара, рост денежного дохода и т.д. Со временем люди научились извлекать из вещества его компоненты, составляющие тысячные доли от массы самого вещества. Тогда, чтобы не вводить нуль и запятую, ввели новую величину – промилле – тысячную долю, которую обозначили знаком % и вместо 0,6% стали писать 6%. Однако эту величину постоянно применяют лишь в некоторых областях техники, а в большинстве случаев используют десятые и сотые доли процента. Так, содержание соли в морской воде составляет 0,25% или 2,5% (Энциклопедический словарь юного математика). 7. Перакладзіце тэкст на беларускую мову, выпішыце тэрміны, вызначце спосаб іх утварэння і параўнайце з утварэннем адпаведных тэрмінаў у рускай мове. Устойчивость сортов льна-долгунца к болезням - необходимое усло- вие для полного проявления их биологических возможностей, реализации хозяйственно ценных признаков и получения высокого стабильного уро- жая. В результате многолетней селекционной работы достигнуты опреде- ленные успехи в выведении сортов льна-долгунца с групповой устойчи- востью к ржавчине и фузариозному увяданию, внедрение которых в произ- водстве в последние годы исключило эпифитотии данных заболеваний и практически решило проблему борьбы со ржавчиной. Вместе с тем все современные сорта льна-долгунца, устойчивые к ржавчине и фузариоз- ному увяданию, поражаются другими болезнями, в том числе пасмо, кото- рое в отдельные годы вызывает значительные потери урожая семян и волокна, снижают его качество. В настоящее время селекционерами Всероссийского научно-иссле- довательского института льна проводится селекционная работа на устой- чивость льна-долгунца к ржавчине, фузариозу и пасмо. Основными мето- дами выведения устойчивых к болезням сортов льна-долгунца являются гибридизация и отбор. Многолетняя селекционная работа на устойчивость льна к ржавчине с использованием сильного инфляционного фонда показа- ла высокую эффективность данного метода и позволила создать высоко ус- тойчивые к этому заболеванию сорта льна-долгунца: Торжокский, Ново- торжокский, Алексий, А-29, Ленок, А-93, А-49 (Т.Крылова, Т. Алексан- дрова).
8. Прачытайце тэксты, выдзеліце прыметнікі, параўнайце іх ужыванне, ролю ў кожным. Лес зачароўвае ў любую пару года. Зімой - ён манументальна строгі і адначасова нейкі празрысты – светлы, як усё жывое; вясной – не проста абужданы, а па-маладзецку ўзрушаны і гарэзлівы, гатовы напрапалую кідацца насустрач і вятрам-сухавеям, і дажджам-драбнасеям, і ліўням, што шастаюць, як з вядра; улетку - ён увогуле надзвычай абаяльны, здольны і расчуліць да слёз і падараваць нават знямогламу сэрцу жаданую бадзёрасць такой крынічнай чысціні і свежасці - ахнеш ад задавальнення; увосень - ён невыказна багаты, бы той баярын, што дзень пры дні мяняе сваё парчовае ўбранне (В. Праскураў). ...На тэрыторыі Беларусі выдзелены два антрапалагічныя тыпы. Беларусы паўночна-заходніх, паўночных і паўночна-ўсходніх раёнаў рэспублікі маюць сярэдні рост, светлы колер скуры, вачэй, валасоў, сярэдне-шырокі твар з прамой або ўвагнутай спінкай носа і сярэднегустой барадой і належаць да беламорска-балтыйскай расы другога парадку еўрапеоіднай вялікай расы. Беларусы Палесся маюць больш цёмны колер вачэй і валасоў, больш прамую спінку носа і належаць да сярэднееўрапейскай расы другога парадку еўрапеоіднай расы (БелСЭ). 9. Прачытайце прыклады пабочных слоў і выразаў і ўстанавіце іх значэнне: 1) ацэнка (выражэнне ўпэўненасці, няўпэўненасці, сумнен- ня, верагоднасці); 2) эмацыянальная ацэнка (задавальненне, незада- вальненне, здзіўленне); 3) крыніца паведамлення; 4) сувязь і парадак думак ці спосаб афармлення думак; 5) выражэнне ветлівасці, прыцяг- ванне ўвагі субяседніка да паведамлення. Калі ласка, нарэшце, на жаль, відаць, па-першае, такім чынам, згадзі- цеся, аднак, несумненна, верагодна, на шчасце, як паведамлялі, паслухай- це, як відаць, па-другое, здаецца, праўда, адным словам, мусіць, кажуць, вядома, зразумела, спадзяюся, бывала, натуральна, па-мойму, бясспрэчна, наадварот, на маю думку, з аднаго боку, з другога боку, помніцца. 10. Прачытайце тэксты. Выдзеліце ў іх пабочныя словы. Якое значэнне яны маюць? Якая іх роля? Многа напісана пра вочы, што яны - люстра душы, псіхічнай арганізацыі чалавека. Але, можа, нішто не выяўляе чалавека так, як яго хада. Вось прайшоў нехта, і табе робіцца нядобра ад нейкага адчування, што гэта рушыць цяжкая, упартая, сляпая сіла, якая не знаецца з такімі тонкімі нюансамі душы, як ласка, пяшчота, дабрата, каханне, чуласць, спагада. I ўся гэта трывога толькі ад таго, што прайшоў непрыгожа, няўклюдна, як кажуць, па-мядзведжы - наскамі ўсярэдзіну. На жаль бывае, гэтак ходзяць і жанкі, і нават маладыя дзяўчаты. Дзе ўжо там думаць пра нейкую жаноцкасць. Хаду таксама трэба выхоўваць. Як інтэлект. А яны звязаны паміж сабою, я ў гэта веру. Чалавек не мае права быць непрыгожым. I нядобрым (паводле Я. Скрыгана). 11. Прачытайце тэксты. Звярніце ўвагу на тыпы сказаў у іх паводле будовы ў залежнасці ад стылю тэкстаў. Якія тыпы простых і складаных сказаў пераважаюць у навуковым стылі? I. Для кантролю адноснай вільготнасці паветра прымяняюцца псіхрометры Аўгуста і Асмана. Яны складаюцца з двух звычайных тэрмометраў, толькі ў адным з іх шарык абгорнуты марляй ці батыстам, канец якіх апушчаны ў ёмістасць з вадой. Паказанні змочанага тэрмометра будуць ніжэйшыя, бо частка цяпла ідзе на выпарэнне вады. Па розніцы тэмператур сухога і змочанага тэрмометраў, выкарыстоўваючы спецыяльную табліцу, вызначаюць вільнотнасць паветра.Асаблівасцю аспірацыйнага псіхрометра Асмана з’яўляецца тое, што ён забяспечаны спружынным вентылятарам. Выпарэнне вады ў ім больш пастаяннае і паказанні будуць больш дакладнымі. Адносную вільготнасць зручна вымяраць валасяным гігрометрам, які адразу дае вынік у працэнтах. Для запісу паказанняў псіхрометраў выкарыстоўваюцца гігрографы розных марак (Г Круглякова). II. Кветкі заўсёды былі цудоўным падарункам. Нішто так хораша не выяўляе дружбу і добрыя пачуцці, як яны. Але патрэбна ўмець дарыць кветкі. Існуюць правілы, якіх, па магчымасці, патрэбна прытрымлівацца. Палявыя, лясныя, лугавыя кветкі недарэчна выглядаюць на святоч- ным ці ўрачыстым прыёме, тут патрэбны гваздзікі, ружы, архідэі, гладыё- лусы. Букет не павінен быць бедным, ды і не надта вялікім, але абавязкова з няцотнай колькасцю кветак - 3, 5, 7 і г.д. Перш чым уручыць кветкі, іх патрэбна вызваліць ад паперы. Але насіць кветкі заўсёды апушчанымі ўніз, закручанымі ў паперу, каб закрыць іх ад пылу, сонца, марозу, цяпла рук. Раскруціць кветкі патрэбна ў вестыбюлі, у пярэдняй ці перад дзвярыма кватэры. Паперу, у якую быў закручаны букет, палажыце на стол у пярэдняй ці, у крайнім выпадку, у сваю кішэню. Цэлафан не здымаюць. Уручаючы кветкі, трымайце іх у левай руцэ, каб правая была вольная для прывітання. Перадача букета суправаджаецца некалькімі цёплымі словамі і лёгкім паклонам. Калі кветкі прыносіць запрошаная пара, то мужчына ўручае іх гаспадыні дома. Гэта рабіцца нават і ў тым выпадку, калі пара запрошана на дзень нараджэння гаспадара дома. Апошняму падносяць толькі падарунак. Малады чалавек пры наведванні дома бацькоў нявесты ці дзяўчыны, да якой заляцаецца, прыносіць два букеты: спачатку ўручае кветкі маці, затым – дачцэ. Букеты павінны быць рознымі (паводле Рэйгарда Хена). III. Тэарэтычная геаграфія, навуковы напрамак у геаграфіі, які вывучае ў абагуленым, галоўным чынам абстрактным, фармалізаваным аспекце геасістэмы (і іх структуры), геаграфічную прастору, геаграфічнае поле любых геаграфічных аб'ектаў (прыродных, грамадскіх, прыродна-грамадскіх) рознага іерархічнага ўзроўню ў іх дынаміцы і непарыўнай сувязі, а таксама шляхі мадэлявання геасістэм, асноўныя віды мадэляў і іх характарыстыкі. Тэарэтычная геаграфія даследуе паняційна-тэрміна- лагічны апарат геаграфіі і лагічныя асновы прымянення агульнанавуковай метадалогіі (сістэмнага падыходу, матэматычных метадаў, тэорыі інфар- мацыі і іншыя) у геаграфічных навуках. Па зместу тэарэтычная геаграфія значна вузейшая за тэорыю геаграфіі, якая, па сутнасці, не што іншае, як сукупнасць тэорый усіх прыватных навуковых дысцыплін, што ўтвараюць сістэму геаграфічных навук. Утвораная ў 2-й палове XX ст. як навуковы напрамак тэарэтычная геаграфія знаходзіцца ў стадыі станаўлення (Геаграфічны энцыклапедычны слоўнік). 12. Вызначце ў тэкстах розных стыляў аднародныя члены сказа і параўнайце спосаб іх падачы. Якая асаблівасць ужывання і афармлен- ня аднародных членаў сказа ў навуковых тэкстах? I. Птушкі - самы шматлікі клас наземных пазваночных (каля 8600 сучасных відаў). Асноўныя рысы знешняй і ўнутранай будовы птушак сведчаць пра іх выдатную прыстасаванасць да палёту. Абцякальная форма цела, пёравае покрыва, ператварэнне пярэдніх канечнасцей у крылы, вялікія моцныя грудныя мышцы, трывалыя і лёгкія косці, своеасаблівы механізм дыхання, паветраныя мяшкі і многія іншыя асаблівасці не толькі абумоўліваюць магчымасць палёту, але і самі з’яўляюцца вынікам ад-варотнага ўздзеяння паветранага асяроддзя на арганізм птушкі. Птушкі як прагрэсіўная галіна рэптылій, у адрозненне ад апошніх, маюць значна больш высокі ўзровень развіцця нервовай сістэмы і органаў пачуццяў, а значыць, і больш разнастайныя і складаныя прыстасавальныя паводзіны. Тэмпература цела высокая (да 42 і нават 45°С) і пастаянная, што звязана з інтэнсіўным абменам рэчываў і больш дасканалай тэрмарэгуляцыяй. Пер’е птушкі дыферэнцыравана ў залежнасці ад прызначэння (покрыўнае, махавое, рулявое і г.д.). Разнастайнасць яго афарбоўкі дасягаецца спалучэннем пігментаў – ліпахромаў (чырвоны, жоўты, зялёны) і меланінаў (чорны, буры, шэры) і асаблівай мікраскапічнай будовы тканак пяра – іх аптычнай актыўнасцю. Птушкі бяруць здабычу дзюбай, будова якой залежыць ад спосабу кармлення. Будова ног у многіх вызначаецца спосабам жыцця (А.Дарафееў).
5. ТЭАРЭТЫЧНЫ МАТЭРЫЯЛ ДА ТЭМЫ «СІСТЭМА ЖАНРАЎ НАВУКОВАЙ ЛІТАРАТУРЫ»
Сістэма жанраў навуковага стылю і агульныя патрабаванні да іх. У сістэме вышэйшай адукацыі значнае месца адводзіцца самастойнай працы студэнтаў. Гэта падрыхтоўка рэфератаў, дакладаў, паведамленняў, артыкулаў, міні-выказваняў, эсэ, рэзюмэ, анатацый і інш. І таму цалкам апраўдана і заканамерна, што студэнты атрымліваюць заданні творчага і навукова-даследчага характару. Актывізацыя гэтага кірунку працы садзейнічае правядзенню студэнцкіх навуковых практыч- ных семінараў і канферэнцый, дзейнасці факультатываў. Адрозніваюць наступныя жанры навукі: тэзісы, паведамленні, аната- цыі, слоўнікі, даведнікі, артыкулы, рэфераты, эсэ, даклады, рэзю- мэ,вучэбныя дапаможнікі і інш. Навуковыя тэксты будуюцца ў адпаведнасці з законамі жанру. Артыкул, напрыклад, пачынаецца з выкладу гісторыі пытання, абгрунтавання актуальнасці тэмы, аб’екта даследавання, вызначэння мэт і задач. У галоўнай частцы выкладаюцца: факты, назіранні і іх аналіз. Заключная частка артыкула – вывады, што выцякаюць, з’яўляюцца вынікам таго, аб чым было заяўлена ў асноўнай частцы. Напрыканцы артыкула – спіс літаратуры, у асобных выпадках ілюстрацыі, слоўнікі, схемы, табліцы ці іншыя дадаткі. Навуковы стыль прадстаўлены трыма тыпамі маўлення: апавядан- не, апісанне, разважанне, радзей крытыка-палемічным, які характыры- зуецца ацэнкай розных поглядаў і адстойваннем свайго. Маналог – асноў- ная форма навуковага стылю. Рэферат – кароткі выклад асноўных думак і меркаванняў, які засна- ваны на крытычным аглядзе літаратуры, ці паведамленне навукова-папулярнага зместу. Інфармацыйны рэферат прадугледжвае працу з навуковымі крыніца- мі: энцыклапедыямі і даведнікамі, падручнікамі і дапаможнікамі, манагра- фіямі і артыкуламі, рэцэнзіямі і інш. Падрыхтоўка рэферата патрабуе сціслага канспектавання думак, ідэй, разважанняў аўтара кнігі. Гэта праца патрабуе пэўных уменняў і навыкаў. Студэнт павінен выразна ўсвядоміць сутнасць тэмы, мэты і задачы, якія трэба вырашыць у працэсе канспекта- вання навуковага тэксту. З прапанаванага спісу літаратуры неабходна вы- лучыць найбольш важную ці асноўныя крыніцы да рэферыравання (улі- чыць парады кіраўніка). 1 этап. Азнаямленне з тэкстам матэрыялу, у ходзе якога вылучаецца найбольш важнае, істотнае, сутнаснае з прачытанага. 2 этап. Падабраны матэрыял неабходна запісаць у лагічнай паслядоўнасці ў адпаведнасці з выражанай кампазіцыяй: уводзіны, галоўная частка, заключэнне. Пры кампаноўцы тэксту трэба захоўваць суадносіны паміж структурнымі часткамі. 3 этап. Разгорнутыя і цяжкія для ўспрымання выказванні перадаюцца ў даступным выглядзе з захаваннем сэнсу аўтарскай думкі. Напісанне навуковага рэферата і даклада мае на мэце развіць навыкі даследчыцкай працы ў студэнтаў. Выявіць інтэлектуальныя і камунікатыў- ныя здольнасці. Гэта праца робіць навучанне асобасна-арыентаваным і дапамагае студэнтам развіць і рэалізаваць свой творчы патэнцыял, арыен- туе іх на ўсвядомлены выбар прафесіі. Навукова-папулярны рэферат ці даклад мае творчы ўхіл, паколькі пры асвятленні тэмы студэнт павінен самастойна выкласці разважанне, свой погляд і пазіцыю. Добра, калі ў даследаванні зроблена супастаўленне і параўнанне поглядаў. Выказваюцца крытычныя меркаванні, прысутнічае абгрунтаваная палеміка. Даклад – публіцыстычнае меркаванне ці выступленне на пэўную тэму. Паспяховая падрыхтоўка навуковага ці навукова-папулярнага даклада (артыкула, эсэ, рэферата, рэцэнзіі і інш.) залежыць ад ступені авалодвання тэхналогіяй даследавання, творчага падыходу, умення аналізу першакрыніц. Важна, каб тэма рэферата ці даклада адпавядала ўласным схільнасцям. Важна засвоіць методыку працы з навуковымі крыніцамі. Не трэба канспектаваць кнігу ці артыкул цалкам, варта імкнуцца выдзеліць самае галоўнае, найбольш істотнае, характэрнае і запісаць. Пасля адбору матэрыялу пачынаецца падрыхтоўка чарнавога варыянта працы. Цытаты, схемы, табліцы, слоўнікі ці ілюстрацыі думкі ўключаюцца ў тэкст рэферата, даклада арганічна, дарэчна з захаваннем правілаў афармлення, спасылак. Аўтарытэтныя думкі і меркаванні могуць служыць зыходным пунктам пры фармуліроўцы ўласнай думкі ці перакідным мастком ад адной думкі да другой. У заключэнні выкладаюцца галоўныя высновы ў даследаванні тэмы. Напрыканцы рэферата (даклада) абавязкова падаецца спіс выкарас- танай літаратуры. Прыкладны аб’ем навукова-папулярнага рэферата 10-15 стандартных лістоў. Тэзіс. Палажэнне, што коратка фармулюе якую-небудзь ідэю, а таксама адну з асноўных думак сачынення, даклада: Тэзісы даклада.
|
