НАВУКОВЫ СТЫЛЬ 4 страницаШто датычыць прастамоўных слоў і выразаў, жарганізмаў (на халя- ву, перці напралом, скапыціцца, дрыхнуць, дамушнік, макрушнік), то іх ужываннс абмежавана пэўнай сацыяльнай, узроставай ці прафесійнай прыналежнасцю, але ў любым выпадку яны не ўпрыгожваюць маўленне, не робяць гонар асобе. Наконт іншамоўных слоў, колькасць і роля якіх даволі значная ў моўнай сістэме, варта адзначыць, што іх ужыванне без патрэбы - гэта недаравальная абыякавасць да роднай мовы (чао, ад’ю, арывідэр, о’кей). Русізмы, асабліва ў СМІ, - сведчанне няўважлівасці, моўнай неахайнасці альбо звычкі думаць па-руску, калі пры перакладзе трапляюць такія словы, як мір (свет), учот (улік), пабег (парасткі), вучэнне (вучоба) і інш. Выкарыстанне слоў-паразітаў (так сказаць, гэта самае, э-э-э, браток, ага, гм і інш.) у любых стылях літаратурнай мовы лічыцца парушэннем нормы, абыякавасцю да маўлення, а ў пэўнай меры і сведчаннем пра нізкі ўзровснь агульнай культуры чалавека. Багацце маўлення выяўляецца ў разнастайнасці выкарыстання моў- ных сродкаў і ў адсутнасці ці вельмі рэдкім паўтарэнні адных і тых самых слоў і выразаў. Выключныя магчымасці пазбегнуць паўтораў маюць сіно- німы, якія дапамагаюць выказаць думку вобразна, цікава, неаднастайна, перадаць адценні і выразіць адносіны. Так, паняцце «многа» выражаецца з дапамогай 66 розных сінонімаў, якія, у залежнасці ад сітуацыі маўлення, могуць быць скарыстаны, напрык- лад: многа, шмат, багата, нямала, безліч, процьма, парадкам, гібель, лес, мора, аж цёмна, дай божа, як грыбоў, хоць адбаўляй, да гібелі і інш.; а паняцце «недахоп» 31 сінонімам, напрыклад: хіба, брак, няспраўнасць, дэфект, загана, вада, агрэх, пахіба, памарка, слабы бок, слабая мясціна, цёмны бок, ахілесава пята і інш. Дакладна выказаць думку, а слухачу (чытачу) адэкватна ўспрыняць яе дапамагае валоданне мнагазначнымі словамі, іх магчымасцямі семан- тычнага вар’іравання ў кантэксце. Разнастаіць маўленне дапамагаюць роз- ныя прыёмы яго сінтаксічнай арганізацыі. Багацце лексічных запасаў беларускай мовы часткова адлюстравана ў слоўніках, паколькі няма такога слоўніка, які б зафіксаваў ўсе словы мо- вы. Гэта звязана з тым, што колькасць слоў пастаянна павялічвасцца: пры- ходзяць словы з жывых, народных гаворак, з іншых моў, пашыраецца семантыка вядомых слоў, утвараюцца новыя словы, асабліва тэрміны, абрэвіятуры і іншыя, што звязана з развіццём грамадства, навукі, тэхнікі, культуры, мастацтва. Чалавек валодае толькі пэўнай часткай слоў, напрык-лад, у творчасці Пушкіна налічваецца 21 197 розных слоў, у набытку Коласа - каля 37 000 розных слоў. Гэта складае, паводле спецыяльных лінг- вістычных даследаванняў, дзесьці каля 10-15% агульнаўжывальнай лексікі. Вось чаму трэба імкнуцца авалодваць як мага большай колькасцю слоў, якія актыўна скарыстоўваюцца, бо багацце маўлення вызначаецца найперш частатой і разнастайнасцю ўжывання слоў, словазлучэнняў. Пры адсутнасці патрэбнага слова, пры абмежаванні моўных сродкаў назіраюцца паўторы, словы-паразіты, што сведчыць пра няўменне думаць, пра нізкія інтэлектуальныя здольнасці асобы. Выразнасць, наадварот, вызначаецца і дасягаецца спалучэннем колькасці, якасці ўжывання моўных сродкаў: да месца трапны сінонім, эпітэт, метафара, фразеалагізм, параўнанне, прыказка, прымаўка, перыфра- за і інш. Уменне карыстацца самымі звычайнымі словамі, сінтаксічнай арганізацыяй тэксту – гэта таксама сродкі ўзмацнення выразнасці. Выразнасць як камунікатыўная якасць маўлення найбольш харак-тэрна мастацкаму, публіцыстычнаму стылям, менш гутарковаму. У навуко- вым і афіцыйна-справавым стылях сродкі выразнасці маўлення тычацца асобных жанраў, дзе патрабуецца зацікавіць, прыцягнуць увагу, даць ацэн- ку. Таму лекцыя, дыспут, рэцэнзія, вуснае выступленне характарызуюцца выкарыстаннем розных вобразна-выяўленчых сродкаў мовы (фанетычных, лексічных, марфалагічных, фразеалагічных, сінтаксічных), што павышае ўспрыманне інфармацыі. Але пры гэтым яны вызначаюцца самастойнасцю мыслення аўтара, яго цікавасцю да пытання і кантактам з аўдыторыяй. 3.1. Матэрыялы да стылістычнага практыкума «Дакладнасць выказвання і моўныя нормы» Пытанні для самакантролю і падрыхтоўкі да заліку: 1. Вызначце паняцце, абазначанае тэрмінам «культура маўлення»? 2. Чаму правільнасць маўлення з’яўляецца асноўнай якасцю маў- лення? 3. Ці аднолькавыя паняцці азначаюць тэрміны «правільнае маўлен- не» і «прыгожае маўленне»? 4. Як дасягаецца правільнасць маўлення? 5. Якія якасці маўлення, акрамя правільнасці, вызначаюцца і чаму? 6. Ваша меркаванне наконт ужывання іншамоўных слоў у вашай галіне навукі? 7. У чым выражаецца і як дасягаецца багацце маўлення?
Заданні для самакантролю і індывідуальнай працы пад кантролем выкладчыка 1. Прачытайце ўрывак з артыкула Р. Шкрабы. Да якога стылю належыць тэкст? Вашы аргументы. Можна беспамылкова меркаваць пра самабытнасць шмат якіх беларускіх прыказак па названых у іх бытавых рэаліях, уласных імёнах, па адлюстраваных у іх народных звычаях. Вось колькі прыкладаў: «Пазнаюць нашу дачку і ў андарачку», «Грэх у мех, грашаняты ў торбу», «Лапаць з пасталом спрачаліся за лычка пад сталом», «Ніхто не бача, як сірата плача, а кожны бача, як сірата скача», «Хіцёр Зміцер, але й Саўка не дурань», «Што каму рупіць, той тое жупіць», «Як вучоны, то й налаўчоны», «Калі шанцуе, тады і Халімон танцуе». 2. Запішыце словы і словазлучэнні і вызначце, людзі якіх прафе- сій часцей за ўсё імі карыстаюцца. Бартэрная здзелка, дарожныя нататкі, рэклама, ценявая эканоміка, лекцыя-гутарка, лірычны верш, рэпартаж, дыпламатычная недатыкаль- насць, дысертацыя, справаздача, міжнароднае камюніке, службовая харак- тарыстыка, дыпламатычная нота, прамова на мітынгу, манаграфія, фелье- тон, вучоныя запіскі, паэма, крымінальны кодэкс, дагавор, нарыс, аб’ява, судовы іск, тэлеінтэрв’ю, палітычны памфлет, таварная біржа, вайсковая прысяга, рэцэнзія на спектакль, тэлефонная размова, адралогія. Заўвага: з тэрмінамі-прафесіяналізмамі складзіце сказы. 3. Замяніце прыведзеныя сказы канструкцыямі размоўна-гутар- ковага характару, робячы неабходныя лексічныя змены. 1. У мэтах прадухілення псавання харчовых прадуктаў мікраарганіз- мамі прадугледжана апрацоўка іх кансервантамі. 2. Узровень паспяховасці за I семестр пераканаўча дэманструе дзей- насць ужывання новых метадычных прыёмаў. 3. Дырэкцыя лічыць патрэбным падтрымаць Пракаповіч у яе імкнен- ні павысіць прафесійную кваліфікацыю. 4. У сувязі са зменай школьнага раскладу наведванне музея перано- сіцца на аўторак. 4. Назавіце ў сказах навукова-тэрміналагічную лексіку і вызнач- це стылістычную мэту яе выкарыстання. 1. Быстрым позіркам Міхал акінуў калонку лічбаў на дошцы з дадзенымі хімічнага аналізу (Карп.). 2. Сын працуе дыпламатам у адной заакіянскай краіне, дачка ў горадзе метэаролагам (Дуб.). 3. «Наркоз! Вера Паўлаўна!» – устае з табурэціка Яраш (І.Ш.). 4. Давай памаўчым! Дысанансам якімсьці слых рэжуць мне словы (К.Б.). 5. Прыкметы – спадарожнікі мае вы, прэлюдыі на бальшаках да мэты… (А.Л.). 6. Разальецца сунічны водар, бы спрадвечны бароў бальзам. 7. Не веру ідалам паганым, што выразаюць разьбяры (Куп.). 5. Спішыце і абазначце асноўны і, дзе трэба, пабочны націск. Мовазнаўства, адзінаццаць, прэм’ер-міністр, вечназялёны, добраах- вотнік, кіламетр, волевыяўленне, зверабой, зверагадоўля, медыкаменты, мнагаслоўе, многагалоссе, выпадак, еўрабачанне, домабудаўніцтва, дабра- душны, камбайнер, зернясховішча, доўгачаканы, архівазнаўства, дыспасер, мысленне, шэсцьдзясят, туманы, параход, металургія, аднастайны, метані- мія, каменны. 6. Запішыце наступныя выразы і пакажыце сэнсаадрозніваль- ную ролю інтанацыі. 1. Дай Бог чутае пабачыць! 2. Зрабіце ласку, заходзьце! 3. Вы сёння цудоўна выглядаеце. 4. Я цалкам задаволены! 5. Не рабі другому, што не люба самому. 6. Ні ў якім выпадку! 7. Вы ўсё зразумелі? 8. Жыццё пражыць – не поле перайсці. 9. Якое там жыццё! Неверагодна! 7. Выпішыце перыфразы і падбярыце да іх сінонімы. 1. За ўсё мы браліся ўпарта, на ўсё знаходзілі мы спрыт – сядзелі ў шынелях за партай, навукі грызлі мы граніт (П. Броўка). 2. Быў грозны год. Паўночную сталіцу сціскала бітвы зорнае вязьмо (К. Кірэенка). 3. Цар пушчы наіўна і здзіўлена глядзеў на заснежаную роўнядзь круглымі вачыма («Звязда»). 4. Уся неабдымная імперыя дранцвела і дубела ад жахлівага палітычнага марозу (У. Караткевіч). 8. Размяркуйце ўстойлівыя звароты па стылях (навуковы, афі- цыйна-дзелавы, публіцыстычны, гутарковы і стыль мастацкай літа- ратуры). З двума фразеалагізмамі (на выбар) кожнага стылю складзі- це сказы. Рубікон перайсці, прыняць да ведама, прэзумпцыя невінаватасці, спажывецкая карзіна, нерухомая маёмасць, ліць кракадзілавы слёзы, мець рацыю, адыходны промысел, прыпісныя сяляне, святая святых, браць слова, беглы агонь, месца пад сонцам, падвесці рысу, дэмілітарызаваная зона, пуцёўка ў жыццё, гордзіеў вузел, блукаючыя токі, блукаючая зорка, за круглым сталом, залатая сярэдзіна, несувымерныя велічыні, высокай пробы, узвышаць голас, узяць сябе ў рукі, неабарачальны працэс, кануць у Лету, пець дыфірамбы, выпіць горкую чашу, пярэдні край, пір у час чумы, як сабаку пятая нага, перці на ражон, як зайцу стоп сігнал, ісціна ў апошняй інстанцыі, са скуры вылузвацца, залаты фонд, запас трываласці, трацейскі суд, выйсці ў тыраж, чорная дзірка, зорка першай велічыні, на хвасце станавіцца, персона грата, сабакам сена касіць, персона нон грата, мяккая пасадка, ланцуговая рэакцыя, кату пад хвост, свінтус грандыёзус, данайскія дарункі, нябесная канцылярыя, і жук і жаба, даць рады, прыняць меры, ужыць захады.
3.2. ТЭМЫ ДАКЛАДАЎ (РЭФЕРАТАЎ) ДЛЯ ПРЭС - КАНФЕРЭНЦЫІ (НА ВЫБАР ВЫКЛАДЧЫКА): 1. Чужая мова і спосабы яе перадачы. 2. Знакі прыпынку і іх класіфікацыя. 3. Рэформа беларускага правапісу 1933 года. 4. Гісторыя беларускай навуковай тэрміналогіі. 5. Беларуская навуковая тэрміналогія на сучасным этапе. 6. Працяжнік і яго роля ў моўным арсенале Васіля Быкава (Івана Чыгрынава, Івана Пташнікава). 7. Яўхім Карскі – бацька беларускай філалогіі. 8. Тапанімічныя назвы Пастаўшчыны (Глыбоччыны, Міёршчыны, Лепельшчыны, Браслаўшчыны). 9. Рыбы Беларусі (іх найменні ў беларускай і рускай мовах). 10.Птушкі Беларусі (іх найменні ў беларускай і рускай мовах). 11.Табліца Мендзялеева (назвы хімічных элементаў у беларускай і рускай мовах). 12.Як мы лічым. З гісторыі лікаў. 13.Геаметрычныя фігуры (іх назвы у беларускай і рускай мовах). 14.Эмоцыі і эмацыянальны стан чалавека. 15.Здольнасці чалавека. 16.Почырк і характар. 17.Псіхалогія публічнага выступлення. 18.Інтэлект і яго развіццё. 19.Тэмперамент і паводзіны чалавека. 20.Колер і яго ўздзеянне на чалавека. 21.Жаргонная лексіка студэнцкага асяроддзя. 22.Вобразная асацыятыўнасць як адметная рыса творчай індывіду- альнасці Аркадзя Куляшова. 23.Прозвішча як сродак характарыстыкі героя ў творах Якуба Ко- ласа. 24.Адлюстраванне эпохі сродкамі мовы ў рамане Леаніда Дайнекі «След ваўкалака». 25.Асаблівасці перакладу на рускую мову некаторых сінтаксічных канструкцый Івана Мележа «Людзі на балоце» (або «Знак бяды» Васіля Быкава). 26.Беларуская лексіка ў рускім тэксце рамана Уладзіміра Каратке- віча «Каласы пад сярпом тваім». 27. Гістарызмы і архаізмы ў творах Уладзіміра Караткевіча (або Леаніда Дайнекі, Уладзіміра Арлова). 28. Дзеепрыслоўі ў аповесцях Васіля Быкава і сродкі іх перакладу на рускую мову (або ў «Палескай хроніцы» Івана Мележа). 29. Дыялектная лексіка ў «Палескай хроніцы» Івана Мележа (або ў творах Вячаслава Адамчыка, Васіля Быкава, Івана Чыгрынава). 30. Мадальныя канструкцыі ў аповесці «Сцюжа» Васіля Быкава. 31. Лексічныя русізмы ў аповесцях Івана Шамякіна на тэмы су- часнасці. 32. Мова журналістаў і вядучых праграм беларускага радыё і тэле- бачання. 33. Стылістыка мовы твораў Васіля Быкава (або Івана Мележа, Уладзіміра Караткевіча, Івана Шамякіна). 34. Сучасная лексіка: сацыяльная абумоўленасць выкарыстання. 35. Нацыянальная кухня беларуса ў творах мастацкай літаратуры («Тарас на Парнасе», «Новая зямля» Якуба Коласа, «Зямля пад белымі крыламі» Уладзіміра Караткевіча, «Родныя дзеці» Ніла Гілевіча і інш.).
4. МАЎЛЕНЧЫ ЭТЫКЕТ І КУЛЬТУРА ЗНОСІН (Тэарэтычныя звесткі да модуля) Тэрмін «культура маўлення» азначае якасць маўлення і навуку аб якасці маўлення. Спынім увагу на першым значэнні тэрміна, паколькі носьбіт мовы павінен імкнуцца да высокай культуры маўлення, пад якой разумеецца ўменне правільна, дакладна, выразна перадаваць свае думкі сродкамі мовы. Ва ўсякім разе імкненне да валодання мовай павінна праходзіць праз ўсе наша жыцце і нават «ператварыцца ў звычку, якая павінна стаць арганічнай» (гл.:Будагов Р.А. Как мы говорим … С.4). Паняцце «культура» ўключае і культуру ўзаемаадносін, культуру маўленчых паводзін. Культура маўленчых паводзін – састаўная частка агульнай культуры.Чым вышэйшы ўзровень культуры чалавека, тым вышэйшая культура маўленчых паводзін. Маўленчыя паводзіны звязаны з сітуацыяй маўлення, з роляй, якую выконвае носьбіт мовы, бо адзін і той жа студэнт,напрыклад, па-рознаму паводзіць сябе ў маўленчай сітуацыі з аднакурснікамі, з выкладчыкам, з дэканам, на экзаменах і на вуліцы. Правілы маўленчых паводзін рэгулююцца моўным этыкетам. Моўны этыкет– абумоўленая традыцыямі, нормамі маралі сістэма моўных формул (добры дзень, дазвольце, прашу, калі ласка і інш. – выклічнікі моўнага этыкету), якія прымяняюцца з мэтай устанавіць і падтрымаць кантакт з субяседнікам. Моўныя нормы праяўляюцца ў сітуацыях прывітання, развітання, удзячнасці, адабрэння, спачування, віншавання, звароту, прось- бы, парады, загаду і г.д. У формулах моўнага этыкету, які выкарыстоўвае чалавек, адлюстроўваецца ўзровень яго адукацыі, выхаванасці, культуры, маўленчага аясроддзя. Моўны этыкет – неабходная частка культуры маўленчых паводзін кожнага носьбіта мовы. Самыя агульныя правілы прымянення формул моўнага этыкету – вежлівасць, дабразычлівасць, спагадлівасць, дабрата, павага да старэйшых, жанчын і дзяцей, справядлівасць і г.д. Асноўнымі кампанентамі культуры маўлення з’яўляюцца пра- вільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чыстата, выразнасць, дарэчнасць (гл.:Асновы культуры, 1992). Правільнасць маўлення прадугледжвае захоўванне носьбітамі мовы літаратурнай мовы, што забяспечвае адзінства моўных сродкаў і ўзаема- разуменне паміж тымі, хто вядзе гаворку. Вось чаму адна з асноўных задач навучання ў школе заключаецца ў тым, каб кожны авалодаў літаратурнымі нормамі беларускай мовы, а ў ВНУ удасканальваў бы іх. Гэта прадвызна- чала правільнасць як галоўную камунікатыўную якасць, пры адсутнасці якой не могуць «спрацаваць» іншыя камунікатыўныя якасці: дакладнасць, лагічнасць, дарэчнасць і г.д. (гл.: Головин Б.Н. Основы культуры речи. С. 41). Пачатак нарміравання беларускай мовы быў пакладзены Б.Тарашке- вічам. Як пісаў першы старшыня Інбелкульта С.Некрашэвіч: «Да выхаду ў свет у 1918 годзе «Беларускай граматыкі для школ» Б.Тарашкевіча ў нас цвёрда ўстаноўленага правапісу не было… да таго ж у 1926 годзе ўзніка- юць ужо досыць вялікія незадавальненні правапісам Тарашкевіча» (гл.: Працы… С.8). У 1933 годзе быў прыняты першы афіцыйны дакумент «Правапіс беларускай мовы», які быў удасканалены і часткова зменены ў 1957 г. Менавіта апошні варыянт, афіцыйна выдадзены ў 1959 г. як «Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (Мн.: АН БССР, 1959), з’яўляўся да 1 верасня 2010 г. асноўным даведнікам па пытаннях арфагра- фіі і пунктуацыі. Хаця, зразумела, мова развіваецца, мяняецца, адлюстроў- ваючы змены ў жыцці грамадства, таму пастаянна перавыдаюцца акадэ- мічныя граматыкі, слоўнікі, адзначаючы пэўныя змены адносна правіл пра- вапісу, нормаў вымаўлення і іншых. Па гэтай прычыне ўзнікла неабходнасць падрыхтоўкі праекта новай рэдакцыі «Правіл». Дзяржаўная камісія пасля неаднаразовага абмеркаван- ня падрыхтавала праект новай рэдакцыі «Правіл» і распрацавала праект За- кона Рэспублікі Беларусь «Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуа- цыі». Закон Рэспублікі Беларусь «Аб правілах беларускай арфаграфіі і пун - ктуацыі» быў прыняты Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэс- публікі Беларусь 24 чэрвеня 2008 года, адобраны Саветам Рэспублікі На- цыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 28 чэрвеня 2008 года і падпісаны Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь 23 ліпеня 2008 года. Гэты закон уступіў ў сілу з 1 верасня 2010 года. Часам у мове адзначаецца варыянтнасць, якая з’яўляецца натураль- най з’явай існавання моўнай нормы. Так, суіснуюць: бялесы – бялёсы, вуглі (вуглёў) – вугалі (вугалёў), дзіця – дзіцё, коньмі – канямі, лазіна – лазіна, лапушны – лапушысты, ласіца – ласіха, лента – стужка, мачаха – мачыха, навакол – навокал, пагніць – пагнісьці, раніцай – раніцой і інш. Але не ўсе варыянты дапушчальныя ў маўленні, многія з іх парушаюць норму, з’яўляюцца адхіленнямі ад літаратурнай нормы. Напрыклад, можна дагавор, кіламетр, але нельга догавар, кілометр, бо апошнія памылковыя. Таму для выбару правільных варыянтаў, адпаведных норме літаратурнай мовы, лепш за ўсё карыстацца слоўнікамі, даведнікамі (гл., напрыклад: Тлумачальны слоўнік, 1977-1984; Кароткі слоўнік, 1994; Тлумачальны слоўнік, 1996; і інш.). Правільнасць маўлення выяўляецца ў разнастайнасці літаратурнай нормы, сярод якой выдзяляюцца: а р ф а э п і ч н ы я нормы, паводле якіх неабходна аднастайна вымаўляць гукі, спалучэнні іх, словы, выказванні. Так, гукі [ ч ], [ р ] заўсёды цвёрдыя; гукі [ м ], [ п ] перад мяккімі зычнымі і ў канцы слоў выступаюць толькі цвёрдымі: восе[м]дзесят, насы[п]це, восе[м], голу[п]; гукі [з], [с] перад усімі мяккімі, акрамя [ г ’ ], [ к’ ], [ х’], ва ўласных словах павіннывымаўляцца мякка: [ с’ н’ ]ег, [ c’ м’ ]ех, [ с’ в’] яціць, шэ [ с’ ц’], [ з’ л ’]іццё, ку [з ’н’] я, [ з ’ дз’] ей [ с’ н’ ]іць, [ з’ б’]іць; прыназоўнікі на д, б, з вымаўляюцца разам у спалучэнні з наступным словам і ў адпаведнасці з правілам: перад глухім - глухі (над [ т ] хатай, аб [ п ] хлебе), з [ с ] хаты, перад звонкім - звонкі (над братам, аб дарозе, з бяды) і інш.; а к ц э н т а л а г і ч н ы я нормы ўстанаўліваюць месца націску ў слове і спалучэнні слоў, бо націск можа ў розных словах (параўн.: до́бры, дабрэ́ць, дабрыня́), нават у розных формах аднаго і таго ж слова (рука́ - ру́кі, рукі́) быць на розным месцы, рознамясцовым; а р ф а г р а ф і ч н ы я нормы ўстанавліваюць адзінства напісання слоў, іх частак, напрыклад, пэўныя прыметнікі з суфіксам - ск- у залежнасці ад апошняй літары ўтваральнай асновы могуць падпадаць пад розныя правілы напісання (параўн.: Адэ с а + ск = адэскі, сусед + ск = суседскі, Баранаві ч ы + ск = баранавіцкі, Хойні к і + ск = хойніцкі, студэн т + ск = студэнцкі, купе ц + ск = купецкі); Л Е К С І Ч Н Ы Я нормы рэгулююць правільнасць выбару слова для пэўнага кантэксту. Напрыклад, з рада сінанімічных слоў: перапынак, паўза, антракт чалавек выбірае адно, якое найбольш дакладна адпавядае кантэксту, спалучаецца з іншымі; альбо нельга спалучаць рознастылёвыя словы тыпу: мадам зараўла; нядобра ўжываць русізмы тыпу: недахват вільгаці, абучэнне моладзі, бо па-беларуску правільна: недахоп вільгаці, навучанне моладзі і інш.; М А Р Ф А Л А Г І Ч Н Ы Я нормы патрабуюць адзінства ва ўтварэнні і ўжыванні словаформ. Напрыклад, у беларускай мове назоўнікі дроб, запіс, медаль, накіп, насып, палын, сабака, стэп, цень, шынель муж- чынскага роду, таму спалэчэнні з іншымі словамі адметныя ў параўнанні з рускай мовай, дзе гэтыя назоўнікі жаночага роду, параўнайце бел.: цікавы запіс, залаты медаль, шырокі стэп, цень рухаўся, сабака пабег і руск.: ин- тересная запись, золотая медаль, широкая степь, тень двигалась, собака побежала і інш.; С І Н Т А К С І Ч Н Ы Я нормы вызначаюць межы спалучальнасці слоў, рэгулююць правільнае спалучэнне слоў у словазлучэнні, у сказы, якое грунтуецца як па законах каардынацыі, дапасавання, кіравання, пры- мыкання, так і на сінтаксіных здольнасцях пэўных лексем. Напрыклад, каардынацыя дзейніка і выказніка не дазваляе выкарыстоўваць у ролі дзей- ніка зборны назоўнік з выказнікам-дзеясловам у форме множнага ліку тыпу: студэнцтва стараюцца здаць экзамены, бо сказ няправільны, пра- вільна: студэнты стараюцца здаць экзамены; дзеясловы ветлівасці (дзя- каваць, падзякаваць, аддзякаваць, прабачыць, выбачыць, дараваць) кіру- юць назоўнікамі ў форме давальнага склону (дзякаваць сябру, аддзякаваць дзядзьку, прабачыць сястру), а ў рускай мове адпаведныя дзеясловы кіруюць назоўнікамі ў форме роднага склону (благодарить друга, отбла- годарить дядю, извинить сестре) і інш. Разам з тым авалодаць літаратурнай нормай мовы яшчэ, зразумела, не азначае ўмець добра пісаць і добра гаварыць. Але толькі валодаючы літаратурнай нормай, можна павышаць культуру маўлення, дбаць не толькі пра правільнае, але і прыгожае маўленне.
4.1. Пытанні і праблемныя заданні для дыскусіі «Дакладнасць выказвання і культура маўленчых паводзін»
1. Што ўключае ў сябе паняцце «моўны этыкет»? 2. Ці супадаюць паняцці «адукаваны» і «выхаваны, культурны»? 3. Як вы ацэньваеце ходкае ў грамадстве выслоўе «дыпламаваных многа, а разумных мала»? 4. Вашы меркаванні пра культуру ў грамадстве, культуру свайго ася- роддзя, сваю культуру? 5. Якая роля СМІ ў фарміраванні стэрэатыпаў паводзін, культуры? 6. Чаму нацыянальныя стэрэатыпы, якія паказваюць вобразы сусе- дзяў, вельмі часта носяць негатыўны характар? 7. Як вы ацэньваеце стэрэатып паводзін, які склаўся ў кіраўніцтве: «Я начальнік – ты дурак», «Ты начальнік – я дурак»? 8. Які стыль кіраўніка для вас прыемлімы: дырэктыўны (аўтарытар- ны)? дэмакратычны (калегіяльны)? ліберальны (анархічны)? 9. Якая роля стэрэатыпаў ва ўзаемаадносінах людзей розных нацыя- нальнасцей. 10. Якія нормы маўленчай этыкі вы сфармулюеце адносна ўжывання займеннікаў у навуковых тэкстах? у дакладах і выступленнях? ва ўзаема- адносінах з кіраўніцтвам? у акружэнні сяброў-аднадумцаў? 11. Як вы разумееце выразы, што пакінулі нам продкі: «Загавары, каб я цябе ўбачыў», «Дай паслухаць, як ты гаворыш, і я скажу, хто ты». 12. Як разумееце і ацэньваеце парады аб паводзінах у размове? Добра, калі чалавек шмат ведае. Толькі ўмей выбраць, што падыхо- дзіць да гутаркі, умей абмежаваць прадмет размовы, каб весці яе ў патрэб- ным кірунку. Зважай на ўмовы гутаркі, ведай, калі што сказаць: Усё знай, ды не ўсё бай; Многа ведай, ды мала гавары; Трэба знаць, што сказаць; У добрую часіну сказаць, а ў ліхую прамаўчаць (А. Каўрус).
4.2. Матэрыялы для стылістычнага практыкума «Маўленчы этыкет і культура зносін» Пытанні для самакантролю і падрыхтоўкі да заліку: 1. Ад чаго залежыць выбар моўных сродкаў пры маўленні і чым кіруюцца пры іх адборы? 2. Якія моўныя сродкі характэрны ўсім функцыянальным стылям? 3. А якія моўныя сродкі характэрны толькі для пэўнага стылю? 4. Якім чынам змест і мэтанакіраванасць выказвання ўплываюць на выбар стылю? 5. Якую ролю выконваюць выяўленчыя сродкі мовы ў вусным маўленні? Заданні для самакантролю і індывідуальнай працы пад кантролем выкладчыка: 1. Заслухоўванне і рэцэнзіраванне рэферата «Тарашкевіч Браніс- лаў Адамавіч – грамадскі і палітычны дзеяч, вучоны-мовазнавец, пісьменнік-перакладчык, публіцыст». 2.Знайдзіце і выпраўце памылкі, якія дапусціла рэдакцыя, дру-куючы матэрыял ў газеце. Перакладзіце тэкст на рускую мову. Зрабіце вусны пераказ на беларускай мове. «Як уцяпліць вокны?» «Такая праблема стаіць зімой перад кожнай гаспадыняй. Чаму праблема? А таму, што хочацца, каб і холад яны не прапускалі, і каб шкло не замярзала і не пацела. Але гэта чамусьці не ўдаецца зрабіць. Можа рэдакцыя дасць якія парады ў гэтым плане?» Ж. Сюбарава. Калі звярнуцца да даведнікаў карысных парад, то можна прачытаць прыведзеную ніжэй інфармацыю па ўцяпленню вокнаў на зіму. Найбольш надзейны і зручны спосаб уцяплення вокнаў – з дапамогай ушчыльняючых пракладак. Добра закрываючы шчыліны, яны забяспечва- юць надзейную герметызацыю. Пры неабходнасці вокны, фрамугі і форткі можна адчыняць. Прамысловасць выпускае пракладкі з паралону ў выглядзе стужак таўшчынёй 10 і шырын ёй 8 мм без клеевага слою і з клеевым слоем на паверхні адной з граняў. Гэтыя пракладкі можна зрабіць з ліставога пара- лону або паралонавага коўрыка, раскройваючы яго нажом па лінейцы на стужкі неабходнага памеру. Пракладкі прыклейваюць клеем 88Н, БФ-2, клеем-масцікай КН-2 па ўсяму перыметру ўсіх адчыняючыхся элементаў вокнаў у месцах іх прымыкання да каробак. Каб можна было адчыніць фортку, фрамугу, створку, да іх пракладка прыклейваецца толькі адным бокам. Перш чым уцяпліць акно, яго пафарбаваную паверхню ачысціце ад бруду. Нанясці тонкі слой клею на тыя паверхні акна, на якія будзе накладзена пракладка. Ад пракладкі прамысловага вырабу з клеевым слоем аддзяліце ахоўную палоску паперы (спачатку даўжыней 15–20 см). Накладзіце пракладку без нацяжэння, раўнамерна прыціскаючы яе лінейкай або драўлянай рэйкай. Хвілін праз 20 акно трэба зачыніць на некаторы час, пакуль клей поўнасцю не высахне. У кутках пракладку разразаюць і канцы злучаюць пад прамым вуглом. Каб на двайных вокнах шкло зімой не замярзала і не пацела, нельга паміж рамамі класці вату і іншыя збіраючыя вільгаць матэрыялы, а трэба паставіць паміж імі слоікі з паваранай соллю. Шкло на вокнах зімой не будзе замярзаць, калі з вонкавага і ўнутранага бакоў, працерці яго сумессю з 10 частак дзенатурыраванага спірту і часткі гліцэрыну. Нават у самы моцны мароз можна працерці вокны, калі дабавіць у ваду трохі спірту. Калі ж у 0,5 л цеплай вады растварыць 2–3 лыжкі солі, то гэтым растворам легка можна ачысціць шкло ад леду. Калі не заклейваць вонкавыя рамы, шкло таксама не будзе замярзаць. Аконныя рамы можна аклейваць на зіму паперай, змочанай у свежым малацэ (Газета «Полоцкий вестник»). 3. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Падрыхтуйце рэкла- му тавара беларускіх вытворцаў. Мастера рекламы Все большего признания добиваются белорусские мастера рекламы. Лучше всего об этом свидетельствуют итоги состоявшегося в Москве IX Международного фестиваля рекламы, в котором приняли участие 17 стран. Беларусь, значительно уступающая по уровню развития и величине рекламных бюджетов таким странам как Германия, Дания, Бразилия, Швейцария и др., по количеству завоеванных наград (11 – 2 золотые, 2 серебряные, 7 бронзовых) заняла почетное III место. Впереди оказались только хозяева фестиваля и искушенные в рекламном деле итальянцы. Самых высоких эпитетов заслужили творческие находки сотрудников минского рекламного агентства «Крынь». Сразу две их работы были отмечены высшими наградами в конкурсе печатной рекламы в номинации «Транспортные средства и автосервис». По утверждениям опытных специалистов, такое отличие одного агентства в практике фестивалей является уникальным случаем, к тому же оба плаката «Крыни» были изготовлены для одного клиента – известной французской фирмы «Пежо». В других номинациях призерами стали работы таких белорусских агентств и организаций как «Форте», «Белая Корона», «Праймери», «Радио БИ-Эй», «Пингвин» и «ФИТ» (Газета «7 дней». Константин Белоус). 4. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Падрыхтуйце паве- дамленне на экалагічную тэматыку. Как улучшаем экологическую обстановку На заседании коллегии Минприроды рассмотрен вопрос о работе Витебской горрайинспекции природных ресурсов и охраны окружающей среды. Было отмечено, что в последние годы со стороны Витебской горрайинспекции стало уделяться больше внимания вопросам лимитирова- ния в использовании природных ресурсов, выбросов и сбросов загрязняю- щих веществ в окружающую среду, размещения отходов производства и потребления. Проводимая работа дает в целом положительные результаты. Наме- тились устойчивые тенденции сокращения объемов выбросов и сбросов в окружающую среду загрязняющих веществ и улучшения экологической обстановки в регионе. Вместе с тем, относительно высокий удельный вес использования природных и особенно энергетических ресурсов на единицу выпускаемой продукции. Основными источниками финансирования природоохранных мероприятий остаются бюджетные средства и средства бюджетных фон- дов охраны природы. Не выполняются мероприятия, которые должны бы- ли финансироваться за счет средств производственных коллективов.
|
