Дайце азначэнне. 9. Што такое склад? Назавіце тыпы складоў.

Фанема – гэта…

9. Што такое склад? Назавіце тыпы складоў.

10. Што такое націск? Якімі асаблівасцямі характарызуецца бе- ларускі націск?

11. Што такое праклітыкі і энклітыкі? Пацвердзіце прыкладамі.

12. Якія існуюць стылі вымаўлення? У чым іх адметнасць?

13. Што вывучае графіка?

14. Што такое алфавіт? Колькі літар у беларускім алфавіце?

15. Назавіце асноўныя прынцыпы беларускай графікі.

16. Якія літары беларускага алфавіта з’яўляюцца адназначнымі, якія – двухзначнымі?

17. Якія зычныя гукі абазначаюцца з дапамогай дыграфаў?

18. У чым сутнасць фанетычнага прынцыпу? Якія правілы грунтуюцца на ім?

19. У чым сутнасць фанематычнага (марфалагічнага) прынцы- пу? Якія правілы будуюцца на іх?

20. Што такое традыцыйнае і дыферэнцыраванае напісанні? Якія правілы грунтуюцца на гэтых прынцыпах?

21. Запішыце зычныя, пасля якіх пішацца мяккі знак. Падма- цуйце адказ прыкладамі.

22. Запішыце тыпы лексічных значэнняў паводле В.У. Вінагра- дава.

23. Назавіце лексіку паводле сферы ўжывання

24. Што такое тэрмінасістэма? Назавіце спецыфічныя асаблівас- ці тэрмінаў.

25. Дайце азначэнне паняцця «фразеалагізмы». Назавіце тыпы фразеалаізмаў паводле семантыкі.

26. Якія функцыі выконвае мова?

27. Затранскрыбіруйце словы.

Нясвіжская, несмяротнае, збіраешся, айсберг, більярд, недасведча- насць, прыезджы.

28. Праскланяйце наступныя словы і спалучэнні слоў.

Саша, 257, абедзве сястры, паўтара кілаграма, ніхто, сам, дзіця.

29. Запішыце дзеясловы ў 1-й 2-й асобах множнага ліку цяпераш- няга часу.

Падстрыгчыся, адбегчыся, наесціся, аддаць, адбіць, пісаць, сячы, смяяцца, скакаць, хацець.

30. Зрабіце марфемны і словаўтваральны разбор слоў.

Заўвага: для разумення сэнсу ў дужках падаецца аднакарэннае слова або падбіраецца сінонім ці робіцца спасылка на часціну мовы.

 

Узор: высок - а; высока ← высок і – марфалагічны, суфіксальны.

Адабраць (адбіраць), адабраць (адобрыць); аказацца (падаць голас), аказацца (выявіцца, апынуцца); горка (назоўнік), горка (прыслолўе); вяр- шок (старая мера даўжыні), вяршок (верх); абсмаліць; бессардэчна; агля- нуцца; беларус; небеззаганна; дапрацоўваць; абавязак; выгнуць; аглянула- ся, утрымацца, Палессе, збалансаваны, прынясіце, падмацаваўшыся, назбі- раўшы, знаходзячыся.

 

31. Падбярыце і запішыце беларускія адпаведнікі.

Дверь, чернила, черника, конопля, двухлетний гусь, замысловатая роспись, левая туфля, приподнятая бровь, злая собака, перочинный ножик, речушка юности, маленький камешек, два правильных ответа, в десяти шагах от озера, три целых и четыре десятых сантиметра, вскакивать, дого- вариваться, в десятом часу утра, смеяться над самим собою, жениться на хорошей девушке, вне конкуренции, пишите по адресу, дом в три этажа, видно птицу по полету, удариться в амбицию, чтоб не сглазить, у черта на куличках, дедушке – около семидесяти.

32. Запішыце сказы і падкрэсліце дзейнікі і выказнікі. Пастаўце, дзе трэба, працяжнікі,

1. Рыбак быў дзядзька наш Антоні, як і работнік, адмысловы (К-с).

2. Зямля не любіць пустваць – жадае быць жытнёвым полем (К-с).

3. На карце свету мая Беларусь як дубовы лісток (Вял.).

4. Поле шырокае, урадлівае. Бульба свая, з агарода.

5. Сам сабе чалавек не вораг (К.Ч.).

6. Прыпяць рака-казка, легенда (І.Ш.).

7. Рукі хоць рэпу сей (К-с).

33. Спішыце сказы, расстаўце знакі прыпынку. Складзіце схемы сказаў.

1. Глядзела маці як цяжэла жыта пагнала ў трубку проса і аўсы і ўспамінала ўсё што перажыта і гладзіла тугія каласы (Грах.).

2. Злажыць зруб удалося небагата бо хутка ўчапіліся маразы паваліў снег але аснова што б там ні казалі была і ўсю зіму цешыла вока… (І.Ш.).

3. Мы гаварылі пра ўсё і калі я раптоўна змаўкаю яна не здзіўляецца (Б.).

4. І бацька моўкне і чакае што скажа дзядзька або маці і ціха стала ўраз у хаце чутно як муха пралятае (К-с).

5. Як не можа быць дзіцячага пісьменніка які не разумее і не любіць дзяцей так і не можа быць настаўніка што выбраў спецыяльнасць не па закліку душы (Віт.).

6. Ты (настаўніца) узышла на ганак новай школы ты гэтым дзецям блізкая свая і ўжо сябе не лічыш навасёлам бо тут твой дом і тут твая сям’я (Грах.).

7. Пасажыраў у вагоне было нямнога і Лабановіч пераходзіў ад аднаго акна да другога каб разгледзець гэтую мясцовасць і хоць прыблізна адгадаць дзе яго новая школа (К-с).

 

34. Вызначце стылістычную характарыстыку фразеалагізмаў (міжстылёвы, гутарковы, кніжны).

Хоць боб малаці; мазгі ўставіць; з курамі спаць класціся; клёцкі з душамі; аднаго поля ягады; з зубоў ірваць; вочы прадаваць; душу пасвіць; смяшыць курэй; не коз воз; і сячэ і паліць; грэць змяю на грудзях; адвакату язык на лапату; не на смех развязваўся ў бога мех; не ідзе сучка баразной; нясеянае радзіцца; ад зубоў адлятае; ледзянее кроў; пісаць крывёй сэрца; на горкі яблык; другое дыханне; воўчае мяса; каінава пячаць; цялячае захапленне.

35. Знайдзіце ў сказах адхіленні ад норм літаратурнай мовы. Вы-праўце сказы.

1. Прабуюць моц сваіх крылаў, імкліва носячыся ў небе, прыгожыя ластаўкі. 2. Разам злучылася ўсё – і фізічная боль, і крыўда, і жаль. 3. Мы ўсе ліхаманкава шукалі дзейны спосаб выхаду са складанай вытворчай сітуацыі. 4. У яго бібліятэцы не хапае двух кніг Караткевіча. 5. Даўно ўжо абветрылі дарогі, пашарэла зямля і добра ўрунела жыта. 6. Жыццё і дабрабыт селяніна заўсёды залежылі ад надворья. 7. Бацька збіраўся пасадзіць каля варот невялікае дрэўка. 8. Нагрэтыя за дзень зямля, дрэвы і паветра ніяк не маглі застыць. 9. Спыніўшыся сярод сцежкі, сабака доўга брахала незаядлым, асіплым голасам. 10. Шум, крыкі, лаянка чулася з суседняга дома. 11. Плот быў вялікі, на ім можна было перавесці нават некалькі машын. 12. Трое незнаёмых раптам выйшлі на дарогу як раз перад нашай машынай. 13. Столька людзей прыйшлі тады на сустрэчу з Нілам Гілевічам. 14. Яна ўжо не магла нічога сказаць: плач сціскаў ёй сэрца да болі. 15. У кожнага студэнта свой характар, сваё жыццё, і да яго трэба ўмець падыйсці. 16. Расійскія фігурысты – мацнейшыя ў свеце. 17. Валодзька, рыючы ілбом пульхнаю зямлю, выў і роў ад болі, ад крыўды, але не гаварыў нічога.

 

Матэрыялы для кантролю кіруемай

самастойнай работы студэнтаў

Пытанні для абмеркавання і падрыхтоўкі да заліку:

1. Якую ролю ў сказе выконваюць даданыя члены сказа?

2. У чым сутнасць падзелу азначэнняў на дапасаваныя і недапасава- ныя?

3. У чым асаблівасць прыдатка як азначальнага даданага члена сказа? Як адрозніць азначэнне з прыдаткам ад складанага слова?

4. Якую задчу выконвае ў сказе дапаўненне? З чым звязаны падзел дапаўненняў на прамыя і ўскосныя?

5. Што абазначаюць у сказе акалічнасці?

6. Якія прыметы ляжаць у аснове аднародных членаў сказа?

7. Калі паміж аднароднымі членамі ставіцца коска?

8. Якія знакі прыпынку ставяцца пры аднародных членах у сказах з абагульняльнымі словамі?

9. Якое месца сярод спосабаў ускладнення займаюць адасобленыя даданыя члены сказа?

10. Якія ўмовы адасаблення даданых членаў сказа і правілы пастаноўкі знакаў прыпынку пры іх?

11. Што называецца звароткам? Якую ролю ў сказе ён выконвае? Пералічыце правілы пастаноўкі знакаў прыпынку пры зваротку.

12. Якое прызначэнне пабочных слоў, словазлучэнняў, сказаў?

13. Якое прызначэнне ўстаўных слоў, словазлучэнняў, сказаў?

14. Якімі знакамі прыпынку выдзяляюцца пабочныя і ўстаўныя словы, словазлучэнні, сказы?

15. Што такое параўнальны зварот? Раскажыце пра пастаноўку знакаў прыпынку пры параўнальных зваротах.

16. Якія сказы адносяцца да аднасастаўных? Якія віды сказаў вылучаюцца ў межах аднасастаўных выказнікавых? аднасастаўных дзейні- кавых?

17. Які сказ называецца складаным? Якія вылучаюцца тыпы скла- даных казаў?

18. Што называецца простай мовай? ускоснай мовай? Якія знакі пры- пынку маюць сказы з простай мовай?

19. Што такое пунктуацыя? Якое яе значэнне?

 

Тэсты і заданні для пісьмовага кантролю

 

1. Прадоўжыце. Паводле функцыі, якую знакі прыпынку выкон- ваюць у сказах, яны падзяляюцца на раздзяляльныя і выдзяляльныя.

Раздзяляльныя знакі прыпынку служаць…

2. Абазначце графічна ў сказах прыдаткі, якія выражаны агуль- нымі назоўнікамі.

1. Зорка Венера ўзышла над зямлёю (Багд.).

2. Цётка Таццяна развіталася з Андрэем і накіравалася да сваёй хаты (Пестр.).

3. Я чую заўжды сваю Бесядзь-раку і шчырыя, родныя матчыны песні (Пр.).

4. І той рыбак Сымон Латушка з вачэй знікае ў той жа час (К-с).

5. Бор шуміць над ракою Арэсай (Пр.).

3. Абазначце ў сказах прамыя дапаўненні.

1. Жыццё даецца для радасці, для шчасця (Шам.).

2. Час гоіць нават самыя балючыя раны (Саб.).

3. Слова, дум ніхто не звяжа (Куп.).

4. Дубы любяць сонечнае святло, цеплыню і не баяцца вільгаці (В.В.).

5. Скукуе зязюля адвечне «ку-ку» (Куп.).

6. Глушак даў «добры дзень», з цікавасцю паглядзеў, як Нохім корміць каня (І.М.).

4. Расстаўце знакі прыпынку і абазначце графічна аднародныя члены сказа, адасобленыя члены сказа.

1. Ён не працуе імшу правіць (К-с).

2. Буслы збіраліся ў чароды і доўга стаялі на грудах або ляніва аглядалі лагчыны (К-с).

3. Толькі мы ды радзіма ды балотны гушчар помнім кожнага імя знаем многіх у твар (Гл.).

4. Вецер усё мацнеў і хутка ўсё і неба і дарога і чэзлыя балотныя хмызнякі патанула ў снежнай завірусе (Лыньк.).

5. Абвітыя хмелем галінкі і лісце спляліся над галаваю так густа што праз іх не магло прабіцца сонца (Сач.).

6. Урэшце Сцёпка спыніўся на думцы пабачыцца як-небудзь з Аленкаю (К-с).

7. Міхал з Антосем як старыя займалі месцы канцавыя (К-с).

8. Акрамя рыбы ў рэчцы было багата ракаў (Лыньк.).

9. Крушынскі гаварыў ціха і не пазіраючы на госця (Бяд.).

10. Воўк авечак бярэ не выбіраючы (Прык.).

11. Наўкол пляменнікі сядзелі на дзядзьку пільна ўсе глядзелі як ён рукавы закасаўшы па тарцы шоргаў шапку зняўшы (К-с).

5. Запішыце сказы, расстаўце знакі прыпынку і абгрунтуйце іх.

1. Ой бярозы ды сосны партызанскія сёстры вас ніколі ў жыцці не забыць (Р.). 2. Адкажы мне вербачка адкажы ты мне мілая чаму ты ўсё смуцішся журышся пахілая (К-с). 3. Мы пазналі без памылкі выдаў шэлест цемнаты што прывезлі нам пасылкі тэлеграмы і лісты (Гл.). 4. Міхал навошта ўжо таіцца? любіў-такі павесяліцца (К-с). 5. Той хто праўды шукае ў нас знойдзе яе (М.Т.). 6. А я хаджу і радуюся. Ведаеш чаму? (Шам.). 7. Таўпехаецеся як Марка на пекле і больш нічога (Куп.). 8. Тут каля акна малінаўка пяе і стукае жаўна (Б-ч). 9. Рыбак быў дзядзька наш Антоні як і работнік адмысловы а Уладзік пасвіў дзесь каровы травіў чужыя сенажаці а дома з дзецьмі была маці (К-с). 10. Адсырэлі запалкі бо калі поўз набілася снегу ў кішэні (Кул.). 11. У народзе кажуць беражлівым быць лепей жыць («Звязда»). 12. Ёсць куток на зямлі дзень адзін пражывеш назаўсёды цябе зачаруе (М.Т.). 13. Мы гаворым пра ўсё і калі я раптоўна змаўкаю яна не здзіўляецца (Б.). 14. А там дзе першы крок рабілі дзе нашы мацеркі жывуць растуць бярозы і рабіны і лісце падае ў траву (Бур.). 15. Уночы звінелі пілы стукалі сякеры танкісты будавалі пераправу (І.Ш.).

6. Складзіце сказы, каб адзін і той самы назоўнік у форме назоў- нага склону выступаў у сказе ў функцыі дзейніка, выказніка, зварот- ка, прыдатка.

Шчасце, Наваполацк, радасць, Саша.

7. Расстаўце знакі прыпынку пры простай мове. Сказы запішы- це.

1. Стой брат Алесь спыніўся Лабановіч захоплены спакоем раніцы і хараством таго што было навокал ты паглядзі што за слаўнота! (К-с). 2. Паліцаі ў двары схапіліся за вінтоўкі ён (Рыбак) яшчэ паспеў гэта згледзець а назад ўжо не зірнуў – крыкнуў за мной і нырнуў пад жардзіну ў плоце (В.Б.). 3. Я не такая з роздумам прызналася Лада і тут жа горача запэўніла але не стала горшая тата! (Шам.). 4. А што такое мука запытаў Лабановіч і сам адказаў мука гэта ўсё тое што прычыняе нам боль і непрыемнасць (К-с). 5. Сказаць не кепска тут хлапчыне прамовіць часам гаспадыня а ўсё ж дамок свой моцна цягне і кожны к матцы сваёй прагне (К-с).

Модуль «Стылістыка і культура мовы»