НАВУКОВЫ СТЫЛЬ 3 страницаГаўлік Л. С. звярнула ўвагу на тое, што савет СНТ філфака мае падрабязны план, які ў асноўным выконваецца. Члены савета імкнуцца сачыць за наведваннем гурткоў, дапамагаюць старастам і кіраўнікам, асабліва ў час правядзення канферэнцый. Дрэнна тое, што заняткі гурткоў часта пераносяцца, нават і без уважлівых прычын. Гэта парушае графік усіх факультэцкіх мерапрыемстваў, бывае так, што адно набягае на другое, тады не ўсе студэнты могуць прыйсці на гурток і заняткі праходзяць горш, чым звычайна. Пастанавілі: 1.Ухваліць працу савета СНТ філалагічнага факультэта. 2.Старастам гурткоў не пераносіць без уважлівых прычын заплана- ваныя заняткі. II. Слухалі: Інфармацыю факультэцкіх саветаў пра падрыхтоўку навуковых прац на рэспубліканскі конкурс. Пастанавілі: 1. Закончыць афармленне падрыхтаваных прац да 20 верасня, для чаго: а) стварыць на факультэтах студэнцкія машынапісныя бюро; б) выдзеліць з членаў факультэцкіх саветаў аднаго студэнта, які б сачыў за афармленнем неабходных папер, што адсылаюцца разам з даследаваннем. 2. Саветам СНТ факультэтаў фізічнага выхаванняі педагогікі і методыкі пачатковага навучання актывізаваць працу студэнтаў над конкурснымі даследаваннямі. Старшыня савета:Камышкала Л. П. Сакратар:Дзямчук Л. П.
9.2. Напісаць пратакол: а) прафсаюзнага сходу групы; б) пасяджэн- ня школы маладога лектара. 10. Справаздача У справаздачы расказваюць, што і як выканана за адпаведны тэрмін.Гэты дакумент не мае строгай формы. Кожны, хто піша справаз- дачу, павінен паказаць, як выконвалася заданне, якія цяжкасці давялося пераадолець і што дала праца. У канцы справаздачы добра зрабіць вывады і даць свае прапановы. Як і кожная афіцыйная папера, справаздача павінна мець подпіс і дату. Прыкладны тэкст: Cправаздача У час практыкі я разам са студэнткамі Дзямчук Л. Л., Малашкевіч Л. У. збірала антрапанімічныя назвы ў вёсцы Хаціслаў Маларыцкага раёна Брэсцкай вобласці. Яшчэ ў інстытуце мы вывучылі праграму практыкі, паспрабавалі афармляць запісы, пераносіць іх на карткі, таму ў вёску прыехалі падрыхтаваныя. Мне пашанцавала: жанчына, з якою я пазнаёмілася, адразу зразумела, што мне трэба запісваць, і часам сама падказвала розныя формы слоў. Ганна Фёдараўна Міхнюк, 1926 года нараджэння, увесь час жыла ў Хаціславе і ведае ўсіх вяскоўцаў, памятае нават дзіцячыя мянушкі. Я запісала 218 назваў, перанесла іх на карткі. Магнітафон, які ўзяла наша група, амаль увесь час быў у мяне, бо мая бабка пра кожнага чалавека імкнулася расказаць што-небудзь цікавае. Я думала, што запісваць дыялектныя назвы нялегка і сумна. Складанасць, праўда, ёсць. Галоўнае, трэба «разгаварыць» інфарматара, а потым бачыць, калі ён стаміўся, калі яму трэба нешта зрабіць у гаспадарцы. Праграму я выканала. Магнітафонныя запісы дапамаглі выявіць вымаўленне асобных слоў. Думаю, добра, што ўсё мы запісвалі ад розных людзей па адной праграме. Вечарам часта спрачаліся, знаходзілі адзін у аднаго памылкі, і гэта прымушала быць больш уважлівымі на наступны дзень. Цяпер па-сапраўднаму зразумела, што перад выездам у вёску трэба добра засвоіць усе пытанні праграмы, каб потым лёгка весці гаворку з мясцовымі жыхарамі. Пытацца з паперкі нават няёмка, ды і адказы нейкія не такія бываюць. Есць у мяне і прапанова. Добра было б працаваць удвух: адзін размаўляе, а другі піша. Так хутчэй і лягчэй. 10.1. Напісаць справаздачу: а) пра заняткі гуртка; б) пра выкананае грамадскае даручэнне. 11. Пісьмо, тэлеграма Пісьмо, тэлеграма не з’яўляюцца дзелавымі паперамі. I змест іх, і форма залежаць ад таго, хто піша і каму пішуць. Пісьмы бываюць афіцыйныя і неафіцыйныя, тэлеграмы кароткія (нават без прыназоўнікаў) і вялікія, падрабязныя. Незнаёмым пішуць інакш, чым сябрам дзяцінства, людзям, якія разумеюць жарт, не так, як тым, хто ставіцца да ўсяго выключна сур’ёзна. Але ёсць некаторыя правілы, якія вытрымліваюцца ва ўсіх гэтых карэспандэнцыях, што дае падставы пісьмо і тэлеграму разглядаць у раздзеле «Дзелавыя паперы». Пісьмо звычайна пачынаецца зваротам да таго, каму пішуць. Калі прозвішча, імя і імя па бацьку адрасата невядома, можна напісаць: Добры дзень Вам! У самым пачатку ліста ці ў канцы яго ставяць дату, часта называюць і месца адпраўлення (г. Мінск, в. Мікалаева). Вось як Янка Купала пісаў Браніславу Тарашкевічу: Вільня, 4.ІХ.1913 г. Дзядзька Тарас! Што чуваць у Вас з беларускай граматыкай? Ці што-небудзь зрабілі ў гэтым напрамку? Калі маеце ўжо яе нарыс, то будзьце ласкавы прыслаць яго нам, калі не, то будзьце такімі добранькімі і спрытнымі ды як хутчэй гэта зрабіце... Граматыку Вашу хоча Таварыства выдаць і пусціць у свет у «назіданіе» маладому беларускаму пакаленню. Дык варушыцеся, дзядзька, і ў шапку не спіце. Чакаем хуткага ад Вас адказу. Шчыра Вам адданы сакратар выдавецтва Ів. Луцэвіч. 11.1. Напісаць ліст школьнай сяброўцы (сябру), у якім расказаць пра першыя месяцы вучобы ва ўніверсітэце. Прыкладна такога ж зместу напісаць ліст у адзін з малодшых класаў, жыццём якога вы цікавіліся, калі вучыліся ў школе. Параўнаць напісанае і зрабіць вывады. 11.2. Прачытаць урывак з нарыса Я. Брыля «Сэрца камуніста», аформіць тэлеграму, якую прыняла тэлефаністка ад Жалезняковіча. Падсеў да тэлефона і паклікаў пошту. – Ало! Добры вечар! Гэта – Жалезняковіч. Прыміце, калі ласка, тэлеграму. Так, Баранавічы, Папова, 7. Царуку. Дарагі Валодзя, – ён падумаў трохі, падбіраючы словы. – Так. Дарагі Валодзя, – паўтарыў. – Сёння, калі мы адкрывалі помнік нашым баявым таварышам, ты быў, як заўсёды, з намі. Павел. Калі ласка, дзяўчына, паўтарыце. Так. Так. Правільна. Толькі не трэба двойчы «Дарагі Валодзя»: адзін раз будзе лепш. – Ён усміхнуўся. – Дзякую. – Палажыў трубку і пакруціў ручку апарата – на адбой. 11.3. Напісаць пісьмо сваім родным і расказаць пра наведванне музея (выстаўкі, тэатра). 12. Моўныя штампы Формы афіцыйных папер складваліся на працягу доўгага часу. Пры гэтым спачатку заўважалася імкненне максімальна ўніфікаваць, стандарты- заваць дзелавы стыль. Своеасаблівыя моўныя звароты, што пераходзілі з паперы ў паперу, гатовыя выразы, за якімі часта хавалася бюракратычнае пустаслоўе, – адзнакі старога канцылярскага стылю, які быў высмеяны яшчэ Дуніным-Марцінкевічам у камедыі «Пінская шляхта». У апошнія гады стыль афіцыйных дакументаў спрасціўся, наблізіўся да жывой народнай мовы, але і цяпер мае адметныя рысы. 6.2. Матэрыялы да практычных заняткаў «Афіцыйна-справавыя дакументы» Пытанні і заданні для падрыхтоўкі да заліку: 1. Якія сферы грамадскай дзейнасці чалавека абслугоўвае афіцыйна-справавы стыль? 2. У якіх дакументах рэалізуецца афіцыйна-справавы стыль? 3. На якія групы можна падзяліць усе дакументы? 4. Якія моўныя сродкі характэрны для афіцыйна-справавога стылю? 5. Што можна сказаць пра кампазіцыйнае і моўнае афармленне служ- бовай дакументацыі? 6. Работа з афіцыйнымі паперамі: 1) з асабістымі дакументамі (заява, аўтабіяграфія, даручэнне, распіс- ка); 2) з распарадчымі дакументамі (пастановы, распараджэнні, дырэкты- вы, рашэнні, загады і інш.); 3) з адміністрацыйна-арганізацыйнымі дакументамі (план, справазда- ча, дамова, кантракт); 4) з інфармацыйна-даведачнымі дакументамі (даведка, дакладныя і службовыя запіскі, зводкі, агляды, акты, тэлеграмы); 5) са справавымі лістамі. Тэсты і заданні для самакантролю і індывідуальнай працы пад кантролем выкладчыка 1. Вызначце, у межах якога стылю прыведзеныя выразы закана- мерныя. Складзіце з імі (па сваёй спецяльнасці) сказы выразнай функ- цыянальна-стылявой прыналежнасці. Абсалютны нуль, перыядычная сістэма, ахова прыроды, атмас- ферныя з’явы, зялёныя насаджэнні, аўтэнтычны тэкст, кадыфікацыя зака- надаўства, зямельны кодэкс, дыпламатычны імунітэт, адралогія крыміналь- ная, прэзумпцыя невінаватасці, галасавыя звязкі, фанетычная транскрып- цыя, артыкульцыйная база беларускай мовы, прасадычныя сродкі мовы, фанетычны прынцып напісання, таварная біржа, эканамічныя законы, банкаўскі працэнт, валютныя аперацыі, Гандлёва-прамысловая палата, за- кон попыту і прапанавання. 2. Знайдзіце ў сказах памылкі, выправіце іх; замяніце выразы-штампы словамі, якія дакладна перадаюць думку. 1. Студэнты ў большасці выпадкаў самі дабіваюцца выпраўлення недахопаў. 2. Трэба адзначыць, што ў многіх пытаннях яшчэ шмат гучных слоў і мала арганізатарскай работы. 3. Трэба прадставіць гэтай сям’і лепшыя жыллёвыя ўмовы. 4. На занятках прымяняю розную нагляднасць: табліцы, схемы, кадаскоп. Без іх немагчыма даходліва растлумачыць мно- гія моўныя з’явы, правілы. 5. На кожным квадратным метры грунту ага- роднікі збіраюць у цяпліцы да васьмі кілаграмаў вітамінізіраваных прадук- таў.6. Да дзвюх тысяч падыходзіць лічба абанентаў нашай бібліятэкі. 3. Напішыце аб’яву пра ўрачысты вечар, прысвечаны 90-годдзю з дня нараджэння Аркадзя Куляшова (80-годдзю з дня нараджэння Ва- сіля Быкава). У аб’яве пакажыце парадак вечара. 4. Напішыце заяву з просьбай:а) паслаць на практыку ў той рэгіён, дзе жывуць бацькі; б) дазволіць датэрмінова здаць экзамены (прычына – лячэнне і адпачынак у санаторыі); в) дазволіць перавод са стацыянара на завочную форму навучання ў сувязі з сямейнымі абставінамі. 5. Складзіце акт на спісанне фотаматэрыялаў для дыялектала- гічнай экспедыцыі. 6. Напішыце тлумачальную запіску ў сувязі з пропускам першай пары заняткаў. 7. Напішыце справаздачу:а) пра ўдзел у дзяржбюджэтнай тэме, якая распрацоўваецца выкладчыкамі кафедры; б) пра вынікі вытворчай практыкі. 8. Напішыце ліст бацькам і раскажыце у ім пра першыя месяцы вучобы ва ўніверсітэце (або такога ж зместу ліст адпраўце былому класнаму кіраўніку, які паўплываў на выбар прафесіі). 9. Прааналізуйце дакументы, напісаныя вамі, назавіце словы і выразы, якія складаюць спецыфіку гэтых папер. Літаратура
1. Антанюк Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія. Мн., 1987. 2. Асновы культуры маўлення і стылістыкі. Мн., 1992. 3. Каўрус А.А. Дакумент па-беларуску: Справаводства. Бухгалтэрыя. Рыначная эканоміка. Мн., 1994. 4. Лепешаў І.Я., Малажай Г.М., Панюціч К.М. Практыкум па беларускай мове. Мн., 2001. 5. Ляшчынская В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка: Вучэб. дапамож. Мн., 2001. 6. Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы. Мн., 1995.
МОДУЛЬ «КУЛЬТУРА ПРАФЕСІЙНАГА МАЎЛЕННЯ» УВОДЗІНЫ
Важнейшай задачай дадзенага модуля з’яўляецца: сфарміраваць у студэнтаў разуменне неабходнасці ведаць і карыстац- ца беларускай мовай у прафесійнай дзейнасці; выпрацаваць уменне будаваць выказванне з улікам абставін і мэты моўных зносін; развіваць моўную інтуіцыю праз усведамленне стылёвай структуры кантэксту; авалодаць прафесійна арыентаваным маўленнем. Маўленчы этыкет і культура зносін павінны стаць асновай дзейнасці выпускнікоў ПДУ. Тэарэтычны і практычны матэрыял раздзела будзе садзейнічаць пад- рыхтоўцы высокаадукаваных, творчых і крытычна думаючых спецыяліс- таў, здольных вырашаць складаныя моўна-сацыяльныя праблемы бытаван- ня беларускай мовы ва ўмовах дзяржаўнага білінгвізму.
1.Схема блок - сістэмы модуля.
2.МОВА І МАЎЛЕННЕ (ТЭАРЭТЫЧНЫЯ ЗВЕСТКІ ДА МОДУЛЯ «КУЛЬТУРА ПРАФЕСІЙНАГА МАЎЛЕННЯ»).
1.Паняцці «мова», «маўленне», «культура маўлення». Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення Мова і маўленне – паняцці блізкія, узаемазвязаныя, але розныя. Мова – гэта сістэма сродкаў зносін. Маўленне – рэалізацыя гэтай сістэмы, ці функцыянаванне мовы. Вуснае і пісьмовае маўленне – формы праяўлення мовы як сродку зносін. Вуснае маўленне адбываецца ва ўмовах непасрэднага кантакту суразмоўнікаў, таму значнае месца адводзіцца мелодыцы, тэмпу, тону, тэмбру голаса, паўзе, лагічнаму націску і іншым маўленчым якасцям. Пэўную ролю адыгрываюць і нямоўныя сродкі: жэсты, міміка, пэўныя рухі і інш. Усім відам вуснага маўлення ўласціва экспрэсія непасрэднасці і высокі ўзровень эмацыянальнасці. Пісьмовае маўленне характарызуецца наступнымі асаблівасцямі; 1) адсутнасць агульных для ўдзельнікаў зносін жыццевых абставін і агульнага жыццёвага вопыту, што на 90% палягчае ўзаемаразуменне ў размоўным маўленні; 2) адсутнасць дапамогі з боку жэстаў, мімікі, інтанацыі; 3) максімальна ўзбагачаны слоўнік, і пры гэтым пераважна за кошт адцягненых паняццяў; 4) максімальна ўскладнены сінтаксіс. Маўленне носіць індывідуальны характар. Маўленне – гэта двухбаковая з’ява: гэта працэс (маўленчая дзейнасць) і вынік гэтага працэсу, рэалізацыя (тэкст). Віды маўленчай дзейнасці: гаварэнне, слуханне, чытанне і пісьмо, а вынікам яе з’яўляецца выказванне і тэкст. Адрозніваюць унутранае і знешняе маўленне. Афармленне думкі адбываецца без выказвання – гэта ўнутранае маўленне, а з выказваннем – гэта знешняе маўленне. Унутранае маўленне характарызуецца фрагментар- насцю, хуткасцю мыслення, сцісласцю. Для ўнутранага маўлення не характэрны строгія правілы. Знешняе маўленне можа быць вусным ці пісь- мовым, маналагічным ці дыялагічным. Тэкст – гэта аб’яднаная сэнсавай сувяззю паслядоўнасць знакавых адзінак, асноўнымі якасцямі якой з’яўляюцца звязнасць, цэльнасць і закон- чанасць. У залежнасці ад спосабу перадачы зместу і арганізацыі тэксту адрозніваюць такія тыпы, як апісанне, апавяданне, разважанне.
2.1. Матэрыялы да стылістычнага практыкума «МОВА І МАЎЛЕННЕ» Пытанні для абмеркавання і падрыхтоўкі да заліку: 1. У якіх слоўніках і якім чынам перадаецца стылістычная афарбоўка лексічных сродкаў беларускай мовы? 2. Чаму нейтральныя сродкі агульнай стылістычнай сістэмы менш важныя, чым стылістычна афарбаваныя? 3. Чаму словы афіцыйна-справавога стылю называюцца «канцыля- рызмамі»? 4. У якіх стылях мовы пераважна ўжываюцца словы высокай стылістычнай афарбоўкі? зніжанай афарбоўкі? 5. Адзін стыль ці розныя функцыянальныя стылі абслугоўваюць на- вуковая тэрміналогія і грамадска-палітычная тэрміналогія? 6. Аб якім жанравым абмежаванні сведчыць памятка «паэтычнае»? 7. Ці ўплывае эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка слова на яго прыналежнасць да пэўнага функцыянальнага стылю? 8. Ці можа ў фарміраванні эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі ўдзельнічаць слова? словаўтваральныя сродкі мовы? 9. Якія вы ведаеце станоўчыя і адмоўныя адценні эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі слова? 10. Як з пункту погляду стылістычнай нормы растлумачыць той факт, што памет станоўчай экспрэсіі ў слоўніках менш, чым памет адмоў- най экспрэсіі? 11. Ці абсалютным з’яўляецца статус нейтральных слоў? Дакажыце на прыкладах. 12. Што такое стылістычная норма як разнавіднасць літаратурнай нормы? 13. На прыкладах пакажыце адрозненне стылістычнай памылкі ад стылістычнага недагляду. 14. Чаму граматычныя парушэнні заўсёды кваліфікуюцца як памыл- кі, а сярод стылістычных парушэнняў вылучаюць і памылкі і недагляды? 15. Ці ўсе сказы з дапушчанымі памылкамі можна адрэдагаваць? Які характар памылак не пакідае магчымасці рэдагавання? 16. Якая роля СМІ і мастацкай літаратуры ў замацаванні і развіцці стылістычных норм?
Заданні для самакантролю і індывідуальнай працы пад кантролем выкладчыка: 1. Заслухоўванне і рэцэнзіраванне рэферата «Ластоўскі Вацлаў Юстынавіч – грамадска - палітычны дзеяч, гісторык, публіцыст, пісь- меннік, літаратуразнавец». 2. Вызначце характар памылак, дапушчаных абітурыентамі ў сачыненнях. Прапануйце сваю рэдакцыю сказаў. 1. Жняя ўвасабляе сабой ідэал беларускай працоўнай жанчыны, якая авеяна любоўю да людзей. 2. Ганна і Васіль, якія выраслі па суседству, ніколі нават падумаць не маглі, што іх адносіны стануць нестабільнымі. 3. Гэты самачынны ўчынак урадніка не застаўся незаўважаным. 4. Верш «Мужык» Янка Купала заканчвае ўзбуджаным настроем селяніна. 5. Веру, што мая вялікая, свабодная, неабсяжная, шматнацыянальная краіна будзе шчаслівай, магутнай і квітнеючай. 6. З самага дзяцінства гне яна сваю маладую постаць на панскім надзеле. 7. Сялянскае жыццё-быццё так заняпала, што яны былі ўжо гатовыя стаць у першыя шарэнгі адважных барацьбітоў з паншчынай. 8. Янка Купала ўвесь час марыў, каб яго творчасць была прысвечана працоўнаму народу. 9. Пасля перамогі Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі забіты раней селянін выступае як нешта большае. 10. Стары Хамёнак гатовы быў сваю нявестку зраўняць з глебай. 11. Ціха ў гэтым святым месцы, толькі чуецца звон званоў. 3. Вызначце эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку выдзеленых слоў (памянш.-ласк., пагардл., іранічн., неадабр., жарт., зневаж., груб., высак., памянш.-зніж.). 1. На Украіне пан Патоцкі, пан з Канёва родам, з сваёй хеўрай гаспадарыць над бедным народам (Куп.). 2. Чаго ён баіцца? Што забяруць правы? Ці што самому прыйдзецца рамантаваць сваю калымагу (Шам.). 3. …Ніколі не быў з пароды «сачкоў», ніколі не перакладваў сваёй работы на чужыя плечы (У. Кар.). 4. Карней павітаўся са Шчэрбам, хоць відно было: не надта ён узрадаваўся прысутнасці суседа – зубаскала (Шам.). 5. Вы таленту не разумееце, тупіцы. (Кор.) 6. Клім… ціскаючы Сідараву руку, прамовіў: – Нюхаўка ў цябе, відаць, добрая – акурат на чай заспеў (П.Г.). 7. У гэтых чынадралаў, якога б рангу яны ні былі, усё зводзіцца толькі да таго, каб душыць і цугляць народ (С.А.). 8. Святошы ўмеюць шырму святасці саткаць даволі густа (Кор.). 9. Бач, выхваляецца чым, спрытнюга. Дзве кватэры змяняў (Ж.). 4. Падбярыце адпаведныя сінонімы кніжнай афарбоўкі да прыведзеных слоў. Абаронца, прывід, раўназначны, заняпад, аб’яднанне, народ, абрысы, паражэнне, перавага, дасведчаны, пераважаць, вандроўца, азначэнне, ус- туп, падробка, фактар, самавучка, катастрофа, пейзаж, абслугоўванне. Для даведак: інтэграцыя, апалагет, чыннік, кампетэнтны, фальсіфіка- цыя, дэмас, катаклізм, контуры, прэамбула, фіяска, прыярытэт, прэваліра- ваць, дэфініцыя, сэрвіс, фантом, ідэнтычны, дэкаданс, аўтадыдакт, пілі- грым, ландшафт. 5. Размяркуйце выразы па наступных групах: 1) якія маюць кніжную афарбоўку; 2) стылістычна нейтральныя; 3) якія маюць размоўна-гутарковы характар. Пускацца ў вандроўку; волат мастацкага слова; агульначалавечыя каштоўнасці; ускладаць надзеі; падупасці здароўем; важкі аргумент; стаў- ленне да жыцця; сядзець на дыеце; абраць правільны накірунак; шуснуць у гушчар; арэол славы; несці страты; прыняць да свайго хаўрусу. 6. Замяніце словы і спалучэнні слоў справавога стылю міжсты- лявымі. Праявіць цікавасць, мець месца, недавыкананне плана, давесці да ведама, ажыццяўляць кіраўніцтва, мерапрыемствы, працаўладкаванне, зай- маць жылплошчу, прыняць пад увагу, аказаць уплыў, ахапіць усімі форма- мі выхавання, ажыццявіць на практыцы, распачаць вытворчасць, выклю- чыць магчымасць, мабілізаваць сілы, асвятліць пытанне, мець на мэце, ра- біць захады, аказаць садзейнасць, прыцягнуць да адказнасці. 7. Размяжуйце дзеясловы ў два слупкі: тыя, якія маюць эмацыя- нальна-экспрэсіўную афарбоўку, і тыя, якія не маюць такой афарбоў- кі. Набіць (руку), знюхацца, насабачыцца, паабцерціся (у новым калек- тыве), пасеяць (грошы), загарэцца (новай ідэяй), зачахнуць, выкручвацца (перад люстэркам), цягнуць, вынюхаць (навіны), аблапошыць, зжахнуцца, адкапыліць (губу), муштраваць, налопацца, чаўпці, зневажаць, драпаць, заляцацца, згламэздаць, аперазаць, дамагчыся, дрыхнуць, разбазарыць, хітраваць, падсунуць, патраціць, валачыцца, сноўдацца, атрымаць, хап- нуць, зваліцца (з ног), рваць (глотку), зарыць (носам), трапаць (ногі). 8. Растлумачце, якія пераносныя значэнні могуць набываць наступныя словы ў беларускай мове. Слота, таўкач, яндоўка, цэбар, круцёлка, мяла, глушэц, сыч, мяшок, агонь, смала, авечка, сухар, цяля, спружына, піла, лятун, мядзведзь, калун, затычка, жук, уюн, слімак, порах, кручок, п’яўка, калода, дуб, завіруха, стрэмка, самародак. 9. У кожным радку знайдзіце слова, якое не мае эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі. 1. Раменьчык, складанчык, каменьчык, струменьчык, вузельчык. 2. Штуршок, дручок, гарадок, сняжок, паясок. 3. Весялушка, дачушка, сакатушка, стужка, мушка. 4. Аблачынка, пярынка, катрынка, дзяўчынка, машынка. 5. Відовішча, ямішча, дамішча, лапішча, вятрышча. 10. Вызначце ў радах сінонімаў стылістычна-нейтральныя сло- вы. Мармытаць, бурчаць, казаць, гаварыць, бубнець, мянціць, сакатаць, трашчаць, гаманіць, пляскаць, гергетаць; гукаць, зваць, клікаць; вучань, шкаляр, школьнік; бельмы, буркалы, вочы, зіркачы, лупы, зекры; прыпеўкі, частушкі, дрындушкі; крычаць, плакаць, раўсці, выць, ныць; прасіць, ныць, клянчыць, вымольваць, выпрошваць; бесчалавечны, люты, бессардэчны, злы, жорсткі; неспрактыкаваны, нявопытны, зялёны, жаўтадзюбы; хата, дом, палац, хаціна, харомы; прылада, інструмент, прыбор, струмант, прычындалы; яда, харч, правізія, закуска, дэсерт, правіянт. 11. Прыдумайце сказы, у якіх прыведзеныя словы праяўлялі б іранічнае адценне. Букваед, ідылія, дульцынея, усёзнайка, вяльможа, версіфікатар, старызна. 12. Якая асаблівасць прыведзеных тэрмінаў (юрыдычных, металургіі, эканомікі, глебазнаўства). Вызначце арфаграмы і растлу- мачце правапіс прыведзеных тэрмінаў. Абаліцыя, аўтаркія, апартэід, дзеяздольнасць, законнасць, ільготы, насілле, патранат, натарыус, прэамбула, рэпарацыя, шпіянаж, эксгумацыя, экспертыза. Альфа-промні, бэта-промні, калібравальныя валкі, коксавыя вілы, дросы, зубы, маршчыны, адходы, адбіткі, поле напружанняў, пустоты, ву- сы. Выдаткі вытворчасці, выдаткі абарачэння, аргтэхзахады, вагі, страты, хібы, знешнія пазыкі, грошы, абаротныя сродкі, абаротныя фонды, фінан- сы. Воды грунтовыя, воды паверхневыя, пяскі буйназярністыя, адкладан- ні азёрна-алювіяльныя, адкладанні чацвярцічныя, работы землеацэначныя, солі несарбаваныя. 13. Дакажыце, што ніжэйпрыведзеныя фразеалагізмы адлюст- роўваюць нацыянальную спецыфіку беларускай мовы. Вызначце іх стылістычную характарыстыку. Араць дарогі, голаму за пазуху, з ветру вяроўкі віць, гады ў рады, з жабіны прыгаршчы, на ваду брахаць, мазоліць вочы, вярзці грушы на вярбе, гулу паднесці, гула абсмаленая, давацца ў знакі, убіць у галаву, блёкату аб’есціся, абое рабое, малоць лухту, ад кожнай бочкі шпунт, мяшаць боб з гарохам, дабіць да абуха, даць лазню, цешыць вочкі, макавай расінкі ў роце не было, як калун, як кашаль хваробе, на сем сукоў садзіцца, на сябе вяроўкі сукаць, на тым жа суку сесці, ветрам падшыты, па сабаку з рота скача, ушыцца ў сабачую скуру, чуць свет, куды там, чортам падшыты, студэнт смаргонскай акадэміі, прычапіць дзяркач. 14. Выпішыце з тэксту тэрміны і вызначце, якія яны паводле будовы. Паны-рада – гэта найвышэйшы орган дзяржаўнага кіравання Вялі- кага Княства Літоўскага, які вырашаў галоўныя пытанні ўнутранай і замежнай палітыкі гаспадарства, адыгрываў значную ролю ў абранні вялі- кага князя, абароне дзяржавы, падрыхтоўцы законапраектаў. У склад Рады ўваходзілі: ваяводы (кіраўнікі адміністрацыі тэрытарыяльных адзінак – ваяводстваў), кашталяны (каменданты замкаў і адначасова адміністратары зямельных уладанняў вялікага князя), марша- лак земскі (старшыня на паседжаннях Рады і Сойму), маршалак дворны (начальнік шляхты, што служыла пры двары вялікага князя), найвышэйшы гетман (галоўны начальнік узброеных сілаў), канцлер (кіраўнік дзяржаўнай канцылярыі), земскі падскарбі (міністр фінансаў). З канца XV стагоддзя роля Рады ў агульнадзяржаўным жыцці ўсё больш узрастала – з дарадчага органа пры гаспадары яна паступова пера- тваралася ў самастойны орган улады. Аб’яднаўшы свае намаганні, паны-рада з часам дамагліся абмежавання ўлады вялікага князя… На працягу ўсяго часу свайго існавання Рада мела выключна важнае значэнне ў палітычным, эканамічным і духоўным жыцці Вялікага княства Я. Юхо. 3. ДАКЛАДНАСЦЬ ВЫКАЗВАННЯ І МОЎНЫЯ НОРМЫ (Тэарэтычныя звесткі для модуля «Культура прафесійнага маўлення»)
Дакладнасць маўлення заключаецца ў адпаведнасці сэнсу слоў, выказванняў рэаліям, сітуацыям ці ў выкарастанні пэўных слоў з пэўнымі, уласцівымі ім значэннямі, якія зафіксаваны ў слоўніках, лінгвістычных даведніках. Дакладнасць маўлення асабліва цесна звязана з лексічнай нормай. Патрэбна пэўныя рэаліі называць адпаведнымі ім найменнямі – словам. Так, А.Е.Супрун пісаў: «Няправільна будзе назваць кракадзіла бегемотам ці веласіпед сахой. З такога словаўжывання будзе вынікаць, што той, хто гаворыць, па-першае, не ведае найменняў для кракадзіла ці вела- сіпеда, а па-другое, не ведае значэнняў слоў бегемот і саха» (гл.: Супрун А.Е. Лекции… С.78). Словы ці фразеалагізмы ў сказе павінны рэалізоў- вацца з тым значэннем, якое замацавала за імі моўная практыка, бо толькі ў такіх умовах выяўляецца ўзаемаразуменне. У адваротным выпадку ска- жаецца сэнс выказвання, дэзінфарміруецца адрасат маўлення (слухач, чы- тач) і з’яўляюцца памылкі семантычнага характару. Дакладнасць маўлення, як мяркуюць мовазнаўцы, забяспечваецца добрым валоданнем прадмета маўлення – гэта пазамоўныя ўмовы, а такса- ма: 1) веданне сінанімічных магчымасцей мовы і ўменне выбраць з сінані- мічнага рада найбольш дакладнае для пэўнага выпадку слова, 2) веданне і дакладнае размежаванне полісеміі, 3) уменне размяжоўваць паронімы, а таксама амонімы – гэта лінгвістычныя, ці моўныя, умовы дакладнасці (гл.: Лепешаў І.Я. Асновы культуры… С.85). Асаблівую ролю дакладнасць адыгрывае ў афіцыйна-справавым і навуковым стылях, дзе асаблівае значэнне надаецца выкладу думак, мерка- ванняў, дзе, як правіла, адназначная лексіка, дакладна вызначаныя паняцці. Лагічнасць маўлення цесна звязана з дакладнасцю, аднак лагічнасць найбольш праяўляецца ў сінтаксісе маўлення, якое будуецца як паслядоў- нае, несупярэчлівае выказванне, дзе часткі звязаны паміж сабой. Так, у ска- зе важна правільна, лагічна спалучаць адно слова з другім, каб яны не пя- рэчылі адно аднаму, правільна абіраць парадак слоў. Напрыклад, звычайна суб'ект дзеяння знаходзіцца на першым месцы, займеннік ужываецца пасля бліжэйшага да яго назоўніка ў той самай форме ліку і роду. (Даглядчыкі так кормяць бычкоў, каб кожны з іх да восені дасягнуў 300 кг), бо ў адваротным выпадку ўзнікае непаразумснне і нават кур’ёз; параўн .: Бычкоў так кормяць даглядчыкі, каб да восені кожны з іх дасягнуў 300 кг. Сказы павінны быць звязаны паміж сабой, у сувязі з чым вык-лючную ролю адыгрываюць сродкі сувязі паміж сказамі, часткамі тэксту. Гэтым тлумачыцца патрабаванне да структуры лагічнай думкі і лагічнага яе развіцця. Так, напрыклад, выступленне, даклад, артыкул звычайна буду- юцца па лагічнай схеме, яны маюць пастаянную пабудову: 1) уступ, 2) ас- ноўная частка, 3) вывады, ці заключэнне. Такая кампазіцыйная пабудова вызначае найперш навуковы тэкст, бо мэта вучонага - даказаць, абгрун- таваўшы, пэўную з’яву, прывесці чытача (слухача) да яе разумення. Дарэчнасць цесна звязана з дакладнасцю і лагічнасцю, паколькі моў- ныя сродкі павінны адпавядаць тэме, сітуацыі, мэце выказвання, стылю маўлення, адрасату, нават часу, умовам праяўлення маўленчай дзейнасці. Так, у афіцыйна-справавым ці навуковым стылях недарэчна будзе ўжыван- не, напрыклад, прастамоўных, размоўных слоў, а ў сяброўскай гутарцы, наадварот, канцылярскіх штампаў, выразаў. Па-рознаму будзе весціся раз- мова, пісацца тэкст у залежнасці ад таго, напрыклад, у якіх адносінах знаходзяцца адрасант і адрасат (сацыяльны статус, узроставы паказчык, прычына зносін, месца і час і інш). Чыстата маўлення забяспсчваецца адсутнасцю ў маўленні дыялект- ных слоў, прастамоўных лексем і выразаў, паразітычных гукаў і слоў, жарганізмаў, плеаназмаў і таўталогіі, без патрэбы ўжытых канцылярызмаў, іншамоўных слоў, русізмаў, шматкампанентных скарачэнняў і абрэвіятур. Адмаўленне пералічаным групам моўных адзінак ва ўжыванні ў маўленні ў пэўных выпадках звязана са стылем. Так, у сацыяльным асярод- дзі непажадана выкарыстоўваць дыялсктныя словы тыпу: шáры, быдта, адылі, рыжышча, але ў мастацкім творы, напрыклад, «Палескай хроніцы» І.Мележа, з пэўнымі стылістычнымі мэтамі ўжываюццца дыялектызмы. Канцылярызмы як трафарэтныя, устойлівыя выразы тыпу: прыцягнуць да адказнасці, прыняць да ўвагі, згодна з пастановай і іншыя з’яўляюцца нарматыўнымі для афіцыйна-справавога стылю, дапушчальнымі ў якасці стылістычнага прыёму ў творы мастацкай літаратуры, але ў іншых стылях проста недапушчальныя, у сувязі з чым К. Крапіва адзначаў, што «канцы- лярызмы больш за ўсё псуюць нашу літаратурную мову, і ім трэба аб’явіць бязлітасную вайну» (гл.: Крапіва К. Аб некаторых пытаннях... С. 163).
|
