Пад кантролем выкладчыка. 1. Складзіце і запішыце сказы з наступнымі словазлучэннямі.

 

1. Складзіце і запішыце сказы з наступнымі словазлучэннямі.

Смялейшы за ўсіх, цешыцца з сына, ажаніцца з суседкай, чуць праз сон, дзівіцца з вынікаў, схадзіць па брата, пайсці ў суніцы, жыць за тры кіламетры, захварэць на грып, бярэцца на мароз, падысці да стала.

2. Замяніце неўласцівыя беларускай мове прыназоўнікава-скло- навыя канструкцыі сінанімічнымі.

Зрабіць што-небудзь па памылцы, па заканчэнні рамана, ён па-за канкурэнцыі, крычаць ва ўвесь голас, розніца ў двух гадах, прыняць ва ўвагу, парассаджваць усіх па месцах, выконваць па ўзору, збіраецца к дажджу, здольны к усяму хлопец, лятаць па паветры, фасон не па густу, дом у тры паверхі, сутыкнуцца тварам да твару, сватацца за яе, купіць паліто па выбару, падабенства да бацькі.

3. Падбярыце і запішыце прыназоўнікава-іменныя канструкцыі сінанімічныя выдзеленым, з іншымі назоўнікамі або без прыназоў- нікаў.

Не спаць паначах, бацьку год падпяцьдзясят, вырас дастолі, дом надзевяцьпаверхаў, трава ўпояс, жыць блізка рэчкі, прачнуўся апятайгадзіне, працаваць адраніцы, дні ідуць упрацы, сустрэліся празгод, вучыцца наінжынера, сцежка празлес, вядомы наўсюрэспубліку, песня плыве з-надракі.

4. Падбярыце беларускія адпаведнікі, прааналізуйце прыназоўні- кава-склонавыя адрозненні ў беларускай і рускай мовах.

В девятом часу утра, идти за грибами, жениться на хорошей девушке, по случаю встречи, по одноимённому роману Ивана Мележа, из зависти к другу, ехать лошадью, думать о будущем, охотиться за лисой, ухаживать за девушкой, смеяться над самим собой, ходить по домам, по моему суждению, тоска по Родине, из глубины комнаты, перетереть в муку, апеллировать к общественной мысли, высохнуть в щепку, лёгок на помине, заболеть корью.

5. Складзіце сказы з наступнымі спалучэннямі слоў. Адкажыце, у якой меры змяняецца сэнс выказвання з прыназоўнікавымі і злуч- нікавымі канструкцыямі. Што збліжае іх, а што адрознівае?

Жыць і працаваць – жыць дзеля працы – жыць, каб працаваць – пра- цаваць, каб жыць дастойна.

6. Прадоўжыце сказы, ужываючы розныя злучнікі. Дапішыце, выкарыстоўваючы дадзеныя сказы як аснову, каб атрымаўся абразок «На экзамене».

1. Стаіць такая цішыня… 2. Адказваў студэнт змястоўна… 3. Прайшло некалькі дзён… 4. Гэтая навіна не толькі здзівіла… 5. Спачатку ўсе маўчалі… 6. Было ўжо позна… 7. Выкладчык спадзяваўся… 8. Не будзе так… 9. І ўсё-такі трэба спадзявацца…

7. Спішыце словазлучэнні, часціцы пішыце разам, асобна або праз злучок.

(Абы) да каго (не) звяртайся; калі (ж) небудзь зразумее; (абы) дзень да вечара; даверыўся (такі); (такі) сказаў праўду; усё ж (такі) зразумеў; былі (то) былі, але (не) доўга; так (то) яно так; даў (бы) адпачыць; глядзі (ж) не спазніся; толькі (што); сама (што); дзе (сьці) увечары; калі (небудзь) раскажу; зноў (такі) папярэдзілі; (абы) з кім дамовіўся; прачытаў кнігу (не) без карысці; (не) давыканаць план; (не) дачытаць раман; амаль (не) выпраўленыя памылкі; яшчэ (не) пазнанае шчасце; работа (не) выканана; (не) раней чым заўтра; далёка (не) поўны адказ; (не) прыяцель), а проста знаёмы.

8. Складзіце сказы, у якіх словы а, ну, брава, калі ласка, марш, каравул, бывайце здаровыя!, даруй(це) ужываліся як выклічнікі і як знамянальныя ці службовыя часціны мовы.

9. Зрабіце марфалагічны разбор службовых часцін мовы.

Жыву, не трацячы надзей, бо верыцца ў дабро людей (Грах.).

10. Растлумачце значэнні фразеалагізмаў і з выдзеленымі скла- дзіце сказы.

Ні свата ні брата; ні куецца ні плешчацца; ні тое ні сёе; ні тое ні гэта; ні ў кола ні ў мяла; ні жывы ні мёртвы; ні рыба ні мяса; ні села ні пала; ні хаты ні лапаты; ні з таго ні з сяго; ні даць ні ўзяць; ні прайсці ні праехаць; ні за што ні пра што; ні складу ні ладу; ні туды ні сюды.

11. Утварыце словазлучэнні з наступнымі словамі. Вызначце ты- пы словазлучэнняў і віды падпарадкавальнай сувязі слоў у словазлу- чэннях.

Зрок, канструктыўны, блок, рэха, ланцуг, штучны, суквецце, асяродак, раўнавага, космас, шыр.

12. Запішыце (не менш дзесяці) тэрмінаў па сваёй спецыяль- насці, якія маюць сінтаксічную структуру словазлучэнняў (напрык- лад: штучнае апыленне, Бельскі прывілей, дыпламатычная недатыкальнасць, цэнавая палітыка, просты сказ).

13. Падбярыце адпаведнікі ў рускай мове.

Пайсці ў чарніцы, ехаць па палях, прыехаць праз год, за дваццаць метраў, год пад сорак, брат маладзейшы за сястру, жыць у бацькоў, расказаць аб прыгодзе, выбраць фасон пад густ, загадчык кафедры, наблізіцца да сутнасці, багаты на параўнанні, забыцца на мінулае, прыйсці па тэлеграму, падчас размовы, паводле ўмоў, з цягам часу, паўзверх адзення, захварэць на адзёр.

14. Знайдзіце і выпраўце памылкі ў кіраванні і дапасаванні. За-пішыце выпраўленыя сказы.

1. У трох кіламетах ад вёскі раскінулася возера. 2. Сяргей Сяргеевіч ажаніўся яшчэ студэнтам апошняга курса на прыгожанькай лабарантцы. 3. Кожнаму хацелася паціснуць руку высокага госця. 4. Над крутымі берагамі Дняпра стаяць тры дубы высокіх. 5. Выбачайце мяне, што так атрымалася. 6. Дзякуем Вас за ўдзел у нашай перадачы. 7. Іду лугам аксамітным. 8. Нікога няма даражэй маці. 9. Я доўга хварэў грыпам. 10. Сына паслалі да суседзяў за бацькам. 11. Памятаю, жартаваў з Петрусём, кпіў над ім. 12. Гэтаму дубу не менш ста год.

15. Супастаўце прыназоўнікава-склонавыя формы фразеалагіз- маў у беларускай і рускай мовах, растлумачце іх значэнні. З выдзеле- нымі фразеалагізмамі складзіце сказы.

1. Як баран на новыя вароты – как баран на новые ворота. 2. Хай мой язык адсохне – отсохни язык. 3. Як з гусі вада – как с гуся вода. 4. На скрут галавы – сломя голову. 5. Браць быка за рогі – брать быка за рога. 6. Ні бэ ні мя – ни аза, ни бельмеса. 7. Узяць у абарот – взять в оборот. 8. Не тое тут было – не тут-то было. 9. Выбіваць клін клінам – вышибать клин клином. 10. Вярэдзіць душу – вередить душу. 11. Ні пуху ні пер’я – ни пуха ни пера. 12. Даваць галаву на адрэз – давать голову на отсечение. 13. Забіваць бакі – втирать очки. 14. Ні свярбіць ні баліць – ни холодно ни жарко. 15. Звязаць па руках и нагах – связать по рукам и ногам. 16. Зжываць са свету – сживать со света. 17. Што б там ні было – во что бы то ни стало. 18. Пайсці з торбай па свету – идти по миру (с сумой). 19. Ісці ў заклад – биться об заклад. 20. Кідаць словы на вецер – бросать на ветер слова. 21. З адкрытай душой – по душам. 22. Круціцца як вавёрка ў коле – вертеться как белка в колесе. 23. Мая хата з краю – дело сторона.

16. Выпішыце са сказа словазлучэнні і зрабіце іх разбор.

Сівыя хмары звісаюць нізка, сеючы дробны дождж (К-с).

17. Размяжуйце: а) словазлучэнні; б) фразеалагізмы. Сярод пры- ведзеных спалучэнняў слоў выберыце тыя, якія могуць выступаць і ў ролі словазлучэнняў, і ў ролі фразеалагізмаў, прыдумайце з імі адпа- ведныя сказы.

Нанесці ўдар, віляць хвастом, родныя палеткі, аднаго поля ягады, даць слова, вады не замуціць, белая варона, заечая душа, бронзавы век, каша заварваецца, біць ва ўсе званы, насіць камень за пазухай, на сёмым паверсе, розумам раскінуць, кідаць цень, свінцовыя хмары, жалезная дысцыпліна, зрываць кветкі, на сёмым небе, жывыя кветкі, мяккі знак, есці просяць, закручваць гайкі, залаты фонд, майская ноч, ураджайны год, корань зла, вісець на павуцінцы, весці рэй, дзесятковы дроб, музейная рэдкасць, маўклівы курган, светлая перспектыва, станавіцца на хвасце, брацца ў рожкі, чарнільная душа.

18. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначце тыпы сказаў па мэце выказвання. Якую ролю ў арганізацыі тэксту адыгры-ваюць пабочныя словы?

Самое трудное для меня – работа над словом. Чем руковожусь я, предпочитая одно слово другому? Во-первых, слово должно с наибольшей четкостью определять мысль. Во-вторых, оно должно быть музыкально-выразительно. В-третьих, должно иметь размер, требуемый ритмической конструкцией фразы.

Трудность работы состоит в одновременном учете этих трех основных требований. К ним надо прибавить два других, не менее сложных. Надо избегать частых повторений одного и того же слова, и нельзя употреблять изношенных, вульгарных, мнимо красивых слов (К.Федин).

19. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Назавіце простыя і складаныя сказы, выдзеліўшы граматычныя асновы.

Амурская дорога построена сравнительно недавно. Раньше, когда дороги не было, от Читы до Хабаровска зимой ездили на лошадях, летом по Амуру ходили старые, с высокой трубой и кормовым колесом пароходы, вспугивая в прибрежных камышах бесчисленные стаи уток. В тайге бурно цвел терпкий лесной виноград, дикие пчелы гудели над дуплистыми деревьями и по прелой хвое мягко ходили громадные седые лоси. Осенью по Амуру густой стеной шла кета метать икру, и река кишела громадными рыбами. По берегу старатели воровски промывали золото, в реках ловили жемчуг. Здесь были свободные, немерянные места, и земля лежала нетронутой на тысячи верст (В. Кин).

 

14. Слоўнік паняццяў

Адвербіялізацыя	(лац. adverbium – прыслоўе) пераход іншых часцін мовы ці паасобных словазлучэнняў у прыслоўі.
Ад’ектывацыя	(лац. adjectivum – прыметнік) пераход дзеепрыметнікаў і некаторых іншых часцін мовы ў прыметнікі.
Парадыгма	(гр. paradeigma – узор) рад форм паасобнага слова, у якім у пэўным парадку следуюць адна за другой усе формы, што ўтвараюцца ад гэтага слова ў дадзенай мове.
Пранаміналізацыя	(лац. pronomen – займеннік) пераход іншых часцін мовы ў займеннікі або набыццё іншымі часцінамі мовы ў пэўным кантэксце значэння займеннікаў.
Словаформа	слова ў яго дадзенай граматычнай форме.
Субстантывацыя	(лац. substantivum – назоўнік) пераход іншых часцін мовы ў назоўнікі.
Суплетывізм	(лац. suppleo – дапаўняю, suppletivum – дадатковы) спалучэнне ў адзін граматычны рад рознакарэнных або рознаасноўных слоў для выражэння пэўных граматычных значэнняў.
Суплетыўныя формы	граматычныя формы слоў, утвораныя ад розных каранёў або асноў, напрыклад, ступені параўнання: добры – лепшы; трыванні: браць – узяць; лік: чалавек – людзі, я – мы; склон: я – мяне і г.д.

 

Літаратура

 

1. Беларуская граматыка: Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Слова- ўтварэнне. Націск. Мн., 1985.

2. Бурак Л.І. Сучасная беларуская мова. Мн., 1985.

3. Кечык С.А. Дзеепрыслоўе ў беларускай мове. Мн., 1985.

4. Наркевіч А.І. Назоўнік. Граматычныя катэгорыі і формы. Мн., 1976.

5. Сучасная беларуская літаратурная мова: Марфалогія. Мн., 1997.

6. Сучасная беларуская мова: Марфалогія. Мн., 1980.

7. Шуба П.П. Дзеяслоў у беларускай мова. Мн., 1976.

8. Шуба П.П. Лекцыі па беларускай марфалогіі. Мн, 1975.

9. Шуба П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987.

10. Юргелевіч П.Я. Курс сучаснай беларускай мовы з гістарычнымі каментарыямі. Мн., 1974.

11. Юрэвіч А.Л. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мн., 1962.12. Янкоўскі Ф. Сучасная беларуская мова. Мн., 1984.

МОДУЛЬ «СТЫЛІСТЫКА І КУЛЬТУРА МОВЫ»

УВОДЗІНЫ

Асаблівасцю дадзенай тэмы з’яўляецца яе практычная мэта: павышэнне моўнай культуры студэнтаў, якая ўключае:засваенне стыліс-тычных норм; набыццё ведаў пра жанравую разнастайнасць навуковага стылю (артыкул, даклад, рэферат, анатацыя, рэзюмэ і інш.) і агульныя патрабаванні да іх напісання і афармлення; пра віды афіцыйна-справавых тэкстаў (заява, даверанасць, аўтабіяграфія, дакладная запіска, тлумачаль- ная запіска, кантракт, справавыя лісты і інш) і правілы іх напісання і афармлення; пра кампазіцыю пісьмовага навуковага тэксту і вуснага выступлення, афіцыйна-справавых тэкстаў; атрыманне практыка-арыен- таваных і жыццядзейсных уменняў, якія навучаць студэнтаў граматна афармляць службовую дакументацыю і афіцыйныя паперы.

Прапанаваны фактычны матэрыял (пераклад на беларускую мову навуковых і афіцыйна-справавых тэкстаў, напісанне і абмеркаванне дакла- даў, рэфератаў, анатацый, рэзюмэ і інш.) дасць магчымасць развіваць моў- нае чуццё першакурснікаў, што выявіцца ў напісанні навуковых прац, кур- савых і дыпломных работ.

1. Схема блок - сістэмы модуля.

Тэма заняткаў	Тыпы заняткаў	Від(форма) заняткаў	Колькасць гадзін
1. Функцыянальныя стылі маўлення	Камбінаваны з папярэднім кантролем	Стылістычны практыкум
2. Навуковы стыль	Камбінаваны	Практыкум (пераклад навуковых тэкстаў)
3. Сістэма жанраў навуковай літаратуры	Камбінаваны	Практыкум (напісанне анатацыі, рэцэнзіі, рэзюмэ)
4. Афіцыйны-справавы стыль	Камбінаваны	Практыкум (пераклад аф.-спр. тэкстаў)
5. Афіцыйны-справавыя дакументы	Камбінаваны	Практыкум (тэсціраванне)

2. ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ СТЫЛІ маўлення

(Тэарэтычныя звесткі)

 

У аснову выдзялення стыляў браліся розныя прынцыпы (сацыяльны, жанравы, эмацыянальна-экспрэсіўны, функцыянальны), але найбольш пашыраным і навукова-абгрунтаваным з’яўляецца функцыянальны. Па- водле яго «Стыль з’яўляецца функцыянальнай разнавіднасцю мовы, фор- май яе грамадскага выкарыстання» (Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы. Мн., 1995. С. 246).

Размоўны (гутарковы) стыль абслугоўвае бытавую або прафесійную сферу і рэалізуецца часцей у форме вуснага маўлення: неафіцыйнага і няз- мушанага, без папярэдняга абдумвання, непадрыхтаванага. Для жывога, вуснага маўлення характэрна суб’ектыўнасць, ацэначнасць, дыялагічнасць, эмацыянальнасць; выкарыстанне экспрэсіўна-эмацыянальнай, гутарковай (у тым ліку і прастамоўнай) лексікі; элептычных сказаў, якія на ўзроўні сінтаксісу выяўляюцца ў разнастайных няпоўных сказах з выклічнікамі і часціцамі. Важную ролю ў вусных зносінах адыгрываюць інтанацыя, жэс- ты, міміка.

Навуковы стыль абслугоўвае патрэбы грамадства ў галіне навукі, тэхнікі і адукацыі. Гэта стыль навуковых прац (падручнікаў, манаграфій, лекцый, артыкулаў, рэцэнзій і інш.). Для яго характэрна лагічнасць, аб’ектыўнасць, дакладнасць, яснасць, доказнасць выкладу; лексіка абст- рактнага значэння; вузкаспецыяльная і агульнанавуковая тэрміналогія; абрэвіятуры; пэўны парадак слоў у сказе; устаўныя і разгорнутыя сінтак- січныя канструкцыі. Лексіка з эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай, вобразныя сродкі, пытальныя і клічныя сказы, як правіла, не ўжываюцца.

Афіцыйна-справавы (афіцыйна-дзелавы) стыль абслугоўвае патрэ- бы людзей у сферы іх дзяржаўнай, грамадскай, вытворчай і юрыдычнай дзейнасці. Рэалізуецца ён у дзяржаўных дакументах, законах і кодэксах, дэкрэтах і ўказах, дагаворах, кантрактах, інструкцыях, афіцыйных паве- дамленнях, даверанасцях, пратаколах, аб’явах, заявах, даведках, службо- вых запісках і іншых канцылярскіх паперах.

Усе дакументы можна падзяліць на групы:

1. Распарадчыя (пастановы, распараджэнні, дырэктывы, рашэнні, за- гады і інш).

2.Адміністрацыйна-арганізацыйныя (статуты, палажэнні, інструкцыі, планы, справаздачы, дамовы, кантракты);

3. Асабістыя дакументы; (заява, аўтабіяграфія, распіска, даручэнне);

4.Інфармацыйна-даведачныя (даведкі, зводкі, дакладныя і тлумачаль- ныя запіскі, агляды,акты, тэлеграмы).

5. Справавыя лісты (ліст-запытанне, ліст-просьба, ліст-прапанова, ліст-зварот, ліст-папярэджанне, ліст-напамін, ліст-запрашэнне, суправад- жальны ліст).

Галоўная рыса службова-справавой мовы – дакладнасць, паслядоў- насць, лаканічнасць і лагічнасць. Кожны дакумент афармляецца па стан- дартнай форме. Канцылярскія штампы з’яўляюцца характэрнай асаблі- васцю афіцыйна-справавой мовы.

Як асобная функцыянальная разнавіднасць літаратурнай мовы афіцыйна-справавы стыль мае свае прыкметы: 1) шырокае ўжыванне грамадска-палітычнай і прафесійнай тэрміналогіі, скарочаных слоў і абрэ- віятур; 2) строгі і пэўны парадак членаў сказа; 3) насычанасць сказа ад-дзеяслоўнымі назоўнікамі; 4) істотная перавага складаных сказаў; 5) амаль поўная адсутнасць эмацыянальнай лексікі і пытальных і клічных сказаў; 6) выкарыстанне ўстойлівых выразаў-штампаў і зваротаў тыпу парадак дня, вышэйназваны, прыняць да ведама, камюніке, ратыфікацыя, слухалі, пастанавілі, выдадзена для прадстаўлення, аказаць садзейнасць, прыцяг- нуць да адказнасці, заслухаўшы і абмеркаваўшы даклад і інш.

Публіцыстычны стыль выкарыстоўваецца ў СМІ (газетах, часопісах, на радыё, тэлебачанні, у дакументальным кіно), у агітацыйна-прапагандыс- цкіх выступленнях. Публіцыстычныя творы адрасуюцца масаваму гледачу, чытачу і слухачу з мэтай данесці інфармацыю і ўплываць на яго перака- нанні і паводзіны, таму гэтаму стылю ўласціва вобразнасць, даходлівасць, інфармацыйнасць, грамадзянскасць, палемічнасць выкладу, што падаецца ўжываннем фразеалагізмаў, крылатых выслоўяў, параўнанняў, эмацыя- нальна-ацэначных слоў, публіцыстычнай і грамадска-палітычнай лексікі тыпу суверэнітэт, дэмакратыя, грамадскі, палітычны, шматпартый- насць, прыхватызацыя, эканамічная прастора, міратворчая місія, народ- ная дыпламатыя, актыўная жыццёвая пазіцыя, свабодная эканамічная зона, экалогія акаляючага асяроддзя і інш.

Мастацкі стыль (стыль мастакай літаратуры) абслугоўвае духоўную сферу грамадства. Яго функцыя – маральна-этычнае і эстэтычнае ўздзе- янне на чытача і слухача праз мастацкія вобразы.

Своеасаблівасць мастацкага стылю заключаецца ў тым, што ён, выконваючы эстэтычную функцыю, практычна выкарыстоўвае сродкі ўсіх стыляў. Для яго характэрна вобразнасць, эмацыянальнасць, лірычнасць, абгрунтаванае выкарыстанне кніжнай і гутарковай лексікі, сінтаксічнае багацце, выкарыстанне вобразных сродкаў мовы (паэтычных і народна-паэтычных слоў – дыямент, ветразь, віцязь, веснаход, адвечны, веснавей, долечка, красная дзяўчыначка, зямліца, рэчанька, зараначка; метафар, эпітэтаў, параўнанняў і інш.).

 

2.1. МАТЭРЫЯЛЫ ДЛЯ ПРАКТЫЧНЫХ ЗАНЯТКАЎ «ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ СТЫЛІ МАЎЛЕННЯ»

Пытанні для самакантролю і падрыхтоўкі да заліку:

1. Як вы разумееце паняцці «стыль»?, «стылістыка»?

2. Ад чаго залежыць выбар моўных сродкаў пры маўленні і чым кіруюцца пры іх адборы?

3. Якія функцыянальныя стылі беларускай літаратурнай мовы выдзяляюцца і на якой аснове?

4. Што аб’ядноўвае і адрознівае публіцыстычны і навуковы стылі (публіцыстычны і мастацкі, мастацкі і размоўны)?

5. У якіх функцыянальных стылях ніколі не сустракаюцца з’явы рыфмоўкі слоў, гукапісу? У якім стылі яны заканамерныя?

6. Якія моўныя сродкі характэрны ўсім функцыянальным стылям?

7. А якія моўныя сродкі характэрны толькі для пэўнага стылю?

8. Якім чынам змест і мэтанакіраванасць выказвання ўплываюць на выбар стылю?

 

ТЭСТЫ І ЗАДАННІ ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ І ІНДЫВІДУАЛЬНАЙ ПРАЦЫ ПАД КАНТРОЛЕМ ВЫКЛАДЧЫКА

1. Прачытайце тэкст. Да якога стылю адносім яго? Якія агуль- наўжывальныя словы выкарыстаны у тэксце своеасабліва і чаму? За- пішыце тэкст па-беларуску.

Глаз называется нормальным, если он в ненапряженном состоянии собирает параллельные лучи в точке, лежащей на сетчатке. Наиболее распространены два недостатка глаза – близорукость и дальнозоркость. Близоруким называется такой глаз, у которого фокус при спокойном состоянии глазной мышцы лежит внутри глаза. Близорукость может быть обусловлена большим удалением сетчатки от хрусталика по сравнению с нормальным глазом. Если предмет расположен на расстоянии 25 см от близорукого глаза, то изображение предмета получится не на сетчатке (как у нормального глаза), а ближе к хрусталику, впереди сетчатки. Чтобы изображение оказалось на сетчатке, нужно приблизить предмет к глазу. Поэтому у близорукого глаза расстояние наилучшего видения меньше 25 см. Дальнозорким называется глаз, у которого фокус при спокойном состоянии глазной мышцы лежит за сетчаткой. Дальнозоркость может быть обусловлена тем, что сетчатка расположена ближе к хрусталику по сравнению с нормальным глазом. Изображение предмета получится за сетчаткой такого глаза. Если предмет удалить от глаза, то изображение попадет на сетчатку, отсюда и название этого недостатка – дальнозоркость (Н. Родина).

2. Прачытайце тэкст і перакладзiце на беларускую мову. Да яко- га стылю аднясём, калі вызначым магчымае месца скарыстання, мэ- ту, моўныя асаблівасці тэксту?

Более ста лет прозвучало – как наставление и завет всем, кто будет иметь дело с душой человека: «сейте разумное, доброе вечно...». Доброе – оно-то и есть вечное. К литературе, к писательству это относится в первую очередь. Лиру, которая (потревожу тень еще одного великого) не побуждает в человеке «чувства добрые», – следует выбросить на свалку: к чему она? Такая лира – бездушная, фальшивая – никогда не нужна была людям, особенно же – сегодня у нас. Постараюсь объяснить, почему «особенно». Потому, что в течение всего XX века развитие истории шло через такие перипетии, которые способствовали ожесточению сердца человеческого. Любо не любо, но мы вынуждены признаться себе: милосердия заметно поубавилось в мире, у нас – не будем обольщаться – тоже. Слишком долго с человеком обходились не по-человечески, достоинство личности не только унижалось, но и растаптывалось, сама жизнь человеческая теряла значение наивысшей ценности из всего сущего на земле. Да и что могли значить один человек и его жизнь, если не церемонились с огромными массами людей, с миллионами жизней, с целыми народами! И это немилосердное отношение к человеку, особенно очевидное в таких социальных катаклизмах, как войны и массовые репрессии, с неизбежностью перешло в плоть и кровь нашего ежедневия, во всю экономико-хозяйственную, культурно-идеологическую и прочую деятельность. Разве такие катастрофические события, такие ужасные народные трагедии, как чернобыльская авария, гибель Арала, отравление Байкала, обречение на смерть «неперспективных» деревень и несть этому числа, - разве все это не от бессердечия, не от жестокости, не от равнодушия к людям? Разве это исходило из чувства заботы о человеке, о его жизни, о его будущем? Вот почему гуманизация всего и вся – идеологической сферы, системы образования, способов и методов хозяйствования и т.д. – должна стать доминирующей всеобъемлющей идеей развития нашего общества, ибо вне этого теряет смысл все прочее. Отсюда и главнейшая, как я понимаю, задача литературы наших дней – самоотверженно содействовать гуманизации общества, работать на воспитание человечности, доброты, милосердия (Н. Гилевич).

3. Прачытайце тэкст, перакладзіце яго на беларускую мову. Які вывад можна зрабіць з выказвання пісьменніка У. Салаухіна?

Если угодно, язык – это океан. Можно черпать и наливать в сосуды различной формы. Одна и та же вода принимает фoрму куба, бутылки, амфоры, хрустального шара и грязной лужи. Много языков внутри одного языка, ну, или, скажем мягче, много языковых сфер. Вспомним некоторые из них.

Язык технической и документальной информации. Язык судопроиз- водства и протоколов. Язык газетной информации. Язык ученых докладов, популярных лекций, застольных речей, отчетных докладов... Язык, кото- рым я пишу заявление о предоставлении мне жилплощади, и язык, кото- рым я пишу сонет.

Нелепо выглядела бы фраза в инструкции: «Придя на свое теплень- кое местечко и усевшись на свой замасленный стулишко, вахтер обязан сверкнуть глазами во все стороны!..» Точно так же нелепо выглядела бы фраза в интимном письме: «Нижеследующим уведомляю гражданку Сидо- рову, что вот уже неделю я испытываю любовное томление!..»

4. Прачытайце Артыкул Ляснога кодэксу Рэспублікі Беларусь. Вызначце стылёвую прыналежнасць тэксту. Назавіце асноўныя моў- ныя рысы гэтага стылю.

Артыкул 85. Грамадзяне маюць права свабодна знаходзіцца ў лясах, збіраць дзікарослыя плады, арэхі, грыбы, ягады і да т.п.

Грамадзяне абавязаны выконваць правілы пажарнай Бяспекі ў лясах, не дапускаць паломак і парубак дрэў і кустоў, пашкоджання лясных культур, засмечвання лясоў, разбурэння мурашнікаў, гняздоўяў птушак і да т.п.

Артыкул 86. Знаходжанне грамадзян у лясах, збор дзікарослых пла- доў, арэхаў, грыбоў, ягад і да т.п. могуць быць абмежаваны ў пародку, які вызначаецца гэтым кодэксам і іншым заканадаўствам Рэспублікі Беларусь, у інтэрэсах пажарнай бяспекі, вядзення арэхапрамысловай, лесапладовай або лесанасеннай гаспадаркі.

5. Выпішыце апублікаваны ў газеце ўказ, закон ці іншы даку - мент і вызначце асноўныя рысы афіцыйнай мовы.

6. У якім стылі ўжываюцца выразы:даводжу да ведама; мы,ні- жэйпадпісаныя; дагаворныя бакі; даведчая грамата? Скласці сказы з гэ- тымі спалучэннямі слоў.

7. Вызначце стыль тэкстаў. Назавіце іх характэрныя моўна-сты- лёвыя рысы.

I.Прызыўнікі, якія да прызыву былі на чарзе на атрыманне жыллёвай плошчы, не могуць быць выключаны са спісаў. Не могуць быць выключа- ны з такой чаргі і іх сем’і. Жонкам ваеннаслужачых тэрміновай службы, у якіх ёсць дзеці, назначаецца дапамога на ўтрыманне дзяцей («Звязда»).

II. Інваліднасць – гэта такі стан здароўя чалавека, калі наступае пастаянная ці працяглая страта працаздольнасці ад захворвання або фізіч- ных траўмаў. Ёсць тры групы інваліднасці: першая, другая і трэцяя («Звязда»).