У чым і як праяўляецца сувязь літаратуразнаўства з іншымі гуманітарнымі (і не толькі) навукамі?

1.1.2. Галоўныя галіны літаратуразнаўства

Літаратуразнаўства можна ўявіць у выглядзе асобнага вялікага дрэва, што ўзвышаецца ў агульным гаі гуманітарных ведаў і сваёй кронай судакранаецца з кронамі іншых навук пра чалавека і чалавечае грамадства. Агульны камель гэтага дрэва разгаліноўваецца на тры самастойныя, або галоўныя, галіны і некалькі неасноўных, т. зв. дапаможных. Галоўныя галіны – гэта гісторыя літаратуры, тэорыя літаратуры і літаратурная крытыка.

Гісторыя літаратуры вывучае гістарычныя заканамернасці ўзнікнення і развіцця пэўных літаратурных з’яў і фактаў, устанаўлівае месца і значэнне творчасці тых ці іншых пісьменнікаў і асобных іх твораў у нацыянальным, рэгіянальным і сусветным літаратурным працэсе, у жыцці грамадства.

У сярэдняй школе ставіцца задача ўзбагаціць вучняў веданнем лепшых здабыткаў айчыннага і замежнага прыгожага пісьменства і на гэтай аснове – выхаваць асобу творчую, высокамаральную, з шырокім кругаглядам, перадавым светапоглядам, дасканалым эстэтычным густам. Гэтая мэта на першым этапе літаратурнага навучання (VІІІ—ІХ класы) вырашаецца шляхам разгляду асобных лепшых твораў беларускага і рускага мастацтва слова, твораў некаторых замежных пісьменнікаў. Пры гэтым аналіз ідэйна-мастацкага зместу пэўнага твора так ці інакш звязваецца з характарыстыкай эпохі, біяграфічнымі звесткамі пра пісьменніка. Што да другой ступені літаратурнай адукацыі (Х—ХІ класы), то тут літаратуры – і беларуская, і руская – вывучаюцца ўжо на гістарычнай аснове, як гісторыка-культурны працэс. Па сутнасці, ужо ў школе будучыя філолагі атрымліваюць асноўныя веды па гісторыі нацыянальных беларускай і рускай літаратур. Гэтыя веды замацоўваюцца і значна пашыраюцца на філалагічных факультэтах універсітэтаў, дзе да гісторый беларускай і рускай літаратур далучаюцца гісторыі іншанацыянальных літаратур (курс замежнай літаратуры) і ўсе гэтыя літаратуры ў храналагічнай паслядоўнасці, ад зараджэння да сучаснасці, вывучаюцца на працягу некалькіх вучэбных гадоў. Побач з вывучэннем літаратуры арганічна адбываецца выхаванне літаратурай. Выхаванне патрыятызму, нацыянальнай свядомасці, гуманізму, фарміраванне гістарычнай памяці, працавітасці, культуры сямейных і грамадскіх узаемаадносін, належнага стаўлення да прыроды. Гісторыя літаратуры, такім чынам, становіцца, па сутнасці, галоўным прадметам як сярэдняй школы, так і гуманітарных факультэтаў ВНУ.

У адпаведнасці з тым, штó вывучае гісторыя літаратуры, яна падзяляецца на аўтаразнаўства, гісторыю нацыянальных літаратур, гісторыю рэгіянальных літаратур і гісторыю сусветнай літаратуры. Аўтаразнаўчыя даследаванні ахопліваюць творчасць пэўнага пісьменніка. Сюды адносяцца артыкулы і манаграфіі пра пісьменніка, разнастайныя разгляды яго асобных твораў, успаміны пра яго і г. д. Часам такіх даследаванняў пра творчасць вялікага пісьменніка набіраецца столькі, што па сваім аб’ёме яно ў дзесяткі разоў пераўзыходзіць усё ім напісанае. Узнікае неабходнасць разабрацца ва ўсёй гэтай “гаспадарцы”, вылучыць у аўтаразнаўстве асобную галіну, што звычайна называецца імем пісьменніка-класіка: шэкспіразнаўства, пушкіназнаўства, шаўчэнказнаўства, купалазнаўства, коласазнаўства… Як правіла, своеасаблівым (але не адзіным) доказам існавання такіх галін аўтаразнаўства з’яўляецца выданне персанальных пісьменніцкіх энцыклапедый. Іх у сусветнай навуцы пра літаратуру не шмат. Прыкладам могуць служыць “Лермонтовская энциклопедия” (Масква, 1981), двухтомны “Шевченківський словник” (Кіеў, 1978), беларускія энцыклапедычныя даведнікі “Янка Купала” (1986) і “Францыск Скарына і яго час” (1988).

Усе літаратуры свету існуюць як асобныя нацыянальныя скарбы прыгожага пісьменства. Літаратуры на нацыянальныя звычайна падзяляюцца не па месцы стварэння, а паводле мовы, на якой яны ствараюцца: французская – на французскай мове, руская – на рускай, беларуская – на беларускай і г. д. Мова – не толькі сродак зносін, яна, апрача ўсяго, яшчэ і эстэтычная сістэма, у якой акумулявана гісторыя пэўнага народа, яго культура, светапогляд, менталітэт. У гэтым сэнсе сама мова – найпершы і найвялікшы твор любога народа, яго душа. Таму, відавочна, без прысутнасці гэтай “душы” выявіць глыбока і арыгінальна воблік нацыі немагчыма. Вось чаму самыя вялікія пісьменнікі свету сталі вялікімі таксама і дзякуючы роднаму слову. Праўда, тут трэба ўлічваць дзве акалічнасці. З аднаго боку, існуюць у свеце нацыянальныя літаратуры, якія карыстаюцца адной і той жа мовай, хоць і з пэўнымі арфаэпічнымі і арфаграфічнымі асаблівасцямі. Так, егіпецкая, ліванская, лівійская, сірыйская і некаторыя іншыя літаратуры Блізкага Усходу ствараюцца на арабскай мове, іспанская, кубінская, чылійская, перуанская, венесуэльская і іншыя літаратуры Паўднёвай Амерыкі (за выключэннем бразільскай) – на іспанскай, англійская, амерыканская, аўстралійская, новазеландская, канадская – на англійскай, сербская, харвацкая, баснійская, чарнагорская – на сербахарвацкай і інш. З другога боку, гістарычна склалася так, што асобныя нацыянальныя літаратуры ў пэўныя перыяды свайго развіцця карысталіся чужымі літаратурнымі мовамі. Так, узбекская, таджыкская, туркменская і некаторыя іншыя літаратуры народаў Сярэдняй Азіі ледзь не да ХХ ст. ствараліся на персідскай мове (у той жа час у рэлігіі ў іх ужывалася арабская мова). Доўгі час мовай заходнееўрапейскіх літаратур, як і беларускай, была латынь. На латыні, у прыватнасці, напісана знакамітая “Песня пра зубра” Міколы Гусоўскага, асобныя творы Яна Вісліцкага, Андрэя Рымшы, Сымона Буднага і інш. Апрача гэтага, беларуская літаратура паслугоўвалася стараславянскай, польскай, рускай мовамі. І толькі ў пачатку ХХ ст. у літаратуры сцвердзіла сябе мова беларуская, хоць некаторыя пісьменнікі Беларусі пісалі (і цяпер пішуць) на рускай, польскай і яўрэйскай (ідыш) мовах. Што ж у такім выпадку дазваляе гаварыць пра існаванне нацыянальных літаратур? Як мы ўжо казалі, мова – асноўная прыкмета нацыянальнай літаратуры. Асноўная, аднак не адзіная. У літаратуры адлюстроўваюцца гістарычныя падзеі, з’явы культуры, побыт пэўнага народа, прырода, сярод якой ён жыве, увасабляюцца яскравыя нацыянальныя тыпы. Гэта адрознівае паміж сабой літаратуры нават роднасных народаў, у тым ліку і тыя, якія карыстаюцца адной і той жа літаратурнай мовай. Разам з тым гэта дазваляе такія літаратуры называць нацыянальнымі.

Ва ўсіх цывілізаваных краінах раней або пазней ствараюцца гісторыі нацыянальных літаратур. Пытанні гісторыі беларускай літаратуры пачалі распрацоўвацца яшчэ ў ХІХ стагоддзі (артыкул “Беларусь і Ян Баршчэўскі” (1844) Рамуальда Падбярэскага, манаграфія “Доктар Францыск Скарына. Яго пераклады, друкаваныя выданні і мова” (1888) Пятра Уладзімірава і інш.). Але толькі ў пачатку ХХ ст. гэтая праца набыла сістэматычны характар (напрацоўкі Яўхіма Карскага, Іларыёна Свянціцкага, Сяргея Палуяна, Максіма Багдановіча, Вацлава Ластоўскага і інш.). “Гісторыя беларускае літаратуры” Максіма Гарэцкага, што выйшла ў Вільні ў 1920 годзе, а затым перавыдавалася некалькі разоў, - першае спецыяльнае даследавання ўсяго гістарычнага шляху развіцця беларускага прыгожага пісьменства. Услед за ім, ужо ў савецкі час, з’явіліся новыя значныя працы такога кшталту, разлічаныя на розную аўдыторыю (школьнікаў, студэнтаў, т. зв. шырокага чытача). Самыя апошнія па часе выдання і самыя грунтоўныя – двухтомная “Гісторыя беларускай літаратуры ХІ—ХІХ стагоддзяў” (2007) і чатырохтомная, у пяці кнігах, “Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя” (1999—2003). Сярод гісторыкаў беларускай літаратуры, спецыялістаў па старажытным і новым перыядзе яе развіцця, варта назваць В. Ластоўскага з яго “Гісторыяй беларускай (крыўскай) кнігі” (Коўна, 1926), Я. Карскага з грунтоўным даследаваннем “Беларусы” (Петраград, 1922 – т. 3, вып. 2), Алега Лойку, які адзін напісаў і выдаў у якасці падручнікаў для студэнтаў “Старабеларускую літаратуру” (2001) і “Гісторыю беларускай літаратуры” ХІХ ст. (у дзвюх частках, 1977, 1980), Алеся Жлутку, Сяргея Кавалёва, Уладзіміра Кароткага, Генадзя Кісялёва, Аляксандра Коршунава, Міхася Лазарука, Міхася Ларчанку, Сцяпана Майхровіча, Адама Мальдзіса, Уладзіміра Мархеля, Міколу Прашковіча, Івана Саверчанку, Антона Семяновіча, Міколу Хаўстовіча, Вячаслава Чамярыцкага, Язэпа Янушкевіча і інш. Што да беларускай літаратуры ХХ ст., найбольш плённага перыяду ў яе гісторыі, то тут варта назваць даследаванні Сцяпана Александровіча, Міколы Арочкі, Алеся Бельскага, Уладзіміра Гніламёдава, Васіля Жураўлёва, Віктара Каваленкі, Сцяпана Лаўшука, Валерыя Максімовіча, Мікалая Мішчанчука, Івана Навуменкі, Юльяна Пшыркова, Антона Семяновіча і інш.

Пры ўсёй самастойнасці і арыгінальнасці нацыянальныя літаратуры існуюць, аднак, не адасоблена адна ад другой. Іх блізкасць (ці аддаленасць) абумоўлена тэрытарыяльнай, этнічнай, моўнай, гістарычнай, культурнай, дзяржаўнай, сацыяльна-палітычнай блізкасцю (ці аддаленасцю) народаў, што нарадзілі гэтыя літаратуры. Тыя ці іншыя крытэрыі блізкасці або нават аднолькавасці прадвызначаюць існаванне своеасаблівых рэгіянальных утварэнняў - асобых форм літаратурных супольнасцяў. Вышэй называліся літаратуры, якія ствараюцца на адных і тых жа мовах. У адпаведнасці з гэтым існуюць рэгіянальныя супольнасці англамоўных, іспанамоўных, арабскіх і інш. літаратур. Дзякуючы блізкасці этнічнай, культурнай і моўнай славян можна гаварыць пра славянскую літаратурную супольнасць. Сацыяльна-палітычнае адзінства народаў, што з 1922 па 1991 гг. уваходзілі ў склад СССР, абумовіла існаванне савецкай літаратуры як літаратурнай рэгіянальнай супольнасці, нягледзячы на часам вялікія культурныя, моўныя, гістарычныя адрозненні паміж насельнікамі гэтай дзяржавы. Дзяржаўнае адзінства народаў, нягледзячы на іх моўную разнароднасць, дазваляе гаварыць пра рэгіянальныя літаратуры швейцарскую (ствараецца на нямецкай, французскай, італьянскай, і рэтараманскай мовах), іспанскую (ствараецца на іспанскай, баскскай, галісійскай і каталанскай мовах), бельгійскую (ствараецца на французскай і фламандскай мовах), ізраільскую (ствараецца на іўрыце і арабскай мове) і шэраг іншых. Тэрытарыяльная блізкасць (а значыць, у многім і гістарычная, культурная) народаў, якія насяляюць еўрапейскі кантынент, -- галоўная падстава існавання еўрапейскай рэгіянальнай літаратурнай супольнасці (у адрозненне, напрыклад ад афрыканскай ці амерыканскай). У розных краінах час ад часу выдаюцца гісторыі рэгіянальных літаратур. З іх можна назваць шасцітомную “Историю советской многонациональной литературы” (Масква, 1970—1974), шматтомную польскую “Гістрыю еўрапейскіх літаратур” (трэці том яе прысвечаны ўсходнеславянскім літаратурам) і інш.

Урэшце, нацыянальныя і рэгіянальныя літаратуры састаўнымі часткамі ўваходзяць у адзіную сусветную літаратуру як своеасаблівую суперсістэму. Узаемадзеянне літаратур, іх генетычныя, кантактныя сувязі, тыпалагічнае падабенства абумоўлівае існаванне сусветнага літаратурнага працэсу, а ў выніку – падставу да напісання гісторыі сусветнай літаратуры. Такіх гісторый ва ўсім свеце ўсяго некалькі, іх стварэнне звязана з высілкамі вялікіх навуковых калектываў, са значнымі фінансавымі затратамі. Адзін з нешматлікіх прыкладаў – “История всемирной литературы” ў 9-і тамах (выйшла 8 тамоў; Масква, 1983—1994).

Другая галоўная галіна літаратуразнаўства - тэорыя літаратуры, якая даследуе сутнасць, своеасаблівасць літаратуры як грамадскай з’явы і мастацтва слова, вывучае этапы літаратурна-мастацкага развіцця, сацыяльна-гістарычную ролю і прынцыпы аналізу літаратуры. Несумненна, ніводны гісторык літаратуры не можа абысціся без тэарэтыка-літаратурных ведаў, як сама гісторыя літаратуры – без тэорыі літаратуры. На гэта, дарэчы, звярнуў увагу вядомы рускі пісьменнік рэвалюцыйны дэмакрат М. Г. Чарнышэўскі, які пісаў, што “без гісторыі прадмета няма тэорыі прадмета; але і без тэорыі прадмета няма нават думкі пра яго гісторыю, таму што няма ўяўлення пра яго аб’ект, яго значэнне і яго межы”. Тэорыя літаратуры грунтуецца на матэрыяле не адной якой-небудзь або некалькіх літаратур, яна выкарыстоўвае літаратурна-мастацкі вопыт розных народаў і розных эпох. Гэта – своеасаблівая “матэматыка літаратуры”, формулы і тэарэмы якой можна з аднолькавым поспехам прымяніць да любой літаратуры свету. Таму нельга гаварыць “тэорыя англійскай літаратуры” або “тэорыя беларускай літаратуры”, пры ўсёй часам невялікай своеасаблівасці існавання некаторых тэарэтыка-літаратурных паняццяў у нацыянальных літаратурах. Так, рамантызм у рускай і рамантызм у беларускай літаратурах меў сваё храналагічнае і ідэйна-мастацкае напаўненне, але як літаратурны метад вызначаўся тымі самымі момантамі: выключнасцю герояў і абставін, у якіх дзейнічалі гэтыя героі, вышуканасцю і ўзвышанасцю стылёвых фарбаў. Альбо возьмем санет. Пры ўсёй нацыянальнай мадыфікацыі, што закранае рыфмоўку заключных трохрадкоўяў (італьянскі санет, французскі санет), ён захоўвае асноўныя архітэктанічныя (два чатырохрадкоўі і два трохрадкоўі) і кампазіцыйныя (у катрэнах – нарастанне думкі-пачуцця, у тэрцэтах – кульмінацыя і развязка) асаблівасці. Нават санет шэкспіраўскага тыпу, пры ўсёй яго арыгінальнасці, захаваў асноўнае – у архітэктоніцы (тыя ж 14 радкоў) і кампазіцыі (у трох катрэнах – нарастанне думкі-пачуцця, у заключным двухрадкоўі – кульмінацыя і развязка).

У тэорыі літаратуры як галіны літаратуразнаўства можна вылучыць наступныя раздзелы: эстэтыка літаратуры, паэтыка, тэорыя літаратурнага працэсу, літаратуразнаўчая метадалогія. Пра метадалогію мы ўжо казалі (гл. 1.1.1) і будзем яшчэ гаварыць (1.3). Эстэтыка літаратуры разглядае літаратуру як адну з форм пазнання і мадэлявання рэчаіснасці, паказвае сувязь яе з грамадскім жыццём, месца яе сярод іншых відаў мастацтва (літаратура як від мастацтва, функцыі літаратуры, яе нацыянальны характар і інш.). Тэорыя літаратурнага працэсу выяўляе гістарычны характар развіцця літаратуры як мастацтва слова, устанаўлівае заканамернасці, звязаныя з узнікненнем і эвалюцыяй асобных родаў, відаў і жанраў (эпас, лірыка, драма, сацыяльна-бытавы раман, навела, ода, элегія і інш.), літаратурных метадаў і напрамкаў (класіцызм, сентыменталізм, рамантызм, рэалізм, мадэрнізм, футурызм, імажынізм і інш.). Цэнтральны раздзел тэорыі літаратуры – паэтыка, што вывучае характар, структуру і змястоўнасць літаратурна-мастацкай формы. Часам усю тэорыю літаратуры называюць паэтыкай, вылучаючы ў ёй асобныя віды: тэарэтычную (агульную), гістарычную, функцыянальную (апісальную), параўнальную і практычную.

Сярод літаратуразнаўцаў Беларусі асобныя тэарэтыка-літаратурныя развагі і высновы можна сустрэць яшчэ ў ХУІ—ХУІІ ст. (выклад тэорыі паэзіі ў кнізе “Граматіка словенска…” Л. Зізанія, Вільня, 1596, “Курс паэтыкі” М.К. Сарбеўскага, Полацк, 1618—1627 і інш.). Аднак сістэмная распрацоўка пэўных праблем тэарэтычнага характару пачынаецца толькі з ХХ ст., з прац М. Багдановіча. Яго меркаванні пра суадносіны метра і рытму, метра і рыфмы, пра т. зв. навуковую паэзію, тэарэтычны нарыс пра санет і інш. мелі прынцыповае значэнне для развіцця тэорыі літаратуры. У 1920-я гады яна папоўнілася працамі М. Гарэцкага (у 3-е выданне сваёй “Гісторыі беларускае літаратуры”, 1924, ён уключыў невялікі літаратуразнаўчы слоўнік), Івана Замоціна “Пуціны беларускай літаратуры” (1924) і “Беларуская драматургія” (1927), Аляксандра Вазнясенскага “Паэтыка М. Багдановіча” (1926) і “Асноўныя прынцыпы пабудовы беларускай навукі аб літаратуры” (1927), Яўгена Барычэўскага “Тэорыя санета” і “Паэтыка літаратурных жанраў” (абедзве – 1927) і інш. Пасля няплённых для тэорыі літаратуры 1930—1950-х гг. яна зноў актыўна заявіла пра сябе ў другой палове ХХ ст. працамі Анатоля Андрэева, Міколы Грынчыка, Вячаслава Рагойшы, Івана Ралько, Міхася Мушынскага, Міхася Тычыны, Таццяны Шамякінай, Алеся Яскевіча і інш.

Храналагічна трэцяя галіна літаратуразнаўства – літаратурная крытыка – узнікла раней за іншыя, адразу са з’яўленнем мастацтва слова ў выглядзе вусна-паэтычнай народнай творчасці. Можна ўявіць такога старажытнага “крытыка”, які, слухаючы нейкі вусны аповед (казку, легенду) або песню, даваў творам агульную ацэнку (“удала – няўдала”, “правільна – няправільна”), выказваў творцам свае парады, пажаданні. Паступова склалася прафесійная літаратурная крытыка як від літаратурнай дзейнасць, мэта якой – даць ацэнку бягучым фактам і з’явам літаратуры з пункту гледжання значэння іх для сучаснасці. Такая ацэнка, з аднаго боку, дазваляе пісьменнікам суаднесці вынікі сваёй працы з патрабаваннямі, якія прад’яўляе да літаратуры грамадства. Узнікшы адразу пасля ўзнікнення самой мастацкай літаратуры, высокапрафесійная, патрабавальная, зацікаўленая крытыка літаратуры стала яе неабходным спадарожнікам. Выдатны рускі крытык Вісарыён Бялінскі называў літаратурную крытыку “рухомай эстэтыкай”, слушна падкрэсліваў: тое, што скажуць пра вялікі твор літаратуры, не менш важна за сам твор.

Зацікаўленне літаратурнай крытыкі бягучым літаратурным працэсам, жаданне даць яму ацэнку з сучаснага пункту гледжання і адрознівае яе ад гісторыі літаратуры, погляд якой скіраваны не на тое, што адбываецца, а на тое, што ўжо раней ці пазней адбылося. У гэтым – не толькі своеасаблівасць літаратурнай крытыкі як адной з галоўных галін літаратуразнаўства, але і большая складанасць, цяжкасць працы крытыка ў параўнанні з працай гісторыка літаратуры. Пра гэта, у прыватнасці, хораша сказаў класік украінскай літаратуры Іван Франко ў сваёй працы “З сакрэтаў паэтычнай творчасці”: “…Калі гісторык літаратуры мае дадзеную ўжо самой сутнасцю рэчаў перспектыву, карыстаецца багатым матэрыялам, увасобленым у творах пэўнага аўтара, у водгуках пра яго сучаснікаў, у мемуарах, лістах і іншых чыста гістарычных дакументах, то звычайны крытык не мае амаль нічога, павінен сам выпрацоўваць перспектыву, угадваць значэнне, высвятляць прыкметы гэтага аўтара, павінен, так сказаць, уздымаць цаліну, у той час як гісторык літаратуры збірае ўжо зусім даспелыя плады”.

Літаратурны крытык, такім чынам, выяўляе сябе як вучоны-літаратуразнавец. Аднак, з другога боку, ён выступае і як пісьменнік. Літаратурных крытыкаў – у адрозненне ад гісторыкаў і тэарэтыкаў літаратуры – прымаюць у творчыя пісьменніцкія арганізацыі. У саюзах пісьменнікаў звычайна існуюць нават асобныя секцыі літаратурнай крытыкі. Чым гэта абумоўлена? Найперш тым, што літаратурны крытык, апрача ўсяго, выконвае, па сутнасці, тыя самыя функцыі, што і звычайны пісьменнік. Так, ён - як навуковец – дае аб’ектыўную ацэнку новаму твору пісьменніка, выяўляе яго якасці, станоўчыя і адмоўныя. Вядзе прафесійную размову з пісьменнікам. Аднак вядзе не адзін на адзін, а прылюдна, выкарыстоўваючы сродкі масавай інфармацыі: друк, радыё, тэлебачанне. Яго слова, як і слова звычайнага пісьменніка, успрымаюць тысячы чытачоў (слухачоў). І таму крытык, звяртаючыся не толькі да пісьменніка, а і да грамадства ў цэлым, не толькі (нават не столькі) ацэньвае твор, колькі з дапамогай твора дапамагае фарміраваць грамадскую думку, выпрацоўваць у чытачоў аб’ектыўныя погляды на літаратурныя з’явы, удасканальваць іх эстэтычны густ і эстэтычны ідэал. Ці не такія самыя задачы стаяць і перад звычайным мастаком слова? Несумненна! Выступленне ж крытыка ў сродках масавай інфармацыі (у адрозненне ад гісторыка і тэарэтыка літаратуры, якія друкуюцца ў спецыяльных навуковых малатыражных выданнях) вымушае яго адыходзіць ад “сухога” навуковага стылю выкладу сваіх думак і набліжацца да мастацкага. Адсюль – клопат пра мастацкую дасканаласць літаратурна-крытычнага тэксту, пачынаючы ад яго загалоўка (ужо ён павінен прыцягваць увагу чытача), кампазіцыі (як і з чаго пачаць? чым закончыць?) і канчаючы моўным стылем (жывасць выкладу, ужыванне метафорыкі і г. д.). Па сутнасці, крытычны тэкст, да якога б жанру ён ні адносіўся (рэцэнзія, аглядны ці праблемны артыкул, літаратурны партрэт, рэпліка, літаратурная пародыя і інш.), павінен з’яўляцца літаратурным творам, які можна было б успрымаць з такой цікавасцю і карысцю, як і добры мастацкі твор. Безумоўна, напісаць такі твор не так проста. Неабходна валодаць і глыбокімі ведамі, і спецыфічным талентам літаратурнага крытыка. Такіх людзей не так шмат. Таму ў гісторыі нацыянальных літаратур добрых крытыкаў намнога меней, чым празаікаў, паэтаў ці нават драматургаў.

Літаратурная крытыка як галіна літаратуразнаўства дзеліцца на два раздзелы: тэорыя крытыкі і гісторыя крытыкі. Тэорыя крытыкі займаецца вывучэннем методыкі і метадалогіі разгляду бягучых літаратурных з’яў і фактаў і ў многім супадае з тэорыяй літаратуры, у прыватнасці з літаратуразнаўчай метадалогіяй. Гісторыя крытыкі вывучае зараджэнне і развіццё пэўнай нацыянальнай літаратурна-крытычнай думкі. Беларуская літаратурная крытыка зарадзілася ў ХІХ ст. (публікацыі Р. Падбярэскага, Уладзіслава Сыракомлі, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і інш.), але як самастойная галіна літаратуразнаўства склалася толькі ў пачатку ХХ ст. (артыкулы і рэцэнзіі С. Палуяна, М. Багдановіча, Лявона Гмырака, В. Ластоўскага, Антона Луцкевіча, Альгерда Бульбы, Уладзіміра Самойлы і інш.). Найбольшага росквіту дасягнула ў савецкі час, найперш у пасляваенны перыяд (Алесь Адамовіч, Варлен Бечык, Дзмітрый Бугаёў, Рыгор Бярозкін, Павел Дзюбайла, Віктар Каваленка, Рыгор Шкраба, Леанід Галубовіч, Ганна Кісліцына і інш). Заканамернасці развіцця беларускай літаратурнай крытыкі даследаваў М. Мушынскі (“Беларуская крытыка і літаратуразнаўства: 20—30-я гады”, 1975; “Беларуская крытыка і літаратуразнаўства: 40-я – першая палавіна 60-х гадоў”, 1985 і інш.).

Пытанні для самаправеркі: