Якія навуковыя і практычныя мэты тэксталогіі і якім чынам яны дасягаюцца?

1.1.4. Напрамкі сучаснага літаратуразнаўства

У залежнасці ад аб’екту вывучэння тых ці іншых фактаў і з’яў літаратурнага працэсу ў літаратуразнаўстве з часам вылучыліся асобныя галіны ведаў, якія патэнцыяльна могуць дарасці або ўжо дараслі да самастойных навук. Так, працяглы час вывучэнне твораў вусна-паэтычнай народнай творчасці як з’явы эстэтычнай было прэрагатывай літаратуразнаўства. І сёння некаторыя гісторыі нацыянальных літаратур (напрыклад, сярэднеазіяцкіх) пачынаюцца з разгляду своеасаблівасці, розных відаў і жанраў нацыянальнага фальклору. Аднак у сістэме сучасных еўрапейскіх навук фалькларыстыка, якая паяднала асобныя прынцыпы не толькі літаратуразнаўства, але этнаграфіі, мовазнаўства, музыказнаўства і інш., успрымаецца як зусім самастойная галіна ведаў. Не дзіўна таму, што ў складзе некаторых нацыянальных акадэмій навук існуюць самастойныя інстытуты фалькларыстыкі (напрыклад, Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы НАН Беларусі, Інстытут фалькларыстыкі імя Максіма Рыльскага НАН Украіны і інш.). Разам з тым можна назваць некалькі ўнутрыгаліновых і міжгаліновых напрамкаў літаратуразнаўства, якія заявілі пра сябе ў ХХ стагоддзі і маюць таксама выразную тэндэнцыю да самастойнага існавання. З іх найперш трэба назваць вершазнаўства, перакладазнаўства, кампаратывістыку і герменеўтыку.

Вершазнаўства — раздзел паэтыкі, што вывучае верш як пэўную эстэтычную сістэму, яго гісторыю і тэорыю. Раздзеламі вершазнаўства як навукі пра верш з'яўляюцца метрыка, рытміка, строфіка, а таксама рыфміка, фоніка, вершаваны сінтаксіс. Першым беларускім вершазнаўцам быў Лаўрэнцій Зізаній, які ў сваёй «Граматыцы славянскай» (Вільня, 1596) падаў кароткі курс тэорыі антычнага верша, даў тлумачэнне некаторых вершазнаўчых паняццяў (стапа, метр, памер, рыфма). Асобныя палажэнні Л.Зізанія развіў Мялецій Сматрыцкі ў сваёй «Граматыкі славянскай правільная сінтагма» (Еўе, 1618). Ён зрабіў спробу ўвесці ў старабеларускую і ўсю ўсходнеславянскую паэзію антычную сістэму вершавання, у прыватнасці адзін з яе асноўных памераў — гекзаметр. Выдатным вершазнаўцам сярэдневяковай Беларусі з'яўляўся Мацей Сарбеўскі, які ў 1617—1620 гг. чытаў у Полацкай езуіцкай калегіі курс паэтыкі. Развіццё вершазнаўства ў той час адбывалася пераважна ў сценах брацкіх школ і езуіцкіх калегій, вучні якіх не толькі атрымлівалі звесткі па тэорыі верша, але і абавязкова навучаліся пісанню вершаў. Асобныя вершазнаўчыя назіранні знаходзім у працах Сімяона Полацкага, Я. Чачота, І. Насовіча, Я. Карскага. Значны ўклад у беларускае вершазнаўства ўнёс М. Багдановіч сваім нарысам пра санет, даследаваннем рытмікі і фонікі верша Т. Шаўчэнкі, развагамі пра суадносіны рытму і метра і інш. Беларускае савецкае вершазнаўства распачалося працамі А. Вазнясенскага («Паэтыка М. Багдановіча», 1926), Я. Барычэўскага («Тэорыя санету», «Паэтыка літаратурных жанраў», 1927), У. Дубоўкі («Рыфма ў беларускай народнай творчасці», 1927). Найбольш інтэнсіўна гісторыя і тэорыя беларускага верша распрацоўвалася ў пасляваенны час. Вучоныя даследавалі рытміку і метрыку як літаратурнага верша (І. Ралько. Беларускі верш: Старонкі гісторыі і тэорыі, 1969; ён жа. Вершаскладанне: Даследаванні і матэрыялы, 1977; М. Грынчык. Шляхі беларускага вершаскладання,1973; В. Рагойша. Паэтыка Максіма Танка: Культура вобраза. Характар верша, 1968; ён жа. Гутаркі пра верш: Метрыка. Рытміка. Фоніка, 1979; ён жа. Паэтычны слоўнік. 3-е выд., 2004; А. Кабаковіч. Беларускі свабодны верш, 1985; А. Дуброўскі. Паэтыка Рыгора Барадуліна: Рытмічная арганізацыя верша, 2006), так і фальклорнага (М. Янкоўскі. Паэтыка беларускіх прыказак, 1971; Н. Гілевіч. Паэтыка беларускай народнай лірыкі, 1975; ён жа. Паэтыка беларускіх загадак, 1976). Кароткая гісторыя беларускага вершазнаўства змешчана ў кнізе І. Ралько «Верш і мова» (1986). Асаблівае развіццё вершазнаўства як галіна літаратуразнаўства набыло ў ХХ ст. у Расіі. Сярод рускіх вершазнаўцаў найперш трэба назваць Б. Ганчарова, М. Гаспарава, В. Жырмунскага, С. Кармілава, А.Фядотава, В. Халшэўнікава, Л.Цімафеева, Я. Эткінда і інш. Цікавыя працы па вершазнаўстве з’явіліся ва Украіне (Н. Кастэнка, І. Качуроўскі, Г. Сідарэнка, М. Суліма і інш.), у Польшчы (М. Длуска, М. Маенава, Л. Пшчалоўска, Ф. Сядлецкі і інш.), у іншых краінах.

Перакладазнаўства — філалагічная навука пра сутнасць, своеасаблівасць, гістарычныя заканамернасці ўзнікнення і развіцця, сацыяльна-гістарычную ролю і прынцыпы аналізу перакладу. Вылучылася з лінгвістыкі ў самастойную галіну ведаў у сярэдзіне XX ст. ў сувязі з ростам ролі мастацкага перакладу. Цесна звязана з кантрастыўнай граматыкай, параўнальнай стылістыкай, эстэтыкай, параўнальным літаратуразнаўствам, семіётыкай, кібернетыкай, сацыялінгвістыкай, псіхалогіяй творчага працэсу і інш. навукамі. Перакладазнаўства складаецца з трох галоўных галін — гісторыі, тэорыі і крытыкі перакладу — і некалькіх дапаможных: перакладазнаўчай бібліяграфіі, тэксталогіі, гістарыяграфіі, храналогіі. Найбольшае развіццё атрымалі гісторыя, тэорыя і крытыка перакладу мастацкага. Сярод іншых відаў перакладу ён самы пашыраны і самы складаны. Пры разглядзе перакладаў мастацкай літаратуры выкарыстоўваецца агульнафілалагічны шлях аналізу, які арганічна паядноўвае лінгвістычны і літаратуразнаўчы падыходы і завяршаецца вывадамі агульнаэстэтычнага характару. У распрацоўцы тэорыі мастацкага перакладу найбольшая заслуга вучоных і перакладчыкаў К.Чукоўскага, А.Фёдарава, І.Кашкіна, П.Топера (Расія), М.Рыльскага, В.Капцілава, А.Кундзіча, М.Новікавай (Украіна), Г.Гачачыладзе (Грузія), І.Левага (Чэхія), А.Попавіча (Славакія), А.Курэлы (Германія), Э.Кары (Францыя), Т.Савары (Англія) і інш. На Беларусі перакладазнаўства пачало зараджацца ў пачатку XX ст. (М.Багдановіч, С.Палуян), але як навука склалася ў канцы 1950-х — пачатку 1970-х гт. На яго станаўленне зрабілі ўплыў перакладчыцкая дзейнасць М.Багдановіча, Я.Купалы, Я.Коласа, А.Куляшова, М. Танка, У.Дубоўкі і інш., выказванні пра пераклад і творчая практыка Ю.Гаўрука, Я.Семяжона, М.Лужаніна, Н.Гілевіча, А.Зарыцкага, В.Сёмухі, Р.Барадуліна і інш. Беларускія перакладазнаўцы даследуюць творчасць асобных майстроў мастацкага перакладу — М.Багдановіча (А.Лойка, Н.Лапідус), Я.Купалы (С.Александровіч, Дз.Палітыка), Я.Коласа (М.Базарэвіч, В.Рагойша), А.Куляшова (М.Арочка, М.Кенька), М.Танка (В.Гапава, А.Верабей), аналізуюць рускія і ўкраінскія пераклады беларускай літаратуры (А.Яскевіч, Т.Кабржыцкая, Ц.Ліякумовіч, А.Верабей, В.Рагойша) і пераклады яе на замежныя мовы (Д.Фактаровіч, М.Навіцкі, В.Нікіфаровіч), разглядаюць беларускія пераўвасабленні замежнай прозы і паэзіі. Асаблівых поспехаў беларускае перакладазнаўства дасягнула ў вывучэнні гісторыка-сацыялагічных пытанняў мастацкага перакладу (П.Копанеў) і тэарэтычных праблем перакладу з блізкароднасных моў (Э.Мартынава, В.Рагойша, А.Яскевіч). Развіваецца крытыка перакладу (Р.Бярозкін, Л.Казыра, А.Клышка, В.Небышынец, І.Чарота, К.Шэрман і інш.), перакладазнаўчая бібліяграфія (Л.Бабкова, І.Фалькоўская, М.Васілеўская).

Кампаратывістыка (ад лац. comparativus – параўнальны), альбо параўнальнае літаратуразнаўства, таксама імкнецца вылучыцца ў самастойную галіну літаратуразнаўчых ведаў. Гэтаму, у прыватнасці, садзейнічае ўключэнне ў яе даследавання мастацкага перакладу як аднаго з важнейшых пасрэднікаў творчых кантактаў. Апрача гэтага, сфера зацікаўлення кампаратывістыкі – усе формы і віды іншых унутрылітаратурных і міжлітаратурных узаемасувязей, а таксама літаратурныя ўплывы. Ды, бадай, галоўная і найбольш складаная задача яе – даследаванне тыпалагічнага падабенства/адрознення творчасці асобных пісьменнікаў і нацыянальных літаратур. Пры супастаўленні творчых здабыткаў асобных літаратараў і нацыянальных літаратур у цэлым асабліва добра відаць як агульнае, так і рознае ў іх, універсальнае і спецыфічнае, агульнае і прыватнае. Адшуканне агульнага ў розным і рознага ў агульным – галоўная мэта гэтай галіны літаратуразнаўства. Кампаратывістыка зарадзілася ў сярэдзіне ХІХ ст. у працах нямецкага філолага Т. Бянфея, рускіх вучоных Ф. Буслаева і А. Весялоўскага і інш., але канчаткова сцвердзіла сябе ў ХХ ст. У 1955 г. у Парыжы ўзнікла Міжнародная асацыяцыя літаратурнай кампаратывістыкі, у асобных ВНУ адкрыліся кафедры кампаратывістыкі і г. д. Ва Украіне, дзе прынцыпы кампаратывістыкі яшчэ ў ХІХ ст. застасоўвалі ў сваіх працах М. Драгаманаў, М. Дашкевіч, І. Франко і інш., аддзел сусветнай літаратуры і кампаратывістыкі існуе ў Інстытуце літаратуры імя Т. Шаўчэнкі НАН Украіны, кафедра тэорыі літаратура і кампаратывістыкі – у Кіеўскім нацыянальным універсітэце імя Т. Шаўчэнкі. Украінскія літаратуразнаўцы (пад рэдакцыяй Г. Вервеса) выдалі пяцітомнае даследаванне “Украінская літаратура ў агульнаславянскім і сусветным літаратурным кантэксце” (1987—1990). У Беларусі, як і ўвогуле ў СССР, доўгі час кампаратывістыка лічылася “буржуазнай навукай”, хаця даследаванню літаратурнага ўзаемадзеяння, параўнальна-тыпалагічнаму вывучэнню літаратурнага працэсу ў савецкім літаратуразнаўстве надавалася значная ўвага (працы М. Конрада, В. Жырмунскага, М. Аляксеева, Н. Над’ярных, І Неупакоевай, Г. Вервеса, Д. Налівайкі, Г. Ламідзе, Л. Мкртчана, і інш.). Даволі грунтоўна вывучаны літаратурныя сувязі беларуска-рускія (С. Букчын, В. Гапава, Я. Клімуць, Ц. Ліякумовіч, М. Тычына), беларуска-ўкраінскія (П. Ахрыменка, Т. Кабржыцкая, В. Рагойша, Ж. Шаладонава), беларуска-польскія (У. Казбярук, А. Мальдзіс, У. Мархель, С. Мусіенка), беларуска-літоўскія (А. Мальдзіс), беларуска-нямецкія (У. Сакалоўскі) і некаторыя іншыя. З самых значных здабыткаў беларускай кампаратывістыкі варта называць “Нарысы беларуска-рускіх літаратурных сувязей” у 4-х кнігах (1993—1995), “Нарысы беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязей” (2002), такія выданні, як “Тарас Шаўчэнка і Беларусь” (1964), “Леў Талстой і Беларусь” (1981), “Адам Міцкевіч і Беларусь” (1997), “А. С. Пушкін і Беларусь” (1999) і інш.

Герменеўтыка (грэч. hermēneutike – мастацтва тлумачэння) — вучэнне аб спосабах і прынцыпах вытлумачэння, інтэрпрэтацыі якога-небудзь тэксту, выяўленне яго глыбіннага, часам прыхаванага, сэнсу. Узнікла і развівалася з неабходнасці вытлумачыць некаторыя тэксты (філасофскія, юрыдычныя, тэалагічныя і інш.) антычных аўтараў і т. зв. цёмныя месцы Святога пісання (экзэгетыка). Сваё абгрунтаванне знайшла ў нямецкага філосафа і філолага Ф.Шлейермахера (1768—1834), затым распрацоўвалася і ўдакладнялася ў працах іншых філосафаў і філолагаў (В. Дыльтэй, Х.Гадамер, М. Хайдэгер, Э. Хірш і інш.). Сучаснае “мастацтва тлумачэння” кіруецца ўсімі асноўнымі прынцыпамі аналізу літаратурнага твора (эстэтычным, цэласнасці, сістэмнасці, гістарызму, паяднання аналізу з сінтэзам), улічвае духоўны і душэўны свет аўтара і яго творчыя намеры, магчымасці і патрэбы ўспрымальніка твора. Галоўнае для даследчыка літаратуры – выявіць сапраўдны сэнс твора, які пры напісанні закладваў у яго аўтар. Чым глыбей раскрые літаратуразнавец сутнасць аўтарскай задумы, тым больш аб’ектыўным і каштоўным будзе інтэрпрэтацыя твора. Зразумела, майстэрства і талент інтэрпрэтатара, сам час, калі праводзіцца вытлумачэнне твора, таксама ўплываюць на глыбіню і якасць інтэрпрэтацыі. У сённяшнім літаратуразнаўстве герменеўтыка цесна супрацоўнічае з тэксталогіяйі часта мае прыкладное значэнне: для поўных і акадэмічных выданняў збораў твораўпісьменнікаў тэкстолагі рыхтуюць кананічныя тэксты, а герменеўтыкі іх каменціруюць, вытлумачваюць. Разгорнутыя каментарыі звычайна змяшчаюцца ў канцы асобных тамоў збору твораў. Часам яны выходзяць і асобнымі выданнямі (Лотман Ю. М. Роман А. С. Пушкина «Евгений Онегин»: Комментарий. М., 1983).

Пытанні для самаправеркі: