Витаминдер туралы ілімнің даму тарихы

 

Витаминдерді зерттеуді ең алғ аш орыс оқ ымыстысы Н.И.Лунин бастады. Ол алғ ашқ ы рет тамақ тың қ ұ рамындағ ы жануарлардың тіршілігіне ә сер ететін заттарғ а кө ң іл аударды. XXI ғ асырдың аяғ ына дейін жануарлар тіршілік етуі ү шін кө мірсулар, майлар, белоктар, минералды заттар жә не судың болуы жеткілікті деген пікір қ алыптасып келді. Бірақ Н.И.Луниннің жасағ ан тә жірибесі ол пікірді жоқ қ а шығ арды. Н.И. Лунин жоғ арыда кө рсетілген заттардың қ оспасымен тышқ андарды қ оректендірген. Бірақ тә жірибе тышқ андардың тіршілік етуі ү шін бұ л қ оспадағ ы заттардан басқ а бір заттың жетіспейтінін кө рсетті. Осыдан кейін ғ ана бү кіл тірі организмдердің тіршілік етуі қ ажетті бұ рыннан белгілі заттармен қ оса тағ ы бір белгісіз зат бар деген пікір пайда болады. Осындай пікірді У.Бунгенің С.А.Сосиннің жә не тағ ы басқ а шетел оқ ымыстыларының жұ мыстары дә лелдеп берді. 1896 жылы голланд дә рігері Эйхман ақ талғ ан кү рішпен тамақ танатын адамдардың «бери-бери» ауруымен кө п ауыратынын, ал ақ талмағ ан немесе жартылай ақ талғ ан кү рішпен тамақ тандырылғ анда адамдар ол аурумен ауырмайтынын байқ ады. Кейіннен Гопкинс /1906 жылы/ кү ріш дә нінің сыртқ ы қ ауызында белгісіз бір заттың бар екенін, ал аяқ талғ ан кү ріште ол заттың болмайтындығ ын анық тады. 1912 жылы поляк оқ ымысы К.Функ ашытқ ыдан витаминге ұ қ сас қ ұ рамында полинервит аурымен ауырғ ан кө гершінді емдеп жазды. Бұ л заттың жануарлар организміне тигізетін ә серін зерттей келе, оның проф. Н.И.Лунин ашқ ан жаң а затқ а ұ қ сас екенін анық тады. Осыдан кейін Функ адам мен жануарларда болатын кейбір аурулар тағ амның қ ұ рамындағ ы белгісіз бір заттың жетіспеуінен болады деген қ орытындығ а келді, ол бұ л затты «витаминдер» деп атады. «Вита» – латынның «тіршілік, ө мір» деген сө зі, ал «амин» – деп химияда азоты бар заттарды атайды.

1913 жылы Макколлум жә не оның шә кірттері жануарлардың қ алыпты дамуы ү шін майда еритін фактор «А» - ның қ ажет екенін анық тап, оғ ан А витамині деп ат берді. А витаминінің жетіспеуі адамды ақ шамсоқ ыр ауруына шалдық тыратыны анық талды. Макколлум витаминдерді ашылу ретіне қ арай латын алфавитінің алғ ашқ ы ә ріптерімен белгіледі. А витамині, С витамині. Кейіннен В витаминінің бірнеше тү рлері белгілі болады да, оларды ретіне қ арай В₁, В₂, В₃, т.б. деп белгіледі.

1928 жылы Сент-Дьердьи С витаминін ашты жә не оның малдың бү йрек ү сті безінен бө лінетінін, сонымен бірге кейбір ө сімдіктерде кездесетінін анық тады. Осыдан кейін 1935 жылы дат ғ алымы Дам қ анның қ ұ рамында болатын К витаминін ашты.

1948 жылы Смит, Фолкерс т.б. В₁₂ витаминін тапты. Бұ л витаминнің жетіспеуі адам организмінде қ анның азаюына ә келіп соқ тыратыны белгілі болды.

Соң ғ ы жылдары Совет Одағ ында А.В. Палладин, М.Н. Шатерников, Л.А.Черкес, В.Н.Букин, В.В: Ефремов сияқ ты оқ ымыстылардың бастауымен кө птеген зерттеу жұ мыстары жү ргізіледі. Тү рлі эксперименттер арқ ылы авитаминоздардың патофизиологиялық жә не биохимиялық ө згерістері ашылды.

Қ азіргі кезде барлық витаминдердің химиялық қ ұ рамы анық талды жә не олардың бә рі синтездік жолмен алынды. Оларғ а химиялық атау берілді, мә селен, А витамині – ретинол (-ол жалғ ауы молекуласында спирт тобы бар екенін білдіреді) деп аталады.

Д витамині – кальциферол деп аталады, яғ ни «кальций ионын, тасымылдайды» деген мағ ынаны береді.

Сол сияқ ты витаминдерді ол жетіспеген кезде ұ шырайтын аурудың атымен атау қ абылданғ ан. Ол кезде «анти» деген қ осымша жалғ анады. Бұ л қ осымша сө з болып отырғ ан витаминге сә йкес авитаминоз ауруының алдын алады жә не одан сақ тандырып жазады деген мағ ынаны білдіреді. Мысалы, Д витамині антирахит витамині (рахитке қ арсы) деп, С витамині антицинготтық (қ ұ р-қ ұ лақ қ а қ арсы) витамин деп аталады т.с.с.

Сө йтіп, витаминдердің тағ амдық заттарда жетіспеуінен болатын дерттер кө не заманнан-ақ белгілі болғ анымен, оның себептері осы біз ө мір сү ріп отырғ ан XX ғ асырдың бастапқ ы жылдарында ғ ана анық тала басталады. Қ азіргі уақ ытта витаминдер тобына жататын заттар ө те кө п.

Ә ріппен белгілеу ескіру салдарынан ың ғ айсыздық тудыра бастады, ә рі кү нделікті зерттеулер нә тижесінде табылғ ан витаминдер санының кө беюіне байланысты, олардың биологиялық жә не химиялық классификациялап ү лкен 4 топқ а бө лінеді:

1. алифатикалық витаминдер қ атары /аскорбин қ ышқ ылы/;

2. алициклды витаминдер қ атары;

3. ароматикалық витаминдер қ атары;

4. гетероциклды витаминдер қ атары.

Осылардың ішінде табиғ ат пен кү нделікті тіршілікте кең інен таралып, жиі кездесетін, ә рі ө мірімізде кө п пайдаланылатын су мен майларда еритін витаминдер топтары.

Суда еритін витаминдерге: тиамин, рибофлавин, пантотен қ ышқ ылы, никотин қ ышқ ылы, пиридоксин, кобаламин, никотинамид, аскорбин қ ышқ ылы, биотин, инозит холин, рутин, фолий қ ышқ ылы, парааминобензой қ ышқ ылы жә не т.б. (В₁, В₂, В₃, В₅, В₆, В₁₂, В₁₅, РР, С, Н, Р жә не т.б.) енеді.

Майда еритін витаминдерге: ретинол, кальциферол, токоферол, филлохикнон, убихинон, алмастырылмайтын май қ ышқ ылдары /А, Д, Е, К, Q/ жә не т.б. кіреді.

Қ азіргі кезде 30-дан астам витаминдер тү рлері ашылды. Суда еритін витаминдер ферменттердің простетикалық топтарының қ ұ рамына кіреді, сө йтіп, олар ферменттердің активтілігін жоғ арылатады. Керісінше де ә сер етеді. Суда жақ сы еритін витаминдер тү рі ө те кө п. Бұ л витаминдердің адам организміне қ абылдану мө лшері де тү рліше болады.

Витаминдер организмде тотығ у-тотық сыздану реакциясына тү седі. Витаминдерге – бауыр, бү йрек, жү рек, ішек-қ арын, жұ мыртқ а, ет-сү т, май, нан, овощтар мен жеміс-жидектер ө те бай келеді. Витаминдерді организмнің қ ажет етуі тамақ тану режимі кезінде ө згеруімен бірге, сол сияқ ты кейбір физиологиялық жә не патологиялық жағ дайларда да кү шті ө седі. Мысалы, организмнің буаз не екі қ абат кезінде тө лдері мен балаларын тамақ тандырада, инфекциялық ауруларда жә не т.б. Тамақ азық тарында дә рі-дә рімектік ө сімдіктер мен басқ а да заттардың қ ұ рамында кездесетін витаминдерді тү рлі тү сті сапалық реакциялар кө мегімен ашуғ а болады. Витаминдерге сапалық реакциялар жү ргізу кезінде шық қ ан зерттеу жұ мыстарының нә тижелерін тө мендегідей кестеге тү сіру ө те ың ғ айлы болады.