В12 витамині цианкобаламин, антианемиялық витамин

 

XXI ғ асырдың ортасында асқ азанның сілекей қ абаттарының дертке шалдығ атындығ ы мен қ анда шамадан тыс мө лшері жағ ынан едә уір жетілмеген қ ызыл қ ан тү йіршіктері кездесетіндігі туралы факт анық талып, бұ л ауруды пернициозды анемия деп атады. Мұ ны жұ қ палы аурулар қ атарына жатқ ызып, кө п уақ ытқ а дейін емдеу тә сілі табылмады. 1926 жылы осы қ атерлі қ ан азаюына қ арсы адамдарғ а шикі бауырда бергенде, оның қ ан қ ұ рамын жақ сартуғ а пайдасы тигендігі байқ алды.

1948 жылы бауырдан структурасы жағ ынан қ ан геминіне ұ қ сас, қ ұ рамында кобальт бар, жаң а витамин кристалдық тү рде бө лініп алынды. Бұ л қ ұ рамы жағ ынан ө те кү рделі қ осылыс В₁₂ витамині немесе цианкобаламин болатын. Ол дені сау адамның асқ азан сө лінде кездесетін, қ ұ рамында 11-12 % гексамині бар, мукопротеин белогі екен.

В₁₂ витаминінің химиялық қ ұ рамында Дороти Ходжкин /1956ж/ рентген сә улелерімен дифракция жасау ә дісі арқ ылы анық тады. В₁₂ витамині химиялық қ ұ рамы ең кү рделі витаминге жатады жә не қ ұ рамында металл бар бірден бір витамин болып табылады.

 

В₁₂ витамині су мен спиртте жақ сы ериді, эфирде ерімейді. Қ ұ рамында кобальт атомы бар болғ андық тан кристалдарының тү сі қ ызғ ылт – қ ара болып келеді. Бұ л витаминнің не иісі, не дә мі болмайды, оптикалық активті болады.

В12 витаминінің биохимиялық ролі тіптен де кө п салалы. Солардың ішіндегі ең негізгілерінің біріне нуклеин қ ышқ ылдары синтезін арттыру мен метил топтарының тү зілуінде жә не олардың гомоцистеиннің метионинге, оксиэтиламиннің холинге айналуындағ ы ө згерістеріне қ атысуын атау орынды.

В₁₂ витамині ацетилдену реакцияларына да қ атысады, кофермент А-ның сульфгидрильді топтарының тотық сыздануын қ амтамасыз етеді, мұ ның нә тижесінде пирожү зім жә не май қ ышқ ылдарының биологиялық тотығ у процесі жылдамдатылады. Бұ л витаминді организмге енгізгенде тканьдердегі глюкозаның тотығ у арқ ылы ыдырауы кү шею салдарынан, қ андағ ы қ ант мө лшері кү рт кемиді.

Сондай-ақ В₁₂ витамині пурин мен пиримидин негіздері синтезіне, яғ ни РНК мен ДНК-ның синтезіне де ә сері бар.

В₁₂ витамині жануарлар денесінде майдың жиналуын қ амтамасыз етеді, ө йткені амин қ ышқ ылдарының глюкозағ а айналуы жылдамдайды, соның нә тижесінде ол тканьдердегі майлы заттарғ а дейін ө згереді. Сонымен бірге бұ л витамин каротиннің А витаминіне айналуына қ атысады, ал соң ғ ысы бауырда жинақ талып тү зіп, зә рмен сыртқ а шығ арып залалсыздандырады.

В₁₂ витамині аздап болса да, микроорганизмдер қ атысында ішекте тү зілуі мү мкін. Микробтардың синтезі арқ ылы тү зілетін В₁₂ витаминінің алыну жолы ең арзаны болып есептеледі.

Цианкобаламин ө сімдік тағ амдарында аз да, ал ет, сү т, жұ мыртқ а жә не балық тағ амдарында кө бірек кездеседі. Осы тағ амдарды аз пайдаланса, бұ л витаминнің жетіспеушілігі байқ алуы мү мкін.

В₁₂ витамині жануарлар тканьде коферменттік қ ызмет атқ арады. Оның екі туындысы - метилкобаламин жә не 5-дезоксиаденозилкобаламин (5-ДоАК) кобамидтік ферменттер қ атарына жататын кофакторлар болып табылады.

Авитаминоз. В₁₂ – авитаминозы кезінде қ атерлі (пернициоздық) анемия ауруына ұ шырайды, мұ ндай ауру салдарынан қ анда жетілмеген жә не тұ рақ сыз кө птеген эритроциттер пайда болады. Эритроциттердің жалпы саны азаяды. Сол сияқ ты лейкоциттердің де саны кемиді.

Осы ауру кезінде жілік майында жү ретін митоз қ ұ былысы шектеледі жә не ДНК синтезі тоқ талады. Сол сияқ ты тез ө нетін басқ а да тканьдер, мысалы, асқ азанның мырыш қ абаты (тұ з қ ышқ ылы НСl тү зілуінің тоқ талуы салдарынан) жә не нерв тканьдері зақ ымданады. Нерв жү йесінің зақ ымдануы асқ ына тү седі.

В₁₂ витамині фоли қ ышқ ылымен ө зара ә рекеттесіп, эритроциттердің дамып жетілуін тездетеді, организмде қ ан тү зілу қ ызметін қ амтамасыз етеді.

Табиғ атта таралуы. Азық -тү лік қ ұ рамында кобальт болса, В₁₂ витаминін асқ азан-ішек жолында микроорганизмдер синтездейді. Кобальт, ә сіресе жануар тектес ө німдерде – бауырда, бү йректе, жү ректе, мида, сиыр етінде, жұ мыртқ аның сары уызында, сү тте кө п болады. Ө сімдіктерде іс жү зінде синтезделмейді.

В₁₂ витаминінің адам организміне керекті мө лшері осы уақ ытқ а дейін толық анық тала қ ойғ ан жоқ, бірақ жобамен тә улігіне 5-10 мкг шамасында қ ажет болуы керек.