Тақырып.Экономикалық институттар: меншік және кәсіпкерлік.

1. Меншік- экономикалық категория ретінде.

2. Меншік түрлері.

3. Кәсіпкерлік және оның ерекшеліктері.

Меншік өндіріс, қорлар, заттық және рухани игіліктерді иелену жөніндегі қатынастардың шарттарын білдіреді. Меншік заңдық және экономикалық категория болып бөлінеді. Заңгерлік түсінік бойынша меншік формалдық және нақты құқықпен байланысты. Формалдық құқық; немесе меншік атағы бұл – ресми, заңды түрде шарт жасау және меншікті мойындау. Нақты құқық; – шаруашылық субъектілердің барлық шектеулерімен және әрекеттестіктерінің қатынастары.

Меншіктің экономикалық түсінігі иелену категориясымен байланысты. Иелену – адамдардың заттармен әрекеттерінің барлық қатынастарына тән және адамның қоршаған ортамен жалпыға бірдей әмбебап байланысы. Меншік, иелену процесі сияқты пайдалану, иелік ету және бұйыру түсініктерінің мәнін ашады. Иеленудің ең төменгі формасы заттардан пайдалы қасиеттерін алудың қысқамерзімдегі пайдалануы болып табылады. Пайдалану шаруашылық механизмі арқылы, яғни жұмысшы немесе ұжым тек қана жұмыс күні ішінде өндіріс құралдарына қатынастарын қолдану арқылы жүзеге асады. Иелік ету заттардан пайдалы қасиеттерін ұзақ мерзімде алудың жиынтығы деп пайымдайды (құрту немесе меншік объектісінің мүлкін алу рұқсат етілмейді). Қожайын, негізінде меншік объектісін нақты қолданудағы меншіктің делдалы. Иеленуге арендалық қатынастар мысал бола алады. Иеленудің ең жоғарғы формасы бұйыру болып табылады. Мұнда еңбектенуші және меншік иесі бір адам ретінде ұсынылған. Меншік иесі мүлікті алумен қоса барлық құқықтармен үйлестірілген.

Маркстік әдіс-амалдың сәйкестігінше меншік сол немесе басқа өндіріс тәсілінде негізгі орын алады және оның ауысуы меншік формасына үстемдік етушілердің ауысуымен байланысты жүзеге асады.

Батыс экономикалық теориясында меншікке басқа әдіс-амал қалыптасқан. Мұнда меншік ұғымы қажеттілікпен салыстырғанда олардың қорларға шектеулігімен байланысты. Ерекше қорларға рұқсат меншік құқықтарының ерекшелігін білідіреді. Мұнда меншік басқару құқықтары сияқты белгілі қорларды пайдалану және бөлу негізінде пайда болған шығындар мен пайданы қарастырады.

Меншік экономикалық ынтаның бастаушы факторларын құрудың бірі болып табылады. Экономикалық ынта – адамдардың қозғалысқа байланысты және қажеттіліктерін қанағаттандырудағы қызметін бағыттайтын экономикалық байланыс формасы. Экономикалық ынтаның келесі топтары ерекшеленеді: әр түрлі әлеуметтік және қалың бұқара топ ынтасы, ұлттық және интернационалдық, макро және микроэкономикалық, перспективалық және ағымды, өндіріс сфераларының назарлары, таратулар, айырбастау және заттық игіліктерді тұтыну, қоғамдық, ұжымдық және жеке ынта.

Меншік қатынастары, меншік субъектілері арасында меншік объектілерін иемдену мақсаттарында қалыптасады. Меншік субъектілері – адамдар арасында меншік қатынастарының пайда болуы. Меншік объектілері – меншік қатынасын қалау себептері. Меншік объектілеріне өндіріс құралдары, тұтыну заттары, қорлар, ұлттық игілік жатады.

Меншіктің екі түрін бөліп көрсетеді: жеке және мемлекеттік, бұлардың әр қайсысы бірнеше түрлерден тұрады. Жеке меншікте бір адам немесе жанұя мүлік қор иесі болып табылады. Қор жинау негізінде жеке меншік еңбекші және еңбекші емес болып бөлінеді. Еңбекші меншік еңбек ақы негізінде қалыптасады, яғни кәсіпкерлік қызметтен келетін табыс. Еңбекші емес меншік мұрагерлікпен қалған мүлік, бағалы қағаздардан, депозиттерден және т.б. қалыптасады. Жеке меншік формасы болып ұжымдық меншік табылады. Ұжымдық меншік мысалы ретінде кооперативтік қызмет атқарады, яғни құралдарды және кооператив еңбек мүшелерінің біріккен қызметі негізінде құрылады және акционерлік, акцияларды сату негізінде пайда болады.

Мемлекеттік меншік негізінде меншік субъектісі мемлекет өзі болады. Басқару жіне бұйрық беруді мемлекеттік үкімет органдары атқарады. Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі оның бөлінбеушілігі.

Мемлекет иелігінен алу түсінігі астарынан кәсіпкерлікті басқарудағы мемлекеттік орган қызметтерінің қысқартылуы, кәсіпкерлік құқықтың шешім қабылдаудағы кеңейтілуін түсінгеніміз жөн. Жекешелендіру - мемлекеттік меншіктің басқа бір мемлекеттік емес меншік формасына ауысу процесі. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру келесі формаларда жүзеге асады: мемлекеттік мүлікті арендаға алу, артынша толығымен сатып алу; мемлекеттік кәсіпкерліктің акционерлік қоғамға өзгеруі; мемлекеттік кәсіпкерліктерді аукционда немесе конкурс бойынша сату; жеке азаматтарға немесе еңбекші ұжымға мүлікті тегін тапсыру.

Қазіргі кезде ТМД елдерінде мемлекеттік меншіктің монополизмі қопарылған, шаруашылық типтерінің орналасуы мен меншіктің көптеген формасына негізделген экономиканың қайта құрылу процесі басталды. ТМД – ның жекелеген елдерінде жекешелендіру әр түрлі масштабта және бірдей емес екпәнде жүргізіледі.