Тақырып. Нарық: түрлері, құрылымы, үлгілері

1. Нарық мәнінің негізгі теориялық пайымдаулары

2. Нарық қатынастар жүйесі ретінде. Нарық қатынастарының субьектісі. Нарық түрлері.

3. Рыноктык тетіктердің элементтері. Рыноктың инфрақұрылымы.

4. Рынок қызметі. Рыноктың басымдылығы мен кемшіліктері.

 

1) «Нарық» түсінігінің әртүрлі магынасы тараган. Әуелгі уақытга рынок базар, бөлшек сауда орны, рынок алаңы регінде қаралган. Тауарлық-ақшалық қатынастардың дамуымсн рынокты тауарлык-ақша айырбасы (айналымы) мен тауар нысаны ретінде жаңаша түсіну пайда болды.

Классикалық мектептің көрнекті өкілі А.Смит нарық экономикасьі - өзін реттеуші жүйе: озін-өзі реттеу «корінбсйтін қол» деп аталатын автоматты түрде өзін-өзі ретгейтін, су.раныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасатын еркін нарықтык бага болып табылады ден есептеді.

А.Маршал, Дж. Хикс, Р. Аллен, М.Фридмен әзірлеген, нарықгың неоклассикалық теориясының әдіснамалық ұстанымы, нарық тұтынушьлары мен күрметтеушілерінің рыноктың қызмет ету тетіктеріне орталық орын берген, шектеулі пайдалылықтың теориясы болды. А.Маршал сұраным қисыгын пайдалылық қызметінеи шыгарып, бағасын түсінген, сатып алушы тауар бірлігінің әрбір қосымшасына толеуге дайын, «еңбек құиы» санатын енгізді. Ол сондай-ақ, сатып алушы сұранысынын озгерістерінс байланысты, сатып алынатын тауарлардың бағасының озгерістерінен, «багасы бойынша жұмсақ сұраныс» санатындагы сандық озгерістер үшін енгізген экономикалық талдауы арқылы зерттеу жүргізді. Соңгыны пайдалану, А.Маршалға рынок тауарларының жоғары және төменгі сұраныс әсерлеріне орай багасының өзгеруін бөліп алуга мүмкіндік берді. А.Маршалга сәйкес, ондіріс ұстаиымына байланысгы, рыиоктагы баға осы тауарларға сұраныс пеи ұсынысты анықтайтъін пайдалылық иен ықпалын бекітеді.

Қазіргі замангы неоклассикалық мектсптер рынок пен оның мемлекетпен өзара қатынастары туралы классикгердің тұжырымдамасын жалғастыруда. Неолиберализмнің өкілдері Л. Мизес жэис Ф. Хайек экономикалық либерализмнің қорғаушылары жэне экономикаға кез келген араласудың қарсыластары болып габылады. Олардың идеялары қагида жүзінде барлык шаруашылык жүргізуші субъектілерге толық еркіндік берілүіне, сондай-ақ, жеке меншікті қорғау жәие еңбекті бөлуді терендету арқылы еркін айырбасқа негізделеді. Хайектің орталық тезисі еркін нарықтық баға жуйесі экономикалық өзін-өзі реттеу тетіктерін қүратынына негізделген.

Неоклассикалык тұжырымдаманың ғылыми тұжырымдамасының тез томендеуі, яғни, «көрінбейтін қолдың» тоқтаусыз жүмыс ісіейтіні туралы сеиімге күдік келгенде, 1929-1933 жылдары дағдарыс болды. Соидықтан Дж. Кейнс экономикалық дамудың барысьі еркін бәсекенің озгермейтін игі әсері мен күшін тсріске шыгарагын, нарық туралы теорияның жаңа багытын әзірледі. Дж. Кейнсгің нарық теориясына қосқан үлесі төменде көрінеді:

- макроэкономикалық деңгейдің агрегаттық көлемін өлшеу ушін үй шаруашылыгы мен жеке фирманың қызметіне талдау объектісін ауыстыру;

- мсмлскетгің көмегінсіз, тек бәсекслестіктің күшіне сүйеніп. экоиомика жағдайының толық қамтылуының шынайы емсстігінің дәлелдемесінде;

- төрт өзара байланысты рыноктардың - тауардың, еңбектін, ақшаның жэне облигацияның қызмет етуі арқылы нарық тетіктеріи қарастыру;

- экономикалық санаттар арасындағы сандық өзара байланысты анықтау үшіи қызметтік талдауды пайдалаиу.

XX ғасырдың 70-ші жылдарына қатысты монетаризмнің қалыптасуы, нарық экономикасының қабілетінен шығатын өзін-әзі реггеуге жәие ақша массасының бағага, инфляцияга, эко-номикалық үдерістерге шешуші ықпалы мен еркін кэсіпкерліктің либералдық идеологиясының бір түрі болып табыла-ды. Монетаризмнің өкілдері (М.Фридмен) нарық экономикасы өндіріс үдерістерін тұрақтандыруға қабілетті, өз табиғатында өзін-өзі реттеу тетікгеріиің барлыгына орай, барлык уақытта ішкі тұрақтылықты сактай алады деп есептейді. Олар нарықтық шаруаіиылықтың тұрақсыздығын ішкі факторлармеи байланыстырады, мысалы, нарық тетіктеріне бірден әсер ететіи, экономикага мемлекеттің араласуын көрсетеді. Нарық теориясына монетаризмнің қосқан үлесі деп, айналымда болатын жэне тауарлық, валюталық рынок пен еңбек рыногындагы ақша көлемі арасындагы өзара байланысты көрсететін, тетіктерді әзірлеу деп есептейді. Монетаристер экономикалык саясаттың мақсаты шаруашылыққа мемлекеттің араласуының аз да болса қажетгілігін негіздеу және толық қамтудың кейнсиан саясатынан бас тартып, инфляцияға қарсы күресті жариялайды.

2) Нарық кең магынада тауарларды сату меи сатып алуга байланысты, экоиомикалық қатынастардың барлық жиынтығын және тауар айналымының саласыи көрсетеді.

Нарық экономикасының субъектісі үй шаруашылыгы, фирмалар, мемлекет болып табылады.

Үй шаруашылыгы - бұл қүрамында бір нсмесе бірнеше түлғасы бар экономикалық бірлік: 1) өз бетімен шешім қабылдайды; 2) қандай да бір ондіріс факторының меншігі болып табылады; 3) бар ресурстар шегінде пайдалылықтың жогарылығы жэне өз тұтынушыларын жогары қанағаттандыруға ұмтылуы;

Фирма - бүл экономикалық бірлік: I) өз бетімен шешім қабылдайды; 2) жогары пайда табуға ұмтылады; 3) мемлекетке, үй шаруашылыгына жәие басқа фирмаларга өиімдерді дайындауға және сатуга ондіріс факторларын пайдаланады.

Мемлекет деп, қогамдық мақсаттарға жету үшін, нарық пен шаруашылық субъектілеріне қажет жагдайда бақылау жүргізу ушін занды жэие саяси басшылық жүргізетін үкІмеггік мекемелерді түсінеді.

Рынок түтастай алғанда, бай жэне күрделі қүрылым ретінде сипатгалады. Оны әр түрлі белгілері мен критерийлері бойынша жіктейді:

1. Объектілердің нарықтық қатьнастарының экономикалық
багыты бойынша:

- тұтыну тауарлары мен қызметтерінің рыногы;

- өндірістік бағыттагы тауар рыногы;

- ноу-хау рыногы;

- шикізаг рыногы;

- еңбек рыногы;

- Бағалы қағаздар рыңогы жэне т.б.;

2. Географиялық орналасуы бойынша:
-~ жергілІкті рынок;

- ұлттық рынок;

- әлемдік рынок.

3. Салалык бағьптары бойынша - автомашиналар, мүиай, компьютерлік және т.б. рыноктары.

4. Сату сипаттамасы бойынша - бөлшек жэне көтерме сауда рыноктары.

5. Бәсекелестікті шектеу дәрежесі бойынша - жетілдірілген бәсекелестік рыногы жэне жетілмеген бәсекелестік рыногы (монополистік бәсекелестік, олигополиялық, монополиялық).

Жетілдірілген бәсекелестік рыногының ерекшелігі:

- тәуелсіз фирмалардың көптігі;

- бағаға бақылаудың жоқтығы. Бағалар рынокпен белгіленеді:

- тауардың саралануы жоқ. Өнімдер ерекшелігі мен сапасы жагынаи айырмашылығы жоқ.

- рынокқа кіру мен шығудың біршама оңайлығы.

Монополистік бэсекелесті рыноктьің ерекшелігі:

- қызметтер мен тауарларды өндіретін фирмалардың көптігі;

- тауарлардың айырбасталуы мүмкін болғандықтан бағаға ықпалдың шектелуі

- ариаулы рыноктар үшін, тауар мен кызметтердің саралануы;

- рынокқа кіру мен шыгудың біршама оңайлығы.

Олигополиялық рыногының ерекшелігі:

- отімді тауарлар меи қызметтер шығаратын бірнеше ірі фирмалар;

- «баға. көшбасшысының» ықпалы болады;

- кейбір өнімдер үшін тауарларды саралау елеулі, бірақ, стандартталған тауарлар үшін аз;

- рынокқа кіру қиыи. Инвестиция салуды жиі талап етеді. Монополиялық рыноктың ерекшслігі:

- бір өнім және бір ірі фирма;

- тәжірибе жүзінде бағаға толық бақылау;

- тауарлық саралау жоқ;

- рынокқа кіру өте қиын.

3) Рынок тетіктерінің негізгі элементтері рынок бағасы, сүраныстар қатынасы, ұсыныстар мен бәсекелестік болып табылады.

Рыноктық тетіктердің өзін келесі жағдайда көрсетуге болады: сатушьлардың арасында күшті бәсекелестік болған сайын, соншалықты үлкен көлемде тауарлар ұсыну сатып алушылардың сұранысынан асатын болады, ал, рынок багасы түседі. Бұл өндірісті қысқартуға әкеп согады. Керісінше, сатушылар арасында бәсекедестік төмендегенде, төлем қабілетінің сұранысы тауар ұсынудан аса бастайды. Нәтижесінде баға өсіп, тауар өндіру пайдалы болып, ол кеңи бастайды.

Бәсекелестік - бұл капиталды салу жагдайындағы ең жоғары пайда үшін кәсіпкерлер арасындағы бәсекелестік. Бәсекелестік күрестің нысаны - салааралық жэне ішкі салалық болады. Салааралық бэсеке қоғамдык ондірістегі әр түрлі салалардағы кэсіп-керлер арасында жүргізіледі, ал, ішкі салалык бәсеке - біртекті тауарлар шыгаратын кәсіпкерлер арасында болады. Бэсекелестік пайдаланатын әдістеріне байланысты бағалық және бағалық емес болып бөлінеді. Багалық бәсекелестік өндірістің көбірек оидіруші факторларын пайдалану есебінен өнімге бағаны төмендету жолымен жүргізіледі. Ал, бәсекелестіктің бағалық емес әдісіне онімнің сапасын көтеру, жарнама, сатудан кейінгі қызмет, өндірістік тыңшылық жэие т.б. жатады.

Барлық жүйелер сияқты, рыноктың инфрақұрылымы болады. «Инфрақұрылым» термині XX гасырдың басында әскери күштердіц қалыпты қызметін қамтамасыз ететін, кұрылыстар меи объектілерді белгілеу үшін бірінші рет қолданылған. Батыста 40-жылдары инфрақүрылым дегенді материалдық өндірістің қалыпты қызмет етуіне мумкіндік беретін салалардың жиынтыгы ретінде түсіне бастады. Сондай-ақ, инфрақұрылым - бұл кез келген тұтастай экономикалық жүйеиің міндетті құрамы. «Инфрақұрылым» сөзі осы жүйеиің ішкі құрылысындағы негізі, іргетасы. Рынокқа қолданылатын инфрақүрылым осы қатыиасгарды бір түтастыққа ұластыратын жэне рынок жуйесінің субъектісінің арасындағы тауарлық-ақшалық қатынастарды түзейтін ұйымдастыру нысанының жиынтьпы.

Рынок инфрақүрылымы - әр түрлі рыноктың қызметін қамтамасыз ететін қызмет және мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындар, үйымдар мен мекемелердің жиынтыгы. Ол рынок құрылымына сәйкес жіктелінеді. Тұтастай рынок инфрақұрылымын жиынтық ретінде көруге болады:

- тұтыну рыногының инфрақұрылымы (сауда жүйесі, қойма шаруашьшыгы, өнімдерді сақтаудың әр түрлі жүйесі, көлікпен тасымал, жеткізу, тауарлық биржа, көтерме сауда рыногы, тұрғындарга тұрмыстық қызмет көрсету);

- өндіріс рыногының инфрақүрылымы (тауарлық-шикізаттық биржа, брокер кеңсесі, лизингтік жэне факторингтік операңиялар, гылыми-зерттеу орталыкгары);

- еңбек рыногының инфракұрылымы (еңбек биржасы, мемлекетгік еңбекпен қамтамасыз ету қызметі, дайындық, қайта дайындау және кадрлардың мамандығын котеру жэне көшу үдерістерін басқару құрылымы);

- қаржылық-кредиттік рыноктың инфрақұрылымы (коммерциялық банктер, сақтандыру компаниялары, қор биржалары);

- ақпараттық инфрақұрылымдар (халық шаруашылығы бойынша жинақты деректер, рынок инфрақұрылымын қамтамасыз ету бойынша ақпараттық желі, маркетингтік қызмет, жарнамалық-ақпараттық қызмет).

Қазақстандагы рынок инфрақүрылымының қалыптасу проблемалары:

1. Оны қайта бөлу мүмкіндігі күшіне орай, ірі меншік иелерінің тарапынан кедергі болуыиа байланысты қор биржасыиың дамымай қалуы.

2. Тікелей өндіруші-сатушыға пайдасыз, тауарлық биржаның дамымай қалуы нәтижесінен тауарларга өте төмен баганың қойылуы.

3. Жұмыс орнын камтамасыз ету шарасындағы нашар жұмыс иен жүмыссыздыққа берілетін жәрдемақының болмауынан еңбек биржасының дамымай қалуы.

4. Жолдардың дамымауы, заманға сай қойма орындарының, сауда үйлерінің аз болуы.

5. Коммерциялық банктердің кредит ресурстарының нашар қайтарылуына байланысты жұмыстарының тұрақсыздануы және т.б.

 

4) Рынок келесі қызметтерді атқарады:

- делдалдық (рынок сатушылар мен сатып алушыларды біріктіреді);

- баға белгіленімі (сұраныс пен ұсыныс иегізінде рынокта тауардың бағасы қалыптасады);

- реттеуші (пайдасы аз емес капитал саласынан одан да көп пайдасы бар салага ыгысады);

- ынталандырушы (сұранысы бар тауар өндіретін тауар өндірушіні ынталандырады);

-- сауықтандырушы (экономиканы тиімсіз және керек емес

шаруашылық қызметінен «тазартады»).

Рынокта белгілі бір басымдық пен кемшіліктер болады. Рыноктің басымдылыгы:

- ресурстарды тиімді болу;

- тіпті шсктелгеи ақпараты бар кезіндегі оның жақсы қызмет ету мүмкіндігі;

- езгерісті жагдайға жогары бейімділігі мен жағымдылыгы;

- ғылыми-гехникалық нәтижелерді оңтайлы пайдалану;

- тұтыиушы мен кәсіпкерлердің іс-кимылы және таңдау еркіидігі;

- тауар мен қызметгердің сапасын көтеру, әр түрлі тұтынуды қанагаттандыру қабілеті.

Рыноктың кемшіліктері:

- ондірілмеген ресурстардың сақталуын қамтамасыз етпеуі;

- қоршаған ортаиы қоргаудың экономикалық тетіктері жоқ;

- жалпы адамдық ресурстарды пайдалануды реттей алмайды;

- ұжымдық пайдалану қызметі мен өндіріс тауарларын ынталандырмайды;

- еңбек құқығы мен табысқа кепілдеме бермейді;

- ғылымдағы фундаменталды зерттеуді қамтамасыз етпейді;

- тек ақшасы бар сұраныстарды қанағаттандыруға бағытталған;

- осы инфляциялық үдерістерге тән тұрақсыз дамуга ыңғайланған.