Экономикалық теорияда саудаланатын және саудаланбайтын тауарлар өндірісінің арақатынасы арасында жылжуы табиғи ресурстардың (жаңа кендердің ашылуы, 70-ші жылдардағы мұнайға бағаның секіруі) бағасының жылдам әрі тез өзгеруімен ескертіледі. Мұнай жағдай экономикалық әдебиетте «голланд ауруы» (The Dutch Disease) деген атқа ие болды. 60-шы жылдары Голландия Солтүстік теңізде табиғи газдың үлкен қорын анықтады. Бірақ неғұрлым Голландия табиғи газды өндіріп сатқан сайын голлндық валютаның нақты айырбас курсы да өсті және басқа өндірістік тауарлардың экспорты құлдырады. Бұның болу себебі өндіріс факторлары ұлттық саудаланбайтын өндірістік тауарлардан саудаланбайтын өндіріске (газ шығару) ауысты. Саудаланбайтын тауарлардың тұтынуы өсе берді. Газ шығару одан да көп капитал, технология, еңбек шығындарын талап етті. Бірақ саудаланбайтын тауарларға сұранысты жабудың жалғыз тәсілі олардың өндірісін арттыру еді және сәйкесінше жағдай орын алды. Басқа мысал — Колумбия, ол дәстүрлі түрде кофе экспортына тәуелді (45% в 1974 ж.). Бразилиядағы және 1975 жылғы Гватемальдегі құрғақшылық, колумбиялық кофеге деген сұранысты жылдам арттырды. Колумбия өндірушілері ұлғайған сұранысқа өндіріс көлемін 76% арттырумен жауап берді, ал экспорттық түсімдер сол кезде 300% артып кеткен еді. Бірақ нәтижесінде колумбиялық валютаның нақты айырбас курсы шамамен 20% өсті. Осы кезде ол колумбиялық саудаланатын тауарлардың бәсекеге қабілеттілігіне қатты соққы берді. Теорияға сәйкес, құрылыс, үкіметтік қызметтер сияқты саудаланбайтын тауарлардың бағасы 2—4% өсті, сол бес жылдың ішінде кофеден басқа саудаланатын тауарлардың (текстиль, қағаз, мұнай өнімдері, резина) шығарылымы 5—8% құлады. Голанд ауруымен Ұлыбритания, Норвегия, Австралия, Мексика сияқты көптеген елдер «ауырды». Себебі барлығында бір болды – өзгерген сыртқы сұраныс әсерінен саудаланатын және саудаланбайтын тауарлар өндірісі көлемдерінің арақатынасының жылжуы.
Жылы ҚР Үкiметi Салық Кодексiне көлiк салығын жоғарылату сияқты өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу жөнiнде Парламентке ұсыныс жасады. Жабық экономика шартында салық ставкасының жоғарылауы мен IS қисығы арасындағы байланысын көрсетіңіз. Жауабыңызды үлгi (график) ретiнде және формуламен қарастырыңыз.
Бұл жерде бюджет салық саясатының әсерін қарастырамыз. Бюджет салық саясаты IS қисығын жылжытады, яғни пайда мен пайыздық мөлшерлемесіне әсерін тигізеді. Мемлекеттік шығыстардың өсуі(G) немесе салықтардың(T) азаюы қисығын оңға жылжытады, ал мемлекеттік шығыстардың азаюы(G), салықтардың(T) өсуі табыстарды азайтып IS қисығын солға қарай жылжытады.
T↓ немесе G↑ → E↑ →Y↑ →IS ↑
T ↑ немесе G ↓ → E↓ →Y ↓ →IS↓
Бұл жағдайда салық өсіп отыр. Сондықтан бізде IS қисығы солға жылжиды.
Салықтың өсуінің IS қисығына әсері
17. 2012 жылы Қазақстандағы тұтынуға шектi бейiмдiлiк 0.4-ге тең болды. ЭКСПО 2017 көрмесiн өткiзуге байланысты мемлекеттік шығыстар 400 млрд.теңгег өстi. Жабық экономика шартында Кейнс кресi үлгiсiндегi тепе-теңдiкке мультипликаторлық әсер байланысын көрсетіңіз. Жауабыңызды үлгi (график) ретiнде және формула ретiнде көрсетiңiз. Көптеген елдер үшін тепе-теңдікке қол жеткізуде қор басты орын алады. Егер елдегі тауарды тұтынушылар сұранысынан артық өндірсе, онда олар өздерінің тауарлық - материалдық қорын өсіреді. Ал біздің жағдайда ЭКСПО 2017 көрмесiн өткiзуге байланысты мемлекеттік шығыстар 400 млрд.теңгег өстi, 2012 жылы Қазақстандағы тұтынуға шектi бейiмдiлiк 0.4-ге тең болды.
Яғни осы сызба бойынша Y1>Y0=E2<y0=AD>AS- тапшылық, В жоспарланбаған қорды азайту процесі. Қор жинағының өсуі ресурстардың толық жұмсалуына жақын жағдайларда экономикаға антиинфляциялық әсерін тигізуі мүмкін. Тұтынудың құлдырауы және алда болатын жиынтық шығындардың, жұмысбастылықтың және өнім көлемінің қысқаруы сұраныс инфляциясының қысымын шектейді жиынтық сұраныс AD-дан AD1- ге дейін төмендейді, бұл өндірістің құлдырауымен,Y1-ден Y2/ге дейін және баға деңгейінің Р1-ден Р2-ге дейін төмендеуімен қатар жүреді.</y
Айталық, ашық экономика жағдайында Ұлттық Банк облигацияны сатып алды, сәйкесінше ақша базасы көбейді. Ақша нарығындағы жаңа тепе-теңдік баға деңгейі жоғарылауын график арқылы көрсетіңіз.
Жаңа тепе теңдік әр түрлі төрт жолмен келуі мүмкін:
1) Р↑ арқылы, Md ↗ ұсыныс деңгейінің өсіміне дейін
2) r ↓, Md ↗, оның айналымының жылдамдығын төмендетеді
3) У өсуі, ақшаға деген сұраныстың жоғарылауына алып келеді
4) Мs эндоген арқылы төмендету, Мs Мd деңгейіне дейін алып келеді
