Мемлекеттік геодезиялық торларды құру тәсілдері

Мемлекеттік геодезиялық торлар барлық масштабтағы топографиялық түсірістердің геодезиялық негізі болып табылады және олар ғылыми инженер техникалық есептерді шешуде халық шаруашылығының талабын қанағаттандырады.

Мемлекеттік геодезиялық торларға кіретіндер:

А) 1,2,3,4 класты пландық торлар.Олар бұрыштық және сызықтық өлшемдердің дәлдігіне,тордың қабырғаларының ұзындығына және дамытудың ретіне байланысты бір-бірінен ажыратылады.Пландық торлар триангуляция,трилатерация,полигонометрия әдістерінен және олардың бірікпелерінен құралады:

Б)І,ІІ,ІІІ,І V класты биіктік нивелир торлары.

Триангуляция әдісі. Триангуляция әдісінің мәні жер бетінде үшбұрыштар жүйесін салудан тұрады,онда ұшбұрыштардың барлық бұрыштары және кейбір базистық өабырғалардың ұзындықтары қлшенеді.Үшбұрыштың қалған қабырғаларының ұзындықтарының белгілі тригонометриялық формулалармен есептеп табаады.Егер де негізгі пунктің (А) координатасы, дирекциялық бұрышы (a) мен негізгі қабырғаның ұзындығы (d)белгілі болса,онда тура геодезиялық есепті біртіндеп шешу арқылы қалған пункттердің координаталарын есептеп шығаруға болады.

Трилатерация әдісі. 3және4 класты мемлекеттік геодезиялық торларды трилатерация әдісімен де салынады.Тралатерация триангуляцияға ұқсас,үшбұрыштыұ жүйеден тұрады,бұнда тек үшбұрыштардың барлық қабырғалары өлшенеді.Үшбұрыштардың шешімі арқылы барлық горизонтальдық бұрыштарды аныұтайды,дирекциялық бұрыштарды есептептабады.Пункттердің координаталарын триангуляциядағы қолданылған әдістермен есептеп шығарады.

Полигонометрия әдісі. Орманды жазықтарда және күрделі қолайсыз жерллерде триангуляция торларын дамыту қиындыққа түседі және тиімсіз болады,сондықтан ондай жерлерде полигонометрия әдісі қолданылады.Бұл әдіс жер бетінде жүріс және полигондар жүйесінсалудан тұрады,бұнда барлық бұрыштар мен қабырғалар өлшенеді.

42.Нивелирлер – жер бетінің бір нүкте мен екінші нүкте аралығындағы өзара биіктікті анықтайды. Өзара биіктікті анықтау әдісі және қолданылатын аспаптарына байланысты нивелирлеудің келесі түрлері бар: геометриялық нивелирлеу, тригонометриялық нивелирлеу, гидростатикалық нивелирлеу, барометрлік нивелирлеу, механикалық нивелирлеу. Нивелирлер дәлдігіне байланысты: жоғарғы дәлдікті нивелир (Н-05), дәл (Н-3) және техникалық (Н-10).Нивелирлер 2 қасиет бойынша: дәлдігі бойынша, визирлық ості горионталь жағдайға келтіру бойынша бөлінеді.Құрылғысының ерекшелітеріне қарай нивелирдің екі түрі бар: деңгейлеуішті және компенсаторлы нивелирлер.Қазіргі кезде техникалық нивелирлеу үшін дәл нивелирлер Н-3, Н-3К, техникалық Н-10КЛ нивелирлері қолданылады.

43. Нивелирлердің құрылымы. Нивелирлер дәлдігіне байланысты МЕСТ10528-76 сәйкес түрге бөлінеді: жоғарғы дәлдікті нивелир (Н-05), дәл (Н-3) және техникалық (Н-10). Бұл жердегі көрсетілген сандар өзара биіктіктің км екі жүрістегі орта квадраттың қатесін көрсетеді: Н-05 m=0,5 мм: нивелир Н-3 m=3 мм; нивелир Н-10 m=10мм. Құрылғысының ерекшелітеріне қарай нивелирдің екі түрі бар: деңгейлеуішті және компенсаторлы нивелирлер.Қазіргі кезде техникалық нивелирлеу үшін дәл нивелирлер Н-3, Н-3К, техникалық Н-10КЛ нивелирлері қолданылады. Нивелир Н-3. Оның көру дүрбісі ішкі фокустеуге жатады.Дүрбіні фокустеу үшін кремальер бұрандасы бар.Нивелир бекіту және микрометр бұрандаларымен жабдықталған.Нивелирдің контактылы цилиндірлік деңгейлеуіші және элевациялық бұрандасы бар. Нивелир Н-3К. Көру дүрбісінің тұғырында бекіту бұрандасы жоқ,дүрбіні нысаналау үшін микрометр бұранда бар. Нивелир Н-10КЛ техникалық компенсаторлы нивелирлер түріне жатады,оның құрамында оптимеханикалық компенсатор бар..Көру дүрбісі тура бейнеліге жатады.Нивелирде туралау бұрандасы жоқ.

44. Нивелирлерді тексеру.1) Дөңгелек деңгейлеуішті тексеру. Дөңгелек деңгейлеуіштің өсі нивелирдің айналу өсіне параллель болу керек. Ол үшін көтеру бұрандаларымендөңгелек деңгейлеуіштің көпіршігін ортаға әкеледі де, нивелирді бұрады. 2) Жіптік тордың дұрыс орналасуын тексеру. Тордың горизонталь сызығы айналу өсіне перпендикуляр болу керек. Тордың ортаңғы сызығын нивелирден 25-30 м қашықтықта орналасқан айқын көрінетін нүктеге көздейді де, туралау бұрандасымен дүрбіні айналдырады, сонда тордың ортаңғы горизондталь сызығы нүктеден шығып кетпеу керек. 3) Цилиндірлік деңгейлеуішті тексеру (басты тексеру). Цилиндірлік деңгейлеуіштің өсі дүрбінің көздеу өсіне параллель болу керек. Басты геометриялық жағдайда тексеру үшін бір сызықтың екі жақ шетін қайта нивелирлейді. Компенсаторлы нивелирді тексеру. Нивелирлер Н-3К, Н-10КЛ тексеруде 1 және 2 тексеріс Н-3 деңгейлеуішті нивелирмен жасалғандай жүргізіледі. Нивелирді арнаулы тексеру. Көру дүрбісінің көздеу өсі компенсатордың жұмыс шегінде горизонталь болу керек. Тексеріс деңгейлеуішті нивелирдің басты геометриялық жағдайын тексергендей жүргізіледі.

56)Нивелир рейкалар ені 10 см, жуандағы 2-3см, ұзындығы 3-4 м қырлы ағаштан жасалынады. Рейкалар тұтас немесе жималы (бүктемелі) болып келеді. Рейканаың төменгі жағынан – табанынан санақ бқліктері басталады. Нивелир екі жақты болып жасалынады: бір жағында қара бөліктері (қара жағы), ал екінші жағы қызыл бөліктер (қызыл жағы).Рейканың қара жағында нуль саны рейканың табанымен беттескен, ал қызыл жағында рейканың табаны 4687 немесе 4787 санағы өрнектелген.Мемлекеттік стандарт бойынша МЕСТ 11158-78 қазір кезде келесі рейкалардың түрлері шығарылады: РН-05 – инварлы рейка, үш метрлік 0,5 см-ге бөлінген. Рейкалар РН-3,РН-10 ағаштан жасалған, 1 см-ге бөлінген,ұзындығы 3-4 м.