Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеуГоризонталь бұрыштарды өлшеуде аспаптың құрылғыларында,өлшеу шарты мен оған қойылатын талаптарға байланысты келесі әдістер қолданылады. 1)Бір айнымалы әдіс (жеке бұрыш әдісі)-теодолит жүрістерін жүргізгенде,жобааны жерге шығарғанда ж»не жеке бұрыштарды қлшеу үшін қолданады. 2)Қайталану әдісі есептеу қателігінің әсерін азайту мақсатымен,өлшеудің ақырғы нәтижесінің дәлдігін арттыру қажет болған кезде бұрыштарды өлшеу үшін қолданылады. 3)Айналдырып өлшеу тәсілі бір нүктеде тұрып,үш бағыт арасындағы бар триангуляция жүйесіндегі бұрыштарды өлшеуге қолданылады. Бір айнымалы әдіс (жеке бұрыш әдісі)-Горизонталь бұрышты бұл тәсілмен өлшеу мына жүйемен жүргізіледі. Сол жақтағы дөңгелек(КЛ)кезінде лимб бекітіліп,алидаданын және дүрбінің жнтекші винттері арқылы жіптер торының қиылысқан жерін А нүктесіне дәл нысаналайды да,микраскоптан а-есебі алынады. Одан кейін алидаданы босатып,дүрбіні алдыңғы С нүктесіне нысаналайды.Дүрбі нысанаға дәл келгеннен кейін б-нүктесі алынады. В=a-b. Бұл бұрышты оң өлшенген бұрыш дейді. Теодолиттің қос есеп алу дәлдігінен (2t) аспауы керек. Вкп - β≤2t Егер 2t-ден аспаса,өлшенген бұрыш екі нәтиженің арифметикалық орта шамасына тең болады β=(βкп-βкл)/2 Егер артқы нүктелерден алынған есеп,алдынғы нүктеден алынғаннан кем болса,онда оған 360 қосылады. 3)Айналдырып өлшеу тәсілі. Мұнда теодолитті нүкте үстіне орналастырып,барлық бағыттардан (С1,С2,С3) сағат тілінің бағытымен,жүйені нысаналау жолымен есеп алынады.Лимбтің орнынан қозғалмағандығына көз жеткізу үшін,соңғы нысаналауды бастапқы бағытпен аяқтайды. Осы әрекеттер бірінші жартылай әрекетті құрады.Екінші жартылай тәсілді лимбаны орнынан жылжытып,дүрбіні зенит арқылы ауыстырады да,барлық бағыттарды сағат тілінің бағытына қарсы жүйелі түрде нысаналайды. Қайталану әдісі Горизонталь бұрышты қайталау жолымен олшеу әдісі вертикаль дөңгелек сол жақта болғанда,алидаданы 0-градусқа жақын есептеуге қояды да,содан соң алидаданы бекітіп,лимбаны босатып артқы нүктесі А нысаналап,а 1 есептеуін алады:2)лимба бекітілуі күйде тұрғанда,алидаданы босата отырып,дүрбіні алдыңғы нүктеге В бағыттап,а2 есептеуін алады:3)дүрбіні зенит арқылы ауыстырып,вертикаль дөңгелектің оң жақтағы орнына келтіреді.4)Лимбаны босаты,дүрбіні артқы нүктеге бағыттайды,бірақ есептеуді алмайды.5)лимба бекітілу күйде тұрған да,алидаданы босатып,дүрбініалдыңғы нүктеге бағыттайды да,а3 нүктесін алады. Вертикаль бұрыштарды өлшеу -теодолиттің вертикаль дқңгелектерімен анықталады. Вертикаль бұрыштарды өлшеу,горизонталь бұрыштарды өлшеу сияқты аспаты жұмысқа әзірледен басталады. Егер теодолиттің вертикаль дөңгелегінің алидадасына деңгейлеуіш болса,онда вертикаль дөңгелектен санақ алудың алдында деңгейлеуіштің көпіршігін туралау бұрандасы арқылы ноль пунктке әкелу керек. НО= (ДС+ДО)/2 ν=ДС-НО ν=(ДС-ДО)/2ν=НО-ДО 24.Горизонталь бұрыштарды өлшеу тәсілдері. Горизонталь бұрыштарды өлшеуде аспаптың құрылғыларында,өлшеу шарты мен оған қойылатын талаптарға байланысты келесі әдістер қолданылады. 1)Бір айнымалы әдіс (жеке бұрыш әдісі)-теодолит жүрістерін жүргізгенде,жобааны жерге шығарғанда ж»не жеке бұрыштарды қлшеу үшін қолданады. 2)Қайталану әдісі есептеу қателігінің әсерін азайту мақсатымен,өлшеудің ақырғы нәтижесінің дәлдігін арттыру қажет болған кезде бұрыштарды өлшеу үшін қолданылады. 3)Айналдырып өлшеу тәсілі бір нүктеде тұрып,үш бағыт арасындағы бар триангуляция жүйесіндегі бұрыштарды өлшеуге қолданылады. Бір айнымалы әдіс (жеке бұрыш әдісі)-Горизонталь бұрышты бұл тәсілмен өлшеу мына жүйемен жүргізіледі. Сол жақтағы дөңгелек(КЛ)кезінде лимб бекітіліп,алидаданын және дүрбінің жнтекші винттері арқылы жіптер торының қиылысқан жерін А нүктесіне дәл нысаналайды да,микраскоптан а-есебі алынады. Одан кейін алидаданы босатып,дүрбіні алдыңғы С нүктесіне нысаналайды.Дүрбі нысанаға дәл келгеннен кейін б-нүктесі алынады. В=a-b. Бұл бұрышты оң өлшенген бұрыш дейді. Теодолиттің қос есеп алу дәлдігінен (2t) аспауы крек. Вкп - β≤2t Егер 2t-ден аспаса,өлшенген бұрыш екі нәтиженің арифметикалық орта шамасына тең болады β=(βкп-βкл)/2 Егер артқы нүктелерден алынған есеп,алдынғы нүктеден алынғаннан кем болса,онда оған 360 қосылады. 3)Айналдырып өлшеу тәсілі. Мұнда теодолитті нүкте үстіне орналастырып,барлық бағыттардан (С1,С2,С3) сағат тілінің бағытымен,жүйені нысаналау жолымен есеп алынады.Лимбтің орнынан қозғалмағандығына көз жеткізу үшін,соңғы нысаналауды бастапқы бағытпен аяқтайды. Осы әрекеттер бірінші жартылай әрекетті құрады.Екінші жартылай тәсілді лимбаны орнынан жылжытып,дүрбіні зенит арқылы ауыстырады да,барлық бағыттарды сағат тілінің бағытына қарсы жүйелі түрде нысаналайды. Қайталану әдісі Горизонталь бұрышты қайталау жолымен олшеу әдісі вертикаль дөңгелек сол жақта болғанда,алидаданы 0-градусқа жақын есептеуге қояды да,содан соң алидаданы бекітіп,лимбаны босатып артқы нүктесі А нысаналап,а 1 есептеуін алады:2)лимба бекітілуі күйде тұрғанда,алидаданы босата отырып,дүрбіні алдыңғы нүктеге В бағыттап,а2 есептеуін алады:3)дүрбіні зенит арқылы ауыстырып,вертикаль дөңгелектің оң жақтағы орнына келтіреді.4)Лимбаны босаты,дүрбіні артқы нүктеге бағыттайды,бірақ есептеуді алмайды.5)лимба бекітілу күйде тұрған да,алидаданы босатып,дүрбініалдыңғы нүктеге бағыттайды да,а3 нүктесін алады. 3. Геодезияда қолданылатын проекциялар әдістері. Жердің физикалық беті әртүрлі кеңістіктік пішіндердің жиынтығынан түрады. Жер бетінде нүктелелдің жазықтығы жәйін анықтау үшін геодезияда проекция әдісі қолданылады.Жер бетінің едәуір территориясын бейнелегенде,жердің деңгейлі бетіне оның проекциясын тіктеуіш сызық арқылы түсіреді.Биіктіктің шамасы Р деңгейлі бетінен басталып саналса,ондай биіктікті абсолюттік деп атайды.ал егер биіктіктің шамасы Р деңгейлі бетке параллель Р1 кез –келген беттен саналатын болса,ондай биіктікті шартты д.а 31. Геодезиялық жұмыстар далалық және өңдеу жұмыстары болып бөлінеді. Далалық жұмыстарда әр түрлі өлшеулер жүргізіледі,басты мазмұны өлшеу процесі болып табылады,ал өңдеу жұмыстары есептеулер мен графикалық процестерде болып тұрады,немесе арнайы мақсатта,мысалы трассалар жүргізу,барлау траекториялары мен құрылыстарын юөлу үшін жүргізіледі. 37. Геодезияда қолданылатын координаталар жүйесі: географиялық, жазық тікбұрышты координат.жүйесі. 38. Географ.коорд.ж. жердің барлық нүктелері үшін біртұтас жүйені құрайды.Бұл жүйенің басы бастапқы мередиан және экватор жазықтықтарынан тұрады.Геогр.коорд.астрономиялық бағдарлаумен анықталады,сонымен қатар оларды жер бетінде геодезиялық өлшеулер арқылы білуге болады.Біріншісі астрономиялық,екіншісі геодезиялық коорд.жатады. 47.Геометриялық нивелирлеуде бір нүктенің екінші нүктеге байланысты өзара биіктігінгоризонталь көздеу сәулесімен және сол нүктелерде вертикаль орналасқан рейкалардың көмегімен анықтайды.Геометриялық нивелирлеудің екі әдісі бар: 1) Ортаға қою әдісі. Бұл әдісте нивелир А және В нүктесінің ортасына қояды, ал А және В нүктелерінде вертикаль қалпында рейкалар орналасады. А нүктесі артқы нүкте, ал В нүктесі алдыңғы нүкте деп аталады. Бұл әдісте невилир нүктелер арасында,ал рейкалар нүктелерге орнатылады.Ортадан нивелирлеудегі аспаптан рейкаға дейінгі қашықтық нивелирлеу жұмысының дәлдігіне,сол жердің реьфіне байланысты және екі қашықтық бір біріне тең болу қажет. 2)Алға нивелирлеуде нивелир аспабы артқы нүктемен тіктеуіш қалпында нүктесінің үстіне орналасады да, рейка вертикаль қалпында алдыңғы нүктеге орналасады. Аспаптың бір ғана тұрысымен, яғни айтқанда бір станциямен нивелирлеуді жәй нивелирлеу дейді. Егер үлкен қашықтықта жатқан нүктелердің аралығындағы өзара биіктіктерді анықтайтын болсақ, онда нивелирлеу ретімен бірнеше станция арқылы жүргізіледі. Бұндай нивелирлеуді күрделі нивелирлеу деп атайды. Нивелир жүрісіндегі нүктелерде рейкаалдымен алдыңғы содан кейін артқы болса, ондай нүктелерді байланыс нүктелері деп атайды. 8. Дирекциялық бұрыш дегеніміз – топографиялық картада таңдап алынған сызық бағыты мен осьтік меридианның солтүстік бөлігі немесе параллель бағытта болатын түзу арасындағы көкжиектік бұрыш. Дирекциялық бұрыш, азимут атауы сияқты сағат тілінің айналу бағытына сәйкес анықталады да, қажетті орындарында оның сан мәні есептелініп шығарылады.Кері дирекц.бұрыш
16. Дирекциялық бұрыш дегеніміз – топографиялық картада таңдап алынған сызық бағыты мен осьтік меридианның солтүстік бөлігі немесе параллель бағытта болатын түзу арасындағы көкжиектік бұрыш. Дирекциялық бұрыш, азимут атауы сияқты сағат тілінің айналу бағытына сәйкес анықталады да, қажетті орындарында оның сан мәні есептелініп шығарылады.Кері дирекц.бұрыш 2.Жердің пішіні мен көлемі. Жалпы ауданы 510 млн.кв кмге тең Жердің беті мұхит әлемінен (71) ж\е құрлықтан н\е материктен (29) тұрады.Жердің шар тәріздес деп аталғанын,Жер бедерінің ұзындығын біздің дәуірімізге дейін 376-194 жыл өмір сүрген Эратосфен анықтап берген.Красовский зерттеулері-Үлкен жарты ось-а=6378246 м,кіші ж о-в=6356863. D=a-b\a. Сонымен қүрлықтық көлемі дүниежүзілік мұхитқа қарағанда аз ауданда алып жатқандықтан сондаақ құрлықтық мүхит тереңдігі қыраттармен салыстырғаанда онша биік болмайтындықтан, мүхит деңгейін жердің фигурасы ретінде қабылдаймыз қажет. Осындай тұйқ бет өзінің әрбір нүктесінде вертикаль бағытқа яғни ауырлық күшінің бағытына перпендикуляр болады,ал ол деңгйлік бет деп аталады. Осы деңгейлік бетпен шектелген дегені геоид дейді. Геоид гректін «де-жер» «daio-бөлу» деген сөздерден алынған.Оның пішіні күрделі дегенмен осы фигура жалпы сферосқа жақын.Элипстық кіші осі төңірегінде айналуына шығатын айналу элипсойдына жақын. 46. Жер бетін нивелирлеу ірі ғимараттардың құрылыс алаңдарында жер бедеріе толық көрсету үшін,тау кен мекмелердің алаңдарында және құрғату мен суландыру жерлерді көрсету үшін қолданылады.жер бедерінің сипаттамасына және жағдайына байланысты жергілікті жерде келесі тәсілдер қолданылады1).Квадраттары бойынша.2)Паралель сызықтары бойынша 11. Карталар мен пландардың номенклатурасы. Әр түрлі масштабтағы карталардың әр бетін белгілеу жүйесін картаның номенклатурасы дейді.Картаның номенклатурасының негізі 1:1000000 масштабтағы карта болып табылады.Осы картаның бетін алу үшін Жер шарын 6 4.Кеністік координаталар жүйесі. Географиялық координаталар жүйесі Жердің барлық нүктелері үшін біртұтас жүйені құрайды.Бұл жүйенің басы бастапқы мередиан ж\е экватор жазықтықтарынан тұрады.Бастапқы мередиан Лондон қаласының жанында орналасқан Гринвич обсерваториясы арқылы өтеді. Географиялық ендік мередианның доғасыиен солтүстікке н\е оңт қарай 8 тан +90 саналады. Егер ендік экватордан солт қарай саналса,оны солт ендік (СЕ) д.з.таңбасы +,ал оңт қарай-оңт ендік (ОЕ),таңбасы – болады.Бойлық экватродың не параллельдің доғасының бойымен бастапқы мередианнан бастысқа не шығысқа қарай 0 тан +180 қа дейін саналады. Нөлдік мередианнан шығысқа қарай саналса,шығыс бойлық (ШБ) деп аталады таңбасы +,ал батысқа қарай батыс бойлық (ББ) таңбасы – болады. 9.Маштабтар ж-е олдың дәлдігі. Маштаб д.з-жергілікті ауданың көкжиектік бағыттағы проециялық сызықтарын картадакескіндеудің кішірейтілу дәрежесі деп аталады. Машт санды ж.е графиктік маштабтар болып бөлінеді. Санды машт - алымы бір саны,ал бөлімі жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы проекциялық сызығын картада қанша есе азаюына сәйкес болып келетін дұрыс бөлшек. Кейбір жағдайларда,берілген өте үлкен көлемде геодезиялық есептеу жұмыстарын жеңілдету үшін, графиктік маш атауын пайдаланған ыңғайлы.Графиктік мащ- сызықтық; ж.е көлденең маш болып екіге бөлінеді. Сызықтық маш-қашықтықты есептеуге ыңғайлы болатындай бөліктерге бөлінген санды маштаб атауының түзу сызықты графиктік кескіні болып табылады. Көлденең маш- сызықты маштабтын бір түрі.Осы аталған маштабтыңқолданылуы нақты инженерлік құрылыстардыңжобалау жұмыстардың үлкен көлемде топаграфиялық жоспарларда бейнелеп қашақтық өлшемдерін жүргізу үшін арнайы,көлденең маштабты темір сызғышты пайдалану негізінде жүргізіледі.
|
– географиялық ендік, 
– географиялық белдік (бойлық). Жазық тікбұрышты коорд. Топографиялық түсірісте жазық тікбұр.жүйені қолдану ыңғайлы.Жазық тікб.коорд.жалпы мемлекеттік жүйесінде жер бетіндегі нүктелердің жазықтықтағы орны тікбұрышты коорд.арқылы анықталады.Ол жазықтық Гаусс Крюгертеңбұрышты көлденең цилиндирлік проекцияның заңдылығымен жасалады.Бұл проекцияны неміс ғалымы Гаусс 1825-1830 ж зерттеп дайындаған,ал Крюгер осы проекцияның коорд есептеу үшін жұмыс формулаларын берген. Гаусс – Крюгер проекциясының мәні келесіден тұрады. Жер эллипсоиды полюстен полюсқа созылған 6 бойлықпен алынған мередиан сызығымен 60 зонаға бөлінеді. Зонаның нөмірі Гринвич мередианынан шығысқа қарай саналады. Орта мередиан әр зонада өстік деп аталады. Әр зона бөлек жазықтыққа конформалы проекцияланады. Сонда өстік мередиан бұрмаланбай, дәл өз ұзындығымен түзу сызық түрінде бейнеленеді. Сонымен қатар экваторда осындай түзу сызық бкйнесінде көрсетіледі. Әр зонадағы координаталар жүйесінің басы ретінде өстік мередиан сызығымен (абцисса осі Х) және экватор сызығының (ордината осі У) қиылысу нүктесін алады. Абцисса Х экватордан солтүстікке немесе оңтүстікке қарай саналады: солтүстікке қарай саналған абцисса оң, ал оңтүстікке қарай саналған теріс таңба болады. Ордината остік мередианнан шығысқа оң таңбамен, ал батысқа теріс таңбамен саналады.
. Румб r дегеніміз – топографиялық картада таңдап алынған сызықтан меридианның осы сызыққа ең жақын жатқан бір бөлігіне дейін есептелетін көкжиектік бұрыш. Азимут дегеніміз – берілген нүкте арқылы өтетін, меридианның солтүстік бағытынан сағат меңзері жүрісімен зат бағытына дейін өлшенетін көлденең бұрыш.
. Магниттік азимут 
деп - магниттік меридианның солтүстік бағыты мен берілген нүктедегі бағыт арасындағы бұрышты атайды. Азимут 0 
тан 360 
= 
мередиандар арқылы колонаға және 4 параллель арқылы қатараға бөледі.Колонналар арабтың сандарымен бойлығының мәні 180 
тең мередианнан батыстан шығысқа қарай 1 ден 60 дейн нөмірленеді.Қатарлар латынның бас әріптері A дан V дейн экватордан солтүстік немесе оңтүстік полюсқа қарай бөлінеді.
