Беларуская мова – форма нацыянальнай культуры

Мова – вельмі своеасаблівы феномен культуры. З аднаго боку, мова з’яўляецца найважнейшым самастойным элементам культурнай спадчы­ны народа, адной з асноўных частак культуры, з другога – яна спе­цы­фічны спосаб існавання і захавання культуры ў цэлым, дапамагае авалодаць усім багаццем чалавечай дзейнасці (культурай народа).

Любая культура – гэта працэс і вынік асваення чалавекам рэча­існа­сці, твор­чае асэнсаванне свету і сябе ў ім[2]. На спосабы пазнання рэча­існасці і яго вы­ні­кі накладваюць адбітак умовы жыцця і быту кожнага эт­на­су. Таму не вы­пад­ко­ва, што пры пазнанні свету побач з агульным вы­лучаецца і адметнае, нацыянальнае. Як зазначае В. А. Маслава: «Усякая культура на­цы­я­на­ль­ная, яе нацыянальны характар адлюстраваны ў мове пры дапамозе асаб­лі­ва­га бачання свету»[3]. Паводле дадзеных акадэміі навук Францыі, на­се­ль­ніц­т­ва Зямлі гаворыць на 2796 мовах. Нямецкія вучоныя сцвярджаюць, што су­час­ныя народы свету гавораць больш чым на 4000 моў, а ўсяго навуцы вя­до­ма 5600 жывых і мёртвых (на якіх ужо не размаўляюць) моў. Рускія лінгвісты на­ліч­ва­юць каля 3500 моў. Усе мовы маюць свае спецыфічныя, характэрныя для іх рысы, бо кожны носьбіт мовы вырас у пэўных кліматычных умовах, у роз­ных геаграфічных шыротах, меў свой занятак, што і наклала адбітак на ўспры­­ман­не свету і, у сваю чаргу, паўплывала на мову. Сапраўды, пры­род­нае ася­род­дзе (клімат, раслінны і жывёльны свет, ландшафт і пад.), гіс­та­рычныя ўмо­вы жыцця людзей істотна ўплываюць на характар заняткаў народа (жывёлагадоўля, земляробства, паляванне, рыбны промысел, ган­даль і пад.). Адз­на­ча­ная спецыфіка адлюстроўваецца ў мове. Бела­руская мова мае асаб­лі­вас­ці, якія праяўляюцца на ўсіх моўных узроўнях – ад гука да сказа.

Нацыянальная адметнасць найперш выяўляецца ў лексічным складзе мовы. Кожны народ вылучае і замацоўвае ў назвах найбольш важныя менавіта для яго аб’екты акаляючага асяроддзя, свет рэчаў і сваіх уяўленняў аб іх. У склад лексікі беларускай мовы, напрыклад, уваходзіць каля дваццаці назваў балота (дрыгва, твань, багна, бездань, імшара і пад.), каля дзесятка назваў ляснога масіву (бор, гай, дуброва, пу­шча, хмызняк і пад.), назваў палеткаў (кукурузнік, жытное, прася­нішча, аўсянішча, бульбянішча і пад.) і г. д. У мовах народаў паўночнай тэрыторыі Еўраазіяцкага кантынента сустрака­юц­ца шматлікія назвы але­няў, снегу, тундры і г. д.; у абарыгенаў Фіджы ўвогуле не існавала слова для абазначэння снегу, пакуль яно не было створана ў ХІХ ст. Затое ў фіджыйцаў ёсць асобныя словы для кожнага віду какосавага арэха і кожнай фазы яго росту; мова арабаў адрозніваецца шырокім ужываннем вя­лі­кай колькасці найменняў вярблюдаў; мовы народаў так званых «мар­скіх дзя­ржаў» налічваюць нямала спецыфічных назваў ветру, суднаў; у народа самал з паўднёвай часткі Філіпінаў існуюць назвы больш як для 250 відаў ры­бы і г. д. Для кожнай мовы, такім чынам, характэрныя словы, якія называюць спецыфічныя паняцці, прадметы, здабыткі культурнай дзейнасці народаў. Боль­шасць такіх адметных слоў не мае адпаведнікаў (эквівалентаў) у іншых мовах.

У працэсе развіцця моўнай сістэмы за многімі словамі замацоўва­ец­ца вобразнае значэнне, якое абумоўлена бытам, звычаямі, культурай на­рода. Гэтыя дадатковыя так званыя культуралагічныя значэнні слоў на­цыя­нальна зарыентаваныя, паколькі ў кожнага народа свае вобразна-мас­тацкія сімвалы краіны, хараства, красы, самабытнасці, моцы, даўга­веч­насці, сціпласці, мудрасці і г. д. Найбольш выразна гэта выяўляецца пры супастаўленні аналагічных паняццяў і сітуацый у розных мовах і культурах. Напрыклад, у розных культурах існуюць адрозненні ва ўспры­манні колеравай гамы. Так, у кітайцаў і некаторых іншых народаў белы колер можа ўспрымацца як сімвал жалобы, смутку, а ў беларусаў гэтую функцыю выконвае чорны колер. Белы колер для славян – сімвал чыс­ціні, прыгажосці, любві, хоць у паганскія часы ён з’яўляўся сімвалам і нараджэння і смерці. Смерць і пахаванне блізкага чалавека для славян – вялікае гора, смутак, а ў асобных народаў гэтыя падзеі выклікаюць іншыя, больш станоўчыя эмоцыі.

Назвы расліннага і жывёльнага свету таксама ствараюць розныя асацыя­­цыі ў розных народаў, некаторыя з такіх назваў становяцца адпаведнымі сімваламі. У прыватнасці, прыгадаем вядомыя радкі з верша М. Багдановіча «Слуцкія ткачыхі»:

І тчэ, забыўшыся, рука

Заміж персідскага ўзора

Цвяток радзімы васілька.

Назва кветкі васілёк, такім чынам, з’яўляецца сімвалам краіны, гэта вобраз роднай Беларусі. Для Расіі сімвал радзімы – бяроза, а для нарвежцаў бяроза – увасабленне вынослівасці, стойкасці. Няма сум­ненняў у тым, што па-рознаму ўспрымаюцца народамі воўк, сабака, зубр, карова, заяц, бусел, жораў ды інш. У нашай свядомасці, на­прыклад, заяц – палахлівы, нясмелы; воўк – бязлітасны, агрэсіўны, злы, а ў японцаў заяц з’яўляецца сімвалам розуму (кемлівы, здагадлівы); у некаторых народаў Усходу заяц – сімвал мудрасці; воўк у кіргізаў – увасабленне смеласці і высакародства.

Працяглы працэс развіцця культуры таго ці іншага народа фіксу­юць, перадаюць нашчадкам і фразеалагічныя адзінкі. Большасць фра­зеа­лагізмаў захоўваюць менавіта культурна-нацыянальны каларыт. Пры­чым даследчыкі падкрэсліваюць, што розныя тыпы фразеалагізмаў па-рознаму адлюстроўваюць культуру, хоць не ўсе яны становяцца нось­бітамі культурна-нацыянальнай інфармацыі. Тым не менш, у кож­най мове існуюць фразеалагізмы, адным або некалькімі кампанен­тамі якіх з’яўляюцца нацыянальныя ўласныя імёны, назвы прадметаў на­цыянальнай культуры, у якіх адлюстравана гісторыя народа. Параў­найце беларускія ўстойлівыя выразы тыпу якую кашу заварыш, такую і еш; лыкі аднаго лапця; калі з роду баравік, то лезь, браце, у кошык; мілей свая хата, як чужая вёска; пасылаць у Магілёўскую губерню; ад Глуска да Кракава – скрозь бяда адзінакава і рускія назвался груздем, по­лезай в кузов; щи лаптем хлебать ‘пра вельмі простага чалавека’; как с писаной торбой возиться ‘ўдзяляць шмат увагі’; мамаево побои­ще; казанская сирота; как швед под Полтавой і пад. У прыведзеных устойлівых выразах лексемы каша, лыка, кошык, хата, вёска і щи, лапоть, торба, кузов указваюць на сферу матэрыяльнай культуры. На канкрэтныя гістарычныя факты, краіназнаўчыя веды паказваюць словы ўстойлівых выразаў Магілёўскі, губерня, Глуск, Кракаў і мамаев, побоище, казанский, швед, Полтава.

Спецыфіка вобразна-мастацкіх уяўленняў таго ці іншага этнасу ад­люстравана ў фразеалагізмах або ўстойлівых выразах накшталт жаба і з залатога трона ў балота скача (параўн. рус. кляча и в золотой узде не конь); чорнага сабаля не вымые ні мыла, ні вада (параўн. рус. черного кобеля не отмоешь добела); крывое дрэва не выпрастаеш (параўн. рус. хоть трижды подой – всё тот же удой); якое дрэва, такія і адросткі; якое карэнне, такое і насенне (параўн. рус. яблоко от яблоньки недалеко катится; дерево по плодам, а человека по делам [ узнают ]) і пад. Значэнне ‘ніколі’ ў розных мовах перадаецца рознымі фраземамі: рускія кажуць когда рак на горе свиснет, англі­ча­не – калі свінні паляцяць, кіргізы – калі хвост ішака дакранецца да зямлі, беларусы – як воўк шчанём будзе і брахаць хвастом будзе, хутчэй бусел жарабя ўродзіць.

Ужыванне спецыфічных устойлівых выразаў для выказвання падзякі, пажаданняў, прывітання і г. д. таксама з’яўляецца адметнай нацыянальна-культурнай прыкметай. Вельмі гасцінны, добразычлівы беларускі народ карыстаецца шматлікімі выслоўямі ад звычайных шырокавядомых Дзень добры! Выбачайце, калі ласка! Дзякуй Вам! Вітаю Вас і пад. да больш складаных маўленчых адзінак тыпу Вам шчасце-долю і хлеба ўволю! Каб вам шчасце і здароўе, і дзяціне, і сябрыне! Каб вас ліханька не ўзяло! Каб дзяды не ведалі бяды, а ўнукі не бачылі мукі! Каб у дамочку, у садочку, у хлявочку, у полечку ўсё радзіла і пладзіла! На доўгі век, на добрае здароўе! Дай, божа, каб усё было гожа, а што нягожа – не дай, божа і пад. Адметнасцю бела­рускай мовы, асабліва вуснай, з’яўляецца выкарыстанне пры звароце да знаёмых і незнаёмых людзей даўніх клічных форм назоўніка (дружа, браце), пытальнай часціцы ці, прыналежных прыметнікаў. Нездарма Ф. Багушэвіч назваў беларускую мову «адзежаю душы» беларусаў.

Нацыянальная спецыфіка выяўляецца і ў фанетычным складзе мовы. Беларуса і сёння пазнаеш па цвёрдым вымаўленні асобных зычных (шчырасць, жыццё, чорны), па звонкім «дзе» і густым «чаго» (як казаў Пімен Панчанка). У дачыненні да адметнасці беларускай мовы М. Шавыркін зазначае: «У беларускай мове пазбягаюцца выпадкі збегу зычных: слова павінна гучаць вольна, разносіцца ўшыркі, трымацца на прасторы, як душа адчувае сябе сярод раўнінных краявідаў». Уласці­выя беларусам «дзеканне» і «цеканне» надаюць выказванням міла­гучную звонкасць, а поўнагалоссе – напеўнасць, мяккасць маўлен­ня, зацвярдзеласць асобных зычных – паслядоўную трываласць, прырод­ную магутнасць[4]. Самабытнасць бела­рускай мовы, яе непаўторнасць падкрэслівае выдатны пісьменнік У. Карат­кевіч: «Наша мова вечная, бо ўся яна, як наш характар. Здаецца, кволая ад пяшчотнай мяккасці, яна раптам кідае наверх схаваную ад усіх жалезную мужнасць і сілу. І, як быццам дамогшыся свайго, б’е, як перапёлка ў жытах,– мякка, а за тры вярсты чуваць. «Эль» – як салодкае віно, «дзе» – як шкляной палачкай па крышталю, мяккае «с» – як соннае ціўканне сінічкі ў гняздзе. І побач «р», як гарошына ў свістку, і доўга, спявуча, адкрыта гучаць галосныя. А «г» прыдыхае так ласкава, як маці на лобік дзіцяці, каб перастаў сніць дрэнны сон».

Універсальным сродкам перадачы вобразна-мастацкіх уяўленняў чала­ве­ка, эмоцый, пачуццяў і г. д., выкліканых уздзеяннем твораў вы­яў­ленчага, дэкаратыўна-прыкладнога, музычнага ды іншых відаў мас­тацт­ваў, таксама з’яўляецца мова. Яна акумулюе розныя погляды на пачу­тае і ўбачанае, зберагае вобразы, якія ўзнікаюць у свядомасці ад таго ці іншага твора мастацтва, «матэрыялізуе» разнастайныя думкі людзей.

Такім чынам, культура, зафіксаваная ў мове, жыве ў метафарах, фра­­зеа­­лагізмах, прыказках і прымаўках, фальклорных творах і г. д. Пры­­чым кожны носьбіт мовы фарміруе сваё бачанне свету менавіта на аснове па­няццяў, якія замацаваныя ў мове яго продкамі. Іншымі сло­ва­мі, мова з’яўляецца носьбітам і перадатчыкам нацыянальных вобразна-мастацкіх адно­сінаў да свету, нацыянальнай свядомасці і самасвядо­масці, фіксуе спецыфіку светаадчування, светаўспрымання і пазнання. Мова не проста адлюстроўвае тое, што ёсць у культуры, а фарміруе культуру і развіваецца ў культуры. Як адна з прыкмет нацыі, мова з’яў­ляецца адной з галоўных формаў выражэння і існавання нацыянальнай культуры.