Стылі літаратурнай мовы

У выніку функцыянавання літаратурнай мовы ў розных сферах чалавечай дзейнасці выпрацоўваюцца адпаведныя функцыянальна-стылістычныя разна­від­насці мовы, функцыянальныя стылі, кожны з якіх адрозніваецца пэўнымі асаблівасцямі адбору і арганізацыі сродкаў выказвання. Слова стыль (ад лац. stуlоs – завостраная палачка для пісь­ма) мае шмат значэнняў: 1) Сукуп­насць прыкмет, якія характа­ры­зу­юць мастацтва пэўнага часу і напрамку з боку ідэйнага зместу і мастац­кай формы (гатычны стыль); 2) Моўныя сродкі, характэрныя для якога-небудзь пісьменніка або літаратурнага твора, жанру, напрамку; сукуп­насць прыёмаў выкарыстання такіх сродкаў (стыль Коласа); 3) Метад, ха­рактар якой-небудзь работы дзейнасці (стыль «брас»); 4) Разм. Ма­не­ра паводзіць сябе, гаварыць, дзякаваць і падобнае (модны стыль адзення). Можна гаварыць аб стылі мовы кожнага чалавека, бо ў маў­ленні выяўляецца яго культурны ўзровень, яго валоданне мовай, яе сродкамі ў залежнасці ад умоў, мэт маўлення.

У мовазнаўстве стыль – гэта разнавіднасць маўлення, якая адрозні­ва­ец­ца сістэмай моўных сродкаў пры абслугоўванні пэўнай сферы чалавечай дзей­насці (навуковай, адміністрацыйна-справавой, публіцы­стыч­най, грамадска-палітычнай, мастацкай, бытавой і г. д.). На выбар моўных сродкаў уплываюць так званыя камунікаўтыўна-функцыя­наль­ныя фактары: змест зносін, форма зносін (вусная ці пісьмовая, дыялог ці маналог), мэты і задачы выказвання, сацыяльная сфера зносін (по­бытавая, навуковая, афіцыйная, публіцыстыч­ная, мастацкая) ды інш. У залежнасці ад паказаных фактараў і сферы выкарыстання мовы звы­чайна выдзяляюць пяць стыляў маўлення: навуковы, афіцыйна-спра­вавы, публіцыстычны, стыль мастацкай літаратуры (мас­тацкі) і раз­моўны (гутарковы). У апошні час вылучаюць і канфесійны – стыль рэлігійнай літара­туры і набажэнства. Стыль мастацкай літаратуры або мастацкі, у адроз­ненне ад астатніх, вызначаецца ўжываннем у якасці вобразна-выяўленчых сродкаў элементаў усіх названых стыляў. Усе стылі размяжоўваюцца на кніжныя і размоўны. Схематычна іх можна паказаць наступным чынам:

Гэты падзел даволі ўмоўны, бо і кніжныя стылі могуць выкары­стоўвацца ў вуснай форме зносін.

У сучаснай беларускай мове сістэма стыляў валодае надзвычайнай гнут­­касцю, што дазваляе ёй абслугоўваць разнастайныя патрэбы гра­мадства. Гэтаму садзейнічае пастаяннае міжстылявое ўзаемадзеянне і ўзаемапра­нік­ненне; узнікненне новых адгалінаванняў унутры стыляў; рухомасць жанраў. Ва ўсіх стылях беларускай мовы вылучаюцца падстылі (гл. табліцу), разме­жаванне якіх заснавана на дадатковых, спецыфічных для кожнага стылю фактарах.

Для ўсіх стыляў характэрна наяўнасць агульнага кампанента – сты­лі­с­тычна нейтральных моўных срокаў – і спецыфічных сродкаў выражэння.

У кожным стылі, як зазначалася, ёсць частка слоў, якія могуць вы­ка­ры­стоўвацца ў любым стылі. Гэта нейтральная (міжстылёвая) лексіка: дом, нож, стол, галава, раніца, навальніца, беларускі, ветлі­вы, паважаць, рабіць. Да міжстылёвай лексікі адносяцца ўсе лічэбнікі, значная частка займеннікаў, большасць прыназоўнікаў, злучнікаў, час­ціц ды інш. Такія словы ў слоўніках не пазначаны спецыяльнымі паметамі.

Стылістычна афарбаванай з’яўляецца лексіка, якая не толькі на­зывае прадметы, з’явы, падзеі, але адначасова выражае дадатковыя эмацыянальна-экспрэсіўныя адценні. Такія словы звычайна абмежа­ваныя пэўным стылем мовы і ў слоўніках адзначаюцца адпаведнымі стылістычнымі паметамі. Сярод стылістычна афарбаваных слоў вылу­чаюцца гутарковыя і кніжныя.

Кніжная лексіка – гэта словы і выразы, якія выкарыстоўваюцца звы­чайна ў афіцыйна-справавым (камюніке, ратыфікацыя, за справа­здачны перыяд, даводзіць да ведама), навуковым (аналіз, сінтэз, класіфікацыя, рэзюме, абстракцыя), публіцыстычным (эканамічная пра­стора, суверэнітэт, актыўная жыццёвая пазіцыя, грамадскі, дэма­кратыя) стылях і амаль не ўжываюцца ў штодзённай бытавой гу­тар­цы. У склад кніжнай лексікі ўвахо­дзяць тэрміналагічная, грамадска-палітычная, газетная, афіцыйна-справавая лексіка. У слоўніках кніжныя словы пазначаюцца паметамі кніжн. (кніжнае), спец. (спецыяльнае), навуковыя тэрміны адзначаюцца паметамі, якія ўказваюць на пэўную галіну навукі.

Сярод кніжнай лексікі вылучаецца група слоў высокага стылю, якія адзначаюцца ў слоўніках паметамі высок. (высокае) і паэт. (паэтыч­нае): акавіта, весні, ветравей. Такія словы ўласцівыя пераважна ўрачыста-ўзнёс­лай паэзіі і прозе. Да кніжнай адносіцца і народна-паэ­тыч­ная лексіка, якая ўжы­ваецца ў вуснапаэтычнай творчасці (даро­жанька, лецейка, месячык і пад.). У слоўніках такія словы пазначаюцца паметай нар.-паэт. (народна-паэ­тыч­нае).

Гутарковая лексіка выкарыстоўваецца ў штодзённай неафіцый­най мове двух і больш субяседнікаў. У яе складзе вылучаюцца словы, якія выражаюць дадатковую ацэнку, станоўчыя ці адмоўныя адносіны субяседніка да прадмета гутаркі (выказваецца адабрэнне або не­адабрэнне, жартаў­лівасць, іронія, знявага або пагарда): буслянка, тэ­паць, клыпаць, вадахлёб, прайдзісвет, нештачка. У межах гутарковай лексікі вылучаюцца прастамоў­ныя словы, якія служаць для адмоўнай характарыстыкі людзей, з’яў, гэта грубаватыя словы: дрыхнуць, жмінда, адроддзе, чаўпці. Гутарковымі лічацца і дыялектныя словы, уласцівыя пэўнай тэрыторыі і адлюстраваныя ў мастацкай літаратуры. У слоўніках такія словы адзначаюцца паметамі разм. (размоўнае), груб. (грубае), пагард. (пагардлівае), абл. (абласное) ды інш.