Вусная і пісьмовая формы літаратурнай мовыСучасная беларуская літаратурная мова бытуе ў дзвюх формах – вуснай і пісьмовай. Кожная з іх мае сваю спецыфіку і сваю сферу ўжывання. Пісьмовая мова – універсальны спосаб аб’яднання ўсіх пісьменных людзей, не толькі нашых сучаснікаў, але і папярэдніх пакаленняў. Сярод яе пераваг – магчымасць доўга захоўвацца ў часе, таму яна адыграла вялікую ролю ў развіцці эканомікі і культуры. Дзякуючы пісьмовай мове гісторыя матэрыяльнай і духоўнай культуры перадаецца з пакалення ў пакаленне. Пісьмовая мова спрыяе ўстойлівасці літаратурнай мовы, замацаванню ў ёй агульнапрынятых нормаў словаўжывання, словаўтварэння, напісання. Пісьмовая мова выкарыстоўваецца пры вядзенні розных дзяржаўных і грамадскіх спраў, стварэнні мастацкіх твораў, навуковых прац, публіцыстычных артыкулаў і г. д. Вусная форма літаратурнай мовы абслугоўвае надзённыя патрэбы людзей, ёю карыстаюцца ў паўсядзённым жыцці, у публічных выступленнях (даклад, лекцыя, паведамленне), у сродках вуснай масавай інфармацыі – радыё, тэлебачанне, кіно. Вусная форма не дае літаратурнай мове адстаць ад жыцця, спрыяе яе руху наперад, вызваляе ад застарэлых слоў і формаў. Пісьмовая і вусная формы літаратурнай мовы патрабуюць захавання пэўных правілаў, не дапускаюць парушэння нормаў. У вуснай і пісьмовай мове выкарыстоўваюцца аднолькавыя адзінкі мовы, але па-рознаму. Для пісьмовай мовы характэрны больш строгі ў параўнанні з вуснай мовай адбор лексікі, ужыванне слоў з абстрактным значэннем, складаных слоў, слоў-тэрмінаў, інтэрнацыянальнай лексікі, адсутнасць ва ўжытку прастамоўных слоў, вульгарызмаў. Пісьмовай мове ўласцівыя складаныя сінтаксічныя канструкцыі з рознымі спосабамі злучэння і падпарадкавання, строгі парадак слоў. Пісьмовая форма выкарыстоўваецца ва ўсіх кніжных стылях: стылі мастацкай літаратуры, навуковым, публіцыстычным, афіцыйна-справавым. У вуснай форме літаратурнай мовы шырока ўжываецца бытавая і размоўная лексіка; у сінтаксісе пераважаюць простыя сказы, няпоўныя, эліптычныя, бо ў гаворцы выкарыстоўваюцца дадатковыя сродкі – інтанацыя, міміка, жэст. Часткі складаных сказаў звязаны злучальнай і бяззлучнікавай сувяззю, тут не такі строгі парадак слоў. У лекцыях, дакладах, паведамленнях па радыё, тэлебачанні вусная мова набліжаецца да пісьмовай. Як вядома, у аснове беларускай літаратурнай мовы ляжаць сярэднебеларускія гаворкі, якія ў пэўнай ступені аб’ядноўваюць асноўныя групы гаворак паўднёва-заходняга і паўночна-ўсходняга дыялектаў. Дыялектная мова ― гэта вусная тэрытарыяльная разнавіднасць мовы нацыі. Яна функцыянальна абмежаваная і не з’яўляецца агульнанародным сродкам зносін. Дыялекты да нашага часу застаюцца, па сутнасці, асноўнай базай для далейшага развіцця і ўдасканалення сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Працэс станаўлення беларускай літаратурнай мовы – гэта працэс адбору, апрацоўкі і замацавання найбольш характэрных для беларускіх гаворак рыс. Я. Колас пісаў: «Перад увядзеннем кожнага новага слова трэба добра абшарыць кішэні свае памяці, перагледзець слоўнікавыя і фальклорныя крыніцы, прыслухацца да жывой гаворкі – а можа і знойдзецца якраз тое, што неабходна, што ўжывалася і чамусьці забыта, ці ўжываецца і невядома нам». Літаратурная і дыялектная мова як разнавіднасці мовы нацыі звязаны і ўзаемадзейнічаюць, але паміж імі існуюць і істотныя адрозненні:
Такім чынам, літаратурнай мове ўласцівыя наступныя прыметы: пісьмовая фіксацыя; нарматыўнасць; абавязковасць нормаў і іх афіцыйнае прызнанне (кадыфікацыя); наяўнасць функцыянальных моўных стыляў. Дзве разнавіднасці нацыянальнай мовы не толькі адрозніваюцца паміж сабой, яны цесна звязаны. Літаратурная мова ўзбагачаецца за кошт дыялектнай новымі словамі: спор (у працы), плён, плённы, заручыны, сямейнік ды інш. Увайшлі ў літаратурную мову і многія фразеалагізмы: зямля ненаежная, плужыць пад дышаль ды інш. Можна прывесці прыклады, калі дыялектныя народныя словы выцеснілі запазычаныя штучныя словы: сцірка (гумка), вар, пчаляр, прыдатны і пад.
|
