Літаратурная мова. Нормы літаратурнай мовы

Мова з’яўляецца адным з істотных паказчыкаў этнічнага калек­тыву – племені, народа, нацыі. Яна не толькі аб’ядноўвае прадстаўнікоў таго ці ін­шага этнасу, а і вылучае нацыю з шэрагу іншых паводле сваіх ад­мет­ных адзнак. Мова, такім чынам, важная ўмова еднасці і існавання нацыі. Аднак нярэдка адной мовай карыстаюцца прадстаўнікі некалькіх нацый: так, англійская мова з’яўляецца нацыянальнай для англічан, амерыкан­цаў, насельніцтва былых калоній Вялікабрытаніі; нямецкая – для немцаў, аўстрыйцаў, значнай часткі насельніцтва Швейцарыі і Люк­сембурга і г. д. Разам з тым, напрыклад, швейцарцы, якія карыстаюцца чатырма мовамі (нямецкай, французскай, італьянскай, рэтараманскай), зліваюцца ў адну нацыю.

Беларуская мова з’яўляецца нацыянальнай амаль для 10 млн. бела­­русаў, якія жывуць у Беларусі (каля 7 млн.) і іншых дзяржавах све­ту (краінах СНД – каля 2 млн., Польшчы – каля 30 тыс., Канадзе – 10 тыс., ЗША – 20 тыс., Аргенціне – 5 тыс. і інш.), хоць зараз некаторыя з іх не карыстаюцца беларускай мовай.

Нацыянальная беларуская мова, як і іншыя нацыянальныя мовы, існуе ў дыялектнай і літаратурнай разнавіднасцях. У адрозненне ад дыя­лектнай, літара­тур­ная мова – апрацаваная, узорная, унармава­ная, агульнапрынятая і абавяз­ковая для ўсіх яе носьбітаў. Яе прызна­чэнне – абслугоўваць разна­стайныя сферы грамадскай дзейнасці: гэта мова школы, навукі, друку, радыё, тэлебачання, мастацкай літаратуры, дзяр­жаўных устаноў і г. д. Пранікаючы ва ўсе сферы жыцця народа, літа­ратурная мова паступова становіцца адзінай формай агульна­народнай мовы. У працэсе выкарыстання яна ўвесь час удасканаль­ва­ецца, узбагачаецца, папаўняецца, як правіла, за кошт новых лексіка-семантычных, марфолага-граматычных, сінтаксічных і стылістычных сродкаў.

Асноўнай прыметай літаратурнай мовы на ўсіх этапах яе развіцця вы­ступае нарматыўнасць. Нормамі літаратурнай мовы называюцца прынятыя, агульнапрызнаныя і замацаваныя ў моўнай практыцы пра­вілы вымаўлення, словаўжывання, форма- і словаўтварэння, напісання. Афіцыйнае прызнанне нормы называецца кадыфікацыяй, г. зн. норма фіксуецца ў граматыках, даведніках і слоўніках. У аснове нарматыў­насці – моўная трады­цыя, пашыранасць моўнай з’явы, нацыянальны каларыт, мова пісьменнікаў і пад. Аднак паняцце нормы не выключае варыянтнасці ў некаторых выпадках. Наяўнасць варыянтаў адлюстроў­вае змены, якія пастаянна адбываюцца ў мове, паказваюць на працэс станаўлення моўных адзінак.

Беларуская літаратурная мова, такім чынам, мае свае арфа­графіч­ныя, арфаэпічныя, граматычныя, лексічныя, стылістычныя і іншыя нормы.

Арфаграфічныя нормы патрабуюць аднолькавага напісання ў ад­па­вед­насці з пэўнымі правіламі. Паказаныя нормы ўласцівыя пісьмовай мове і рэгламентуюцца ўзаконеным правапісам. Узаконьваюцца нормы і іх змены ўрадавымі пастановамі «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу» (1933), «Аб удакладненні і частковых зменах існуючага беларускага правапісу» (1957). Згодна названых пастаноў, напрыклад, не­націскныя галосныя ў беларускай мове пішуцца ў адпаведнасці з вы­маўленнем, у тым ліку і галосныя э, е. Гук э ў ненаціскных складах, як правіла, перадаецца літарай а; галосныя е і ё ў першым перад­націскным складзе перадаюцца праз літару я.

Парушэнне арфаграфічных нормаў абумоўлена найчасцей уплы­вам роднасных моў, дыялектаў (гаворак), а часам вымаўлення.

Арфаэпічныя нормы патрабуюць ад усіх карыстальнікаў белару­скай мовай адзінага вымаўлення галосных і зычных гукаў, іх спалу­чэнняў у словах і словазлучэннях тыпу лё [ чч ] ык, навагра [ ц ] кі, на пе [ цц ] ы, зава [ ц ] кі, беласто [ ц ] кі, смяе [ с’с’ ] я, ха [ дж ] у ([ дж ] вымаўляецца як адзін гук), музыка льецца [ й ] кліча з сабой за аблокі (М. Шабовіч) і пад. Арфаэпічныя нормы ўласцівыя вуснай форме літаратурнай мовы і рэгламентуюцца правіламі беларускага вымаўлення. Дапаўняюцца арфа­эпічныя нормы акцэнталагіч­нымі, якія рэгулююць месца раз­мя­шчэння націску ў словах. Часам засвоіць акцэнталагічныя нормы бывае няпроста, паколькі націск у беларускай мове разнамесны або свабодны (белы – бялейшы і пад.). Акрамя таго, на іх за­сваенне ўплывае існа­ванне паралельных формаў (надалей – надалей і пад.), руская мова (бел. ваду  – рус. воду і пад) і дыялекты (жыхар – жыхар, алфавіт – алфавіт і пад.).

Граматычныя (марфалагічныя і сінтаксічныя) нормы патрабуюць правільнага ўжывання формаў слова, спалучэння слоў у слова­злучэннях, г. зн. яны рэгулююць выкарыстанне зменных часцін мовы, граматычную сувязь слоў у прыназоўнікавых і беспрыназоўнікавых кан­струкцыях, замацоўваюць правільныя формы дапасавання і кіравання. Так, у беларускай мове назоўнікі медаль, боль, сабака і пад.– муж­чынскага роду, а гусь, зала – жаночага; правільна будзе казаць пра­бачце мне, смяяцца з чалавека, ажаніцца з Алёнай. У беларускай мове даволі пашырана граматычная варыянтнасць. У адных выпадках вары­янты з’яўляюцца літаратурнай нормай, а ў іншых – адхіленнямі, якія выкліканы ўплывам дыялектаў або блізкароднасных моў. Напрыклад, параўнайце нарматыўныя: водгук на дысертацыю і водгук аб дысер­тацыі; кантроль за наведваннем заняткаў і кантроль навед­вання заняткаў і падобныя, але: дараваць студэнту і няправільнае дара­ваць студэнта; дзякаваць сябру і няправільнае дзякаваць сябра і пад.

Лексічныя нормы патрабуюць правільнага ўжывання слоўнікавага запасу роднай мовы. Так, не ўсе словы, якія ўжываюцца ў беларускай мове, з’яўляюцца здабыткам яе літаратурнай формы. Напрыклад, не ўваходзяць у лексічны склад беларускай літаратурнай мовы дыялект­ныя словы тыпу картопля, малец і пад., грубыя – плявузгаць, гвазд­а­нуць і пад.

Фразеалагічныя нормы рэгулююць традыцыйнае, замацаванае прак­ты­кай ужыванне фразеалагізмаў. Пры гэтым абавязкова ўлічва­юц­ца структурна-граматычныя, семантычныя і спалучальныя асаблівасці фразеалагізмаў. Параўн.: мармычу пад носам любімыя песні і мармычу пад нос любімыя песні (пад носам – блізка; пад нос ― ціха, нягучна) і пад.

Словаўтваральныя нормы рэгулююць выбар словаўтваральных сродкаў, іх размяшчэнне і спалучэнне ў складзе новага слова, патра­буюць выкарыстання толькі адпаведных мадэлей і тыпаў пры слова­ўтварэнні. У прыватнасці, аддзеяслоўныя назоўнікі са значэннем ‘назва асобы паводле пэўнага дзеяння’ ўтвараюцца пры дапамозе суфіксаў ‑ ач, -(н) ік: глядач, слухач, чытач, працаўнік, жартаўнік і г. д. Паказанае ўтварэнне з’яўляецца нар­ма­тыўным, але пры ўтварэнні гэтых слоў нель­га памяняць месцамі суфіксы. Адхіленнем ад нормы будуць фор­мы гляднік, слухнік, чытнік, працавач, жартавач і пад.

Стылістычныя нормы рэгулююць стылістычную арганізацыю маў­­лення, выбар пэўных слоў, сінтаксічных канструкцый, марфа­лагіч­ных формаў у адпаведнасці са стылямі. Кожны стыль характары­зуецца сваімі спецыфіч­ны­мі моўнымі сродкамі. Таму, напрыклад, цэлы пласт слоў з паметай размоўнае не можа выкарыстоўвацца ў тэкстах навуко­ва­га стылю, іх ужыванне абмежавана гутарковым маўленнем (вусным або пісьмовым): гарлапан, гаротнік, лапатун, лапаць, латашыць, налупцаваць і пад.

Адхіленні ад нормы, такім чынам, з’яўляюцца перашкодамі ў моў­най сувязі паміж людзьмі.