Нацыянальна-моўная палітыка ў ХVІІ–ХVІІІ стст. і яе вынікі

Лёс беларускай мовы на розных гістарычных этапах мяняўся. Калі ў Вялікім княстве Літоўскім беларуская мова была адзінай дзяржаўнай мовай і не мела перашкод для свайго развіцця і функцыянавання, то ўжо ў другой палове XVI – пачатку XVII ст. сфера выкарыстання беларускай мовы пачала звужацца. Вялікае княства Літоўскае паступова траціла палітычную і экана­міч­ную самастойнасць і ўсё больш падпадала пад уладу Польшчы. Польская куль­тура, у тым ліку і польская мова, з другой па­ловы XVI ст. пачала інтэнсіўна распаўсюджвацца ў вышэйшых колах бела­рускага грамадства. Каб абараніць беларускую мову, у Літоўскі ста­тут 1566 г. быў уключаны спецыяльны пункт аб ужыванні ў справа­вод­стве толькі беларускай мовы (раздзел 4, артыкул 1). Захаваўся гэты арты­кул і ў Статуце 1588 г., прычым фармальна ён меў сілу на працягу ўсяго XVII ст. Тым не менш пасля аб’яд­нання ў 1569 г. Вялікага княст­ва Літоўскага з Польшчай у адзіную феа­дальную федэратыўную дзяржаву Рэч Паспалітую ў афіцыйным ужытку было тры мовы: польская, лацін­ская і беларуская. Такая складаная моўная сітуацыя, якая існавала на беларускіх землях у XVII ст., спрасцілася ў канцы стагоддзя. Польская і беларуская шляхта і каталіцкае духавенства дамагліся таго, што Вар­шаўскім сеймам у 1696 г. была прынята пастанова пісаць дзелавыя па­пе­ры дзяржаўнага значэння па-польску, а не па-беларуску. Праўда, на ўсход­ніх беларускіх землях, дзе паланізацыя праходзіла паволь­ней, па тра­ды­цыі дакументы мясцовага значэння (запаветы, дакументы пра падзел маёмас­ці, распіскі, прыватныя лісты і г. д.) яшчэ пэўны час працягвалі пісаць па-беларуску.

Заняпад беларускай мовы адзначаецца з XVII ст. не толькі ў афіцый­ным справаводстве, але і ў іншых сферах культурнага жыцця. Мясцовыя пануючыя класы, па сутнасці, адракаюцца ад сваёй старадаўняй рэлігіі, спрадвечных звычаяў, абрадаў, культуры, ад сваёй роднай мовы як ад мовы «мужыцкай». Адбываецца і паланізацыя школы. На тэрыторыі Бела­русі ўзнікаюць рымска-каталіцкія школы; у Мінску, Полацку, Нясвіжы адкрываюцца так званыя езуіцкія калегіумы, у Вільні і Слуцку – лютэ­ран­скія гімназіі. Усе гэтыя наву­чальныя ўстановы, безумоўна, прапаган­давалі лацінскую і польскую мовы і літа­ратуры. Значна скарачаецца коль­касць рукапіснай свецкай і рэлігійнай літаратуры на беларускай мове. Амаль не выдаюцца і друкаваныя беларускія творы. Фактычна дру­­гая палова XVII і ўсё XVIII ст. вядомыя як час панавання польска-ла­цінскай кніжнасці. Беларуская пісьмова-літаратурная мова прыхо­дзіць у поўны заняпад. У гэты перыяд яна вывучалася толькі ва уніяцкіх ба­зыль­ян­скіх школах. Уніяцкая царква выкарыстоўвала вусную беларускую мову ў неафіцыйных частках набажэнства. Працягвала развівацца толькі народная гутарковая мова, хоць і яна адчувала на сабе ўплыў польскай мовы. Пала­ніз­мы, аднак, у большасці сваёй не замацоўваліся ў жывой народнай гаворцы, паколькі народ ужываў толькі тыя запазычанні, якія былі жыццёва неабход­нымі пры адпаведных зносінах. Захавальнікамі сваёй самабытнай, роднай мовы, такім чынам, заставаліся, як правіла, сяляне, дробная шляхта і гарад­ское рамеснае насельніцтва. Беларускі народ ствараў на роднай мове ўзоры вуснай творчасці. У казках, леген­дах, песнях, паданнях, прыказках і прымаўках зберагаліся лепшыя моў­ныя здабыткі і пазней шырока выкарыс­тоўваліся ў новай прафесійнай літаратуры. 3 пісьмовых жа помнікаў канца XVII–XVIII стст., напісаных на беларускай (старабеларускай) мове, вядома не так шмат. Найбольш ад­люстравалася беларуская мова ў так званых інтэрмедыях і інтэр­людыях да школьных драматычных твораў, прычым асаблівую цікавасць з іх маюць дзве камедыі выкладчыкаў рыторыкі Забельскай дамініканскай ка­легіі К. Марашэўскага і М. Цяцерскага. Уся сістэма моўных асаблі­васцей гэтых твораў вельмі блізкая да сістэмы сучаснай беларускай мовы. Названыя творы можна разглядаць як першыя спробы стварэння новай беларускай літаратурнай мовы.

У канцы XVIII ст. гістарычны лёс беларускага народа значна мяня­ец­ца. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 г.) беларускія землі поў­насцю далучылі да Расійскай імперыі. Сацыяльны і нацыянальны прыгнёт бела­рускага народа не зменшыўся. Фактычна гвалтоўная пала­нізацыя была заме­не­на гвалтоўнай русіфікацыяй, і афіцыйнай мовай на тэрыторыі Беларусі ста­ла руская. Засілле рускай і ўжыванне польскай моў, бясспрэчна, зама­рудж­валі ўзнаўленне беларускай літаратурнай мо­вы. Беларуская мова, як правіла, жыла толькі сярод прыгнечаных слаёў насельніцтва, выкарыстоўвалася пер­а­важна ў вуснай форме. Не­выпад­кова шматлікія польскія і рускія даслед­чыкі не прызнавалі беларускую мову самастойнай. Першыя лічылі яе дыялектам польскай мовы, а дру­гія – рускай гаворкай («западнорусским наречием»).

Такое становішча не магло задаволіць усё насельніцтва Беларусі, таму шырэй і шырэй разгортваецца нацыянальна-вызваленчы рух. Падтрым­ліва­ецца ён перадавой рускай і польскай грамадскасцю. Мена­віта ў рускіх і польскіх выданнях прагрэсіўныя даследчыкі друкуюць шмат цікавых наву­ковых распрацовак па фальклоры, мове і быце беларускага народа. Гэта ў значнай ступені садзейнічала фарміраванню беларускай ін­тэлігенцыі і росту яе нацыянальнай самасвядомасці. З’явіліся грамад­скія сілы, якія павялі рашучую барацьбу за ўкараненне беларускай мовы ў літаратуры.