Студопедия — Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
Студопедия Главная Случайная страница Обратная связь

Разделы: Автомобили Астрономия Биология География Дом и сад Другие языки Другое Информатика История Культура Литература Логика Математика Медицина Металлургия Механика Образование Охрана труда Педагогика Политика Право Психология Религия Риторика Социология Спорт Строительство Технология Туризм Физика Философия Финансы Химия Черчение Экология Экономика Электроника

Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання






Не ўсе словы, што ўваходзяць у слоўнікавы склад беларускай мовы, ма­юць аднолькавую ступень выкарыстання. Шмат слоў з’яўляюцца агульна­ўжывальнымі (агульнанароднымі),г. зн. імі карыстаюцца ўсе носьбіты беларускай мовы, яны вядомыя на ўсёй тэрыторыі Беларусі: працаваць, думаць, ехаць, хлеб, вада, добры, вясна і пад. Менавіта агульнаўжывальная лексіка складае аснову нацыянальнай беларускай мовы.

Аднак ёсць словы, якія выкарыстоўваюцца ў больш вузкім асяроддзі, гэта словы абмежаванага ўжытку. Сфера іх выкарыстання абмежаваная тэрыторыяй пражывання, родам заняткаў, прафесіяй (спецыяльнасцю), сацыяльнай групай і г. д. У залежнасці ад гэтага выдзяляецца дыялектная, спецыяльная і жаргонная лексіка.

Дыялектная лексіка абмежавана ва ўжытку пэўнай тэрыторыяй, гэта словы мясцовых гаворак: гулы (рэха), вандзэлак (клунак), файны (прыгожы), савяк (падбярозавік) ды інш. У розных гаворках адзін і той жа прадмет, з’ява могуць абазначацца рознымі словамі: на ўсёй Беларусі кажуць холадна, а ў паўночна-ўсходнім дыялекце яшчэ і сцюдзёна, на мяжы з Літвой – зімна. Бывае, што аднолькавыя паводле гучання словы ў агульнанароднай мове і гаворках маюць рознае значэнне: тавар – буйная рагатая жывёла, скаціна (поўдзень Беларусі); кабан – певень (Палессе) і пад.

На розных этапах развіцця літаратурнай і дыялектнай мовы адбы­ва­ецца складаны працэс ўзаемадзеяння і ўзаемаўплыву. У дыялекты пранікаюць элементы літаратурнай мовы, у сваю чаргу літаратурная мова ўзбагачаецца найбольш каштоўнымі дыялектнымі рысамі, так, сталі літаратурнымі словы калодзезь, акрыяць, весніцы, выспа, плённы, зруб і некаторыя іншыя.

У мастацкай літаратуры дыялектныя словы ўжываюцца для стварэння мясцовага каларыту пры апісанні бытавых асаблівасцей пэўнай мясцовасці або як сродак моўнай характарыстыкі дзеючых асоб твора. Часам дыялектныя словы сустракаюцца і ў аўтарскай мове.

Дыялектныя словы, якія ўжываюцца ў мове мастацкай літаратуры, прынята называць дыялектызмамі.

Спецыяльная лексіка – гэта словы і спалучэнні слоў, якія выкарыстоў­ваюцца пераважна колам людзей пэўнай галіны ведаў, прафесіі, спе­цыяльнасці. Сярод спецыяльных слоў выдзяляюць прафесійную лексіку (прафесіяналізмы) і тэрміны.

Прафесійная лексіка выкарыстоўваецца амаль выключна прад­стаў­ніка­мі пэўнай прафесіі і спецыяльнасці. Так, напрыклад, для сталяроў звычайнымі з'яўляюцца словы гарбач, зензубель, калёўка, дарожнік, фуганак і пад., для плытагонаў – арала, бусак, шырыга, прыс, норт (назвы шастоў) і г. д.

Блізка да прафесійных слоў стаяць тэрміны. Гэта словы (або спа­лу­чэнні слоў), якія з'яўляюцца афіцыйна прынятымі і ўзаконенымі най­меннямі пэўных паняццяў у навуцы, тэхніцы, мастацтве, культуры і пад.

Аб’ядноўвае прафесіяналізмы і тэрміны абмежаванасць ва ўжытку, здольнасць называць адны і тыя ж паняцці, шляхі ўтварэння.

Звычайна прафесіяналізмы суіснуюць з тэрмінамі (вырубіцьвыклю­чыць; задраіць – шчыльна зачыніць), але ёсць віды дзейнасці чалавека, дзе пра­фесіяналізмы пераважаюць (у мове цесляроў, краўцоў, друкароў, рыбакоў і г. д.).

Спецыяльная лексіка можа быць вузкаспецыяльная, вядомая толькі спе­цыялістам пэўнай галіны ведаў, і агульназразумелая, якая стала здабыткам агульналітаратурнай мовы. У асяроддзі так званых спецыялістаў «вузкага профілю» (дакладныя навукі, асобныя галіны мовазнаўства, эканоміка, права і г. д.) пераважаюць вузкаспецыяльныя тэрміны (субморф, канатацыя, эля­тыў і г. д.). Агульназразумелыя, шырокаўжывальныя тэрміны (жанр, стыль і г. д.) да­­мі­ну­юць у мове спецыялістаў «шырокага профілю», занятых у сферы спор­­ту, му­зыкі, выяўленчага мастацтва, кветкаводства, шыцця і пад. Аднак ме­жы паміж вузкаспецыяльнай і шырокаўжывальнай лексікай зменлівыя. З ця­гам часу ад­бы­ваецца перамяшчэнне некаторых вузкаспецыяльных слоў у шы­рока­ўжы­вальныя. Гэта звязана з павышэннем агульна­адука­цыйнага ўзроўню на­сель­ніцтва, значэннем той ці іншай навукі, галіны гаспадаркі ў жыцці народа. Та­му не выпадкова сёння як шырока­ўжывальныя ўспрымаюцца словы мала­літ­­ражны, палімер, малекула, квадрат, камп'ютэр, вобраз, космас, рэнтген і пад.

Жаргон (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта сукупнасць лексічных асаб­лі­васцей якога-небудзь вузкага кола людзей, аб’яднаных агуль­нымі інтарэсамі, сумеснымі дзеяннямі і г. д. Большасць жаргоннай лек­сікі складаюць экспрэсіўна-афарбаваныя словы. Акрамя прафесійных жаргонаў існуюць жаргоны студэнтаў, школьнікаў ды інш. Напрыклад, для маладзёжнага жаргону характэрныя словы зубрыць, кол, пара, продкі, зрэзацца і пад.

Да жаргоннай лексікі адносяцца і словы, што захаваліся ў моўным ужытку дэкласаваных груп (злодзеяў, жабракоў),– аргатызмы: рас­калоўся, філон. Част­ка жаргонных слоў выходзіць з ужытку, замяняецца іншымі. Некаторыя жарганізмы становяцца агульн­аўжывальнымі, пера­ходзяць у разрад праста­моўных слоў: загараць 'лайдачыць', ня­пыльны (няпыльная работа – лёгкая ра­­бота) і пад. Выкарыстанне жаргонных слоў – своеасаблівая гульня, якая, ад­нак, вядзе да збяднення мовы, яе засмечвання і вульгарызацыі. У мастац­кай лі­та­ратуры такія словы зрэдку сустракаюцца для моўнай характарыстыкі асобы.

Такім чынам, словы абмежаванага ўжытку можна паказаць у наступнай схеме:

Пытанні і заданні:

1. На чым заснаваны падзел лексікі беларускай мовы на агульнанародныя словы і словы абмежаванага ўжывання?

2. Якія групы слоў уваходзяць у склад лексікі абмежаванага ўжытку?

3. Чым дыялектныя словы адрозніваюцца ад агульнанародных?

4. Чым адметныя словы спецыяльнай лексікі?

5. Чаму жарганізмы знаходзяцца па-за межамі літаратурнай мовы?







Дата добавления: 2015-08-30; просмотров: 6265. Нарушение авторских прав; Мы поможем в написании вашей работы!



Аальтернативная стоимость. Кривая производственных возможностей В экономике Буридании есть 100 ед. труда с производительностью 4 м ткани или 2 кг мяса...

Вычисление основной дактилоскопической формулы Вычислением основной дактоформулы обычно занимается следователь. Для этого все десять пальцев разбиваются на пять пар...

Расчетные и графические задания Равновесный объем - это объем, определяемый равенством спроса и предложения...

Кардиналистский и ординалистский подходы Кардиналистский (количественный подход) к анализу полезности основан на представлении о возможности измерения различных благ в условных единицах полезности...

Понятие и структура педагогической техники Педагогическая техника представляет собой важнейший инструмент педагогической технологии, поскольку обеспечивает учителю и воспитателю возможность добиться гармонии между содержанием профессиональной деятельности и ее внешним проявлением...

Репродуктивное здоровье, как составляющая часть здоровья человека и общества   Репродуктивное здоровье – это состояние полного физического, умственного и социального благополучия при отсутствии заболеваний репродуктивной системы на всех этапах жизни человека...

Случайной величины Плотностью распределения вероятностей непрерывной случайной величины Х называют функцию f(x) – первую производную от функции распределения F(x): Понятие плотность распределения вероятностей случайной величины Х для дискретной величины неприменима...

Принципы и методы управления в таможенных органах Под принципами управления понимаются идеи, правила, основные положения и нормы поведения, которыми руководствуются общие, частные и организационно-технологические принципы...

ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ САМОВОСПИТАНИЕ И САМООБРАЗОВАНИЕ ПЕДАГОГА Воспитывать сегодня подрастающее поколение на со­временном уровне требований общества нельзя без по­стоянного обновления и обогащения своего профессио­нального педагогического потенциала...

Эффективность управления. Общие понятия о сущности и критериях эффективности. Эффективность управления – это экономическая категория, отражающая вклад управленческой деятельности в конечный результат работы организации...

Studopedia.info - Студопедия - 2014-2024 год . (0.011 сек.) русская версия | украинская версия