Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання

Не ўсе словы, што ўваходзяць у слоўнікавы склад беларускай мовы, ма­юць аднолькавую ступень выкарыстання. Шмат слоў з’яўляюцца агульна­ўжывальнымі (агульнанароднымі),г. зн. імі карыстаюцца ўсе носьбіты беларускай мовы, яны вядомыя на ўсёй тэрыторыі Беларусі: працаваць, думаць, ехаць, хлеб, вада, добры, вясна і пад. Менавіта агульнаўжывальная лексіка складае аснову нацыянальнай беларускай мовы.

Аднак ёсць словы, якія выкарыстоўваюцца ў больш вузкім асяроддзі, гэта словы абмежаванага ўжытку. Сфера іх выкарыстання абмежаваная тэрыторыяй пражывання, родам заняткаў, прафесіяй (спецыяльнасцю), сацыяльнай групай і г. д. У залежнасці ад гэтага выдзяляецца дыялектная, спецыяльная і жаргонная лексіка.

Дыялектная лексіка абмежавана ва ўжытку пэўнай тэрыторыяй, гэта словы мясцовых гаворак: гулы (рэха), вандзэлак (клунак), файны (прыгожы), савяк (падбярозавік) ды інш. У розных гаворках адзін і той жа прадмет, з’ява могуць абазначацца рознымі словамі: на ўсёй Беларусі кажуць холадна, а ў паўночна-ўсходнім дыялекце яшчэ і сцюдзёна, на мяжы з Літвой – зімна. Бывае, што аднолькавыя паводле гучання словы ў агульнанароднай мове і гаворках маюць рознае значэнне: тавар – буйная рагатая жывёла, скаціна (поўдзень Беларусі); кабан – певень (Палессе) і пад.

На розных этапах развіцця літаратурнай і дыялектнай мовы адбы­ва­ецца складаны працэс ўзаемадзеяння і ўзаемаўплыву. У дыялекты пранікаюць элементы літаратурнай мовы, у сваю чаргу літаратурная мова ўзбагачаецца найбольш каштоўнымі дыялектнымі рысамі, так, сталі літаратурнымі словы калодзезь, акрыяць, весніцы, выспа, плённы, зруб і некаторыя іншыя.

У мастацкай літаратуры дыялектныя словы ўжываюцца для стварэння мясцовага каларыту пры апісанні бытавых асаблівасцей пэўнай мясцовасці або як сродак моўнай характарыстыкі дзеючых асоб твора. Часам дыялектныя словы сустракаюцца і ў аўтарскай мове.

Дыялектныя словы, якія ўжываюцца ў мове мастацкай літаратуры, прынята называць дыялектызмамі.

Спецыяльная лексіка – гэта словы і спалучэнні слоў, якія выкарыстоў­ваюцца пераважна колам людзей пэўнай галіны ведаў, прафесіі, спе­цыяльнасці. Сярод спецыяльных слоў выдзяляюць прафесійную лексіку (прафесіяналізмы) і тэрміны.

Прафесійная лексіка выкарыстоўваецца амаль выключна прад­стаў­ніка­мі пэўнай прафесіі і спецыяльнасці. Так, напрыклад, для сталяроў звычайнымі з'яўляюцца словы гарбач, зензубель, калёўка, дарожнік, фуганак і пад., для плытагонаў – арала, бусак, шырыга, прыс, норт (назвы шастоў) і г. д.

Блізка да прафесійных слоў стаяць тэрміны. Гэта словы (або спа­лу­чэнні слоў), якія з'яўляюцца афіцыйна прынятымі і ўзаконенымі най­меннямі пэўных паняццяў у навуцы, тэхніцы, мастацтве, культуры і пад.

Аб’ядноўвае прафесіяналізмы і тэрміны абмежаванасць ва ўжытку, здольнасць называць адны і тыя ж паняцці, шляхі ўтварэння.

Звычайна прафесіяналізмы суіснуюць з тэрмінамі (вырубіць – выклю­чыць; задраіць – шчыльна зачыніць), але ёсць віды дзейнасці чалавека, дзе пра­фесіяналізмы пераважаюць (у мове цесляроў, краўцоў, друкароў, рыбакоў і г. д.).

Спецыяльная лексіка можа быць вузкаспецыяльная, вядомая толькі спе­цыялістам пэўнай галіны ведаў, і агульназразумелая, якая стала здабыткам агульналітаратурнай мовы. У асяроддзі так званых спецыялістаў «вузкага профілю» (дакладныя навукі, асобныя галіны мовазнаўства, эканоміка, права і г. д.) пераважаюць вузкаспецыяльныя тэрміны (субморф, канатацыя, эля­тыў і г. д.). Агульназразумелыя, шырокаўжывальныя тэрміны (жанр, стыль і г. д.) да­­мі­ну­юць у мове спецыялістаў «шырокага профілю», занятых у сферы спор­­ту, му­зыкі, выяўленчага мастацтва, кветкаводства, шыцця і пад. Аднак ме­жы паміж вузкаспецыяльнай і шырокаўжывальнай лексікай зменлівыя. З ця­гам часу ад­бы­ваецца перамяшчэнне некаторых вузкаспецыяльных слоў у шы­рока­ўжы­вальныя. Гэта звязана з павышэннем агульна­адука­цыйнага ўзроўню на­сель­ніцтва, значэннем той ці іншай навукі, галіны гаспадаркі ў жыцці народа. Та­му не выпадкова сёння як шырока­ўжывальныя ўспрымаюцца словы мала­літ­­ражны, палімер, малекула, квадрат, камп'ютэр, вобраз, космас, рэнтген і пад.

Жаргон (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта сукупнасць лексічных асаб­лі­васцей якога-небудзь вузкага кола людзей, аб’яднаных агуль­нымі інтарэсамі, сумеснымі дзеяннямі і г. д. Большасць жаргоннай лек­сікі складаюць экспрэсіўна-афарбаваныя словы. Акрамя прафесійных жаргонаў існуюць жаргоны студэнтаў, школьнікаў ды інш. Напрыклад, для маладзёжнага жаргону характэрныя словы зубрыць, кол, пара, продкі, зрэзацца і пад.

Да жаргоннай лексікі адносяцца і словы, што захаваліся ў моўным ужытку дэкласаваных груп (злодзеяў, жабракоў),– аргатызмы: рас­калоўся, філон. Част­ка жаргонных слоў выходзіць з ужытку, замяняецца іншымі. Некаторыя жарганізмы становяцца агульн­аўжывальнымі, пера­ходзяць у разрад праста­моўных слоў: загараць 'лайдачыць', ня­пыльны (няпыльная работа – лёгкая ра­­бота) і пад. Выкарыстанне жаргонных слоў – своеасаблівая гульня, якая, ад­нак, вядзе да збяднення мовы, яе засмечвання і вульгарызацыі. У мастац­кай лі­та­ратуры такія словы зрэдку сустракаюцца для моўнай характарыстыкі асобы.

Такім чынам, словы абмежаванага ўжытку можна паказаць у наступнай схеме:

Пытанні і заданні:

1. На чым заснаваны падзел лексікі беларускай мовы на агульнанародныя словы і словы абмежаванага ўжывання?

2. Якія групы слоў уваходзяць у склад лексікі абмежаванага ўжытку?

3. Чым дыялектныя словы адрозніваюцца ад агульнанародных?

4. Чым адметныя словы спецыяльнай лексікі?

5. Чаму жарганізмы знаходзяцца па-за межамі літаратурнай мовы?