Тыпы слоўнікаў
Паводле адбору слоў, мэт і спосабаў іх апісання ўсе слоўнікі падзяляюцца на два тыпы – энцыклапедычныя і лінгвістычныя (філалагічныя). У энцыклапедычных (ад грэц. еnkyklopaideia – кола ведаў) тлумачацца не словы, а рэаліі: прадметы, з’явы, гістарычныя факты і паняцці, абазначаныя словамі. У такіх слоўніках апісваецца сусвет, даюцца навуковыя звесткі пра гісторыю, прыроду, насельніцтва, выдатных дзеячаў, эканоміку, навуку, асвету, культуру, мастацтва, змяшчаюцца каляровыя і чорна-белыя фотаздымкі, малюнкі, рэпрадукцыі, карты, схемы. Як правіла, назвай слоўнікавага артыкула з’яўляецца назоўнік ці спалучэнне слоў, якія змяшчаюць у сабе найбольшую інфармацыю: Адзенне, Народны танец, Беларуская мова і пад. Загаловачнае слова ў энцыклапедычным артыкуле не мае граматычных і стылістычных характарыстык, у ім пазначаецца толькі націск. Калі слова запазычанае, то паказваецца, з якой мовы яно паходзіць. Напрыклад: ЛІТАРА (лац. littera), графічны знак у складзе алфавіта для абазначэння на пісьме пэўнага гука ці спалучэння гукаў. Літары бываюць рукапісныя і друкаваныя, малыя (радковыя) і вялікія. Звычайна літара абазначае адзін гук, зрэдку – два, напр., «ёрш» («jорш»), «яма» («jама»). Некаторыя літары ў розных становішчах могуць абазначаць розныя гукі («быць» – «біць», «лук» – «люк»). Часам адзін гук перадаецца спалучэннем літар, напр., бел. «дж», «дз» («дж», «дз’»), польск. sz, cz («ш», «ч»). У некаторых сістэмах пісьма ёсць літары, якія гукаў не абазначаюць (бел. і рус. «ь», рус. «ъ»). Арфаграфія ў параўнанні з гукавой сістэмай развіваецца павольней, таму графічнае аблічча слова часта не супадае з яго гукавым складам, напр., бел. «касьба» («каз’ба»), рус. «вода» («вада»). У старажытна-грэцкай, старажытна-рускай і старабеларускай пісьменнасці асобныя літары мелі лікавае значэнне (Беларуская энцыклапедыя). Энцыклапедычныя слоўнікі бываюць універсальнымі і галіновымі. Універсальныя энцыклапедычныя слоўнікі даюць сістэматызаваныя звесткі з розных галін ведаў і практычнай дзейнасці людзей. Такімі слоўнікамі з’яўляюцца «Беларуская савецкая энцыклапедыя» (БелСЭ, 1969–1975. Т. 1–12); «Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя» (КЭ БССР; 1979–1981. Т. 1–5), якая выдадзена на дзвюх мовах – беларускай і рускай, што дае магчымасць карыстацца ёю шырокаму колу чытачоў у Беларусі і за яе межамі. У адпаведнасці з Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь, выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя» здзейсніла выданне універсальнай 18-томнай «Беларускай энцыклапедыі» – першай нацыянальнай энцыклапедыі незалежнай Рэспублікі Беларусь. У ёй змешчана каля 80 тыс. артыкулаў, вялікая колькасць каляровых, чорна-белых здымкаў, карт, схем. Першы том выйшаў у 1996 годзе, у 2004 г. – апошні 18-ы том у 2-х кнігах. Больш за 5 тыс. артыкулаў змешчана ў аднатомнай энцыклапедыі «Беларусь» – усебаковым, дакладным даведніку пра гісторыю, эканоміку, культуру, літаратуру, мастацтва, навуку, адукацыю. Галіновыя энцыклапедыі даюць звесткі з якой-небудзь асобнай галіны навукі, літаратуры, мовы, мастацтва. Да такіх слоўнікаў належаць «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі» (ЭЛіМБел, 1984–1986. Т. 1–5); «Этнаграфія Беларусі» (1989); «Архітэктура Беларусі» (1993); «Археалогія і нумізматыка Беларусі» (1993); «Беларуская мова» (1994); «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі» (1993–2002. Т. 1–6); «Мысліцелі і асветнікі Беларусі Х – ХІХ стст.» (1995). Аднатомныя энцыклапедыі нярэдка называюць энцыклапедычнымі даведнікамі. За апошнія гады на Беларусі выйшлі некалькі такіх слоўнікаў: «Янка Купала» (1986), «Францыск Скарына і яго час» (1988), «Народная культура Беларусі» (2002), «Каталіцкія храмы на Беларусі» (2001), «Праваслаўныя храмы на Беларусі» (2001), «Культуралогія» (2003). Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць значэнні слоў, іх ужыванне, напісанне, вымаўленне, утварэнне, паходжанне. Паводле размяшчэння загаловачных слоў слоўнікі падзяляюцца на алфавітныя і алфавітна-гнездавыя. У алфавітных слоўніках словы размяшчаюцца паводле алфавіта. У алфавітна-гнездавым слоўнікавы артыкул аб’ядноўвае асноўнае слова і вытворныя ад яго, аднакаранёвыя. Тыпы лінгвістычных слоўнікаў вельмі разнастайныя – тлумачальныя, слоўнікі сінонімаў, фразеалагічныя, арфаграфічныя, дыялектныя, этымалагічныя, марфемныя, словаўтваральныя, слоўнікі мовы пісьменнікаў, слоўнікі іншамоўных слоў і г. д. Лінгвістычныя слоўнікі бываюць аднамоўныя, двухмоўныя і шматмоўныя. Аднамоўныя дапамагаюць у асваенні роднай мовы. У двухмоўных і шматмоўных слоўніках словы адной мовы тлумачацца, перакладаюцца словамі іншай або іншых моў, таму іх нярэдка называюць перакладнымі. Сёння для перакладу выкарыстоўваюцца акадэмічныя слоўнікі, да якіх адносіцца «Руска-беларускі слоўнік» (1995. 6-е выд. Т. 1–3). У рэестравай частцы слоўніка больш за 108 тыс. слоў, каля 5770 фразеалагізмаў. Спосаб падачы матэрыялу – алфавітна-гнездавы. У слоўніку прынята свая сістэма скарачэнняў: знак цільда ставіцца замест паўтаральнай часткі слова, пад знакам ромба падаюцца ідыяматычная выразы (фразеалагізмы). У слоўнікавым артыкуле прыводзяцца найбольш ужывальныя абрэвіятуры, ва ўсіх рускіх і беларускіх словах ставіцца націск, розныя значэнні слоў падаюцца пад лічбамі, перакладаюцца па-рознаму, пры неабходнасці ў дужках даюцца тлумачэнні. Напрыклад: БУКВ // А літара, -ры ж; строчная б. малая літара; прописная б. вялікая літара; ◊ буква в букву літара ў літару; б. закона літара закону; оставаться мёртвой ~ ой заставацца мёртвай літарай; ~ АЛЬНО нареч. літаральна; ~ АЛЬНОСТЬ літаральнасць, -ці ж; ~ АЛЬНЫЙ літаральны. «Беларуска-рускі слоўнік» (1988–1989. 2-е выд. Т. 1–2) змяшчае звыш 110 тысяч слоў, каля 10 тысяч тэрміналагічных і фразеалагічных словазлучэнняў. Напрыклад: ГУЛЬНЯ;, ж. в разн. знач. игра; гульні для дзяцей игры для детей; г. ў шахматы игра в шахматы; г. ў велікадушнасць игра в великодушие; ○ алімпійскія гульні олимпийские игры; ◊ г. з агнём игра с огнём; г. ў жмуркі игра в жмурки; небяспечная г. опасная игра; г. слоў игра слов; г. прыроды игра природы; рабіць вясёлую міну пры дрэннай гульні погов. делать весёлую мину при плохой игре; г. (не) варта свечак игра не стоит свеч. На сярэднюю школу разлічаны «Беларуска-рускі слоўнік» С. М. Грабчыкава (1993. 4-е выд.), «Русско-белорусский словарь» С. М. Грабчыкава (1990), «Беларуска-рускі слоўнік» для пачатковых класаў (1994. 3-е выд.). За апошнія гады на Беларусі створаны разнастайныя перакладныя слоўнікі: «Украінска-беларускі слоўнік» В. П. Лемцюговай (1980), «Класічны грэцка-беларускі слоўнік» у 2-х ч. (1983, 1985), «Ангельска-беларускі слоўнік. Беларуска-ангельскі слоўнік» (1993) Яна Пятроўскага, «Англа-беларуска-рускі слоўнік» (1989), «Кішэнны англа-беларуска-рускі слоўнік» (1995), «Нямецка-беларуска-рускі слоўнік» (1988, 2-е выд. 1990), «Французска-беларуска-рускі слоўнік» (1992). Цікавым двухмоўным слоўнікам з’яўляецца кніга І. Шкрабы «Самабытнае слова: слоўнік беларускай безэквівалентнай лексікі (у рускамоўным дачыненні)» (1994), дзе тлумачацца словы, спецыфічныя для беларускай культуры, якія не маюць аднаслоўнага адпаведніка ў рускай мове. Кнігарня, -і, ж. Книжный магазин. І заняліся скрозь пажары – гарэў завод, кнігарня, дом. Глебка. У аднамоўных слоўніках словы тлумачацца сродкамі той самай мовы. Сярод іх вылучаюцца ў першую чаргу тлумачальныя слоўнікі, якія раскрываюць значэнне слова, даюць яго граматычную і стылістычную характарыстыку і адначасова выконваюць функцыю іншых лексікаграфічных даведнікаў: арфаграфічнага, этымалагічнага, фразеалагічнага. Значнай падзеяй у беларускай лексікаграфіі стала выданне пяцітомнага (у шасці выпусках) «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (1977–1984), падрыхтаванага сектарам лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН Беларусі. Слоўнік уключае словы і фразеалагізмы, якія выкарыстоўваюцца ва ўсіх жанрах і стылях сучаснай беларускай літаратурнай мовы, навуковыя тэрміны, якія шырока ўжываюцца ў школьнай практыцы і ў перыядычным друку, новыя словы, утвораныя з беларускіх словаўтваральных элементаў ці запазычаныя з іншых моў, архаізмы і гістарызмы, лексічныя дыялектызмы, складанаскарочаныя словы. Слоўнікавы артыкул складаецца з наступных частак: рэестравае слова, яго граматычныя, стылістычныя, сэнсавыя характарыстыкі, ілюстрацыйныя прыклады, тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні, якія прыводзяцца адпаведна пасля знакаў ○; і ◊;, этымалагічныя даведкі. Напрыклад: АНСА́МБЛЬ, -я, м. 1. Мастацкая зладжанасць у якім-н. выкананні (харэаграфічным, музычным). Новы выканаўца ўносіў у спектакль свае адценні, і трэба было, каб яны гарманічна ўліліся ў агульны ансамбль спектакля. «Полымя». // Стройнае адзінства частак чаго-н. цэлага. Архітэктурны ансамбль. Гарадскі ансамбль. □ Злучаныя паміж сабою крылы будынка ўтвараюць прыгожы ансамбль вакол двара. «Маладосць». 2. Група артыстаў, якія выступаюць разам і складаюць адзіны мастацкі калектыў. Ансамбль песні і танца. □ Пасля лекцыі выступаў калгасны ансамбль, а затым пачаліся агульныя танцы. Дуброўскі. 3. Музычны твор для некалькіх музыкантаў ці спевакоў. Дуэт цымбалаў – прыгожы ансамбль. «Маладосць». [Фр. ensemble – разам] Тлумачэнні слоў у слоўніку падаюцца пераважна ў выглядзе рознага тыпу лагічных азначэнняў (дэфініцый): лаканічныя фармулёўкі рэальнага значэння слова, раскрыццё значэння словаўтваральнай асновы, сінанімічны рад. У «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» шырока раскрываецца мнагазначнасць слова: прыводзяцца прамыя і пераносныя значэнні і адценні значэнняў слоў. У 2002 г. выдадзена 3-е выданне «Тлумачальнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы», які, па задуме складальнікаў, павінен адлюстроўваюць асноўнае лексічнае багацце беларускай літаратурнай мовы перыяду 1980–90-х гадоў. Слоўнік змяшчае больш за 65000 слоў. Неабходна таксама адзначыць і прызначаны для сярэдняй школы «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» А. Я. Баханькова, І. М. Гайдукевіча, П. П. Шубы (1966, 1972, 1979, 1990). Разнавіднасцю тлумачальных слоўнікаў з’яўляюцца дыялектныя (абласныя, краёвыя, рэгіянальныя) слоўнікі, якія змяшчаюць і растлумачваюць дыялектную лексіку, запісаную ў пэўнай гаворцы, у якой-небудзь мясцовасці Беларусі ці яе пагранічча. Ужо надрукавана каля 20 беларускіх дыялектных слоўнікаў. Сярод іх «Дыялектны слоўнік» Ф. М. Янкоўскага (вып. 1–3, 1959, 1960, 1970), які адлюстроўвае гаворкі Глускага раёна Магілёўскай вобласці; «Дыялектны слоўнік: Гаворкі Мсціслаўчшыны» Г. Юрчанкі (1966), «Дыялектны слоўнік» П. Сцяцко (1970), «Дыялектны слоўнік Лоеўшчыны» Т. С. Янковай (1982), «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча» (1979–1986), «Тураўскі слоўнік» (1982–1987) ды іншыя. Крыніцай для вывучэння слоўнікавага складу мовы мінулых эпох з’яўляюцца гістарычныя слоўнікі, якія можна разглядаць і як помнікі культуры. Зафіксаванае ў ім слоўнае багацце мінулых эпох яскрава характарызуе ступень развіцця народа, кола яго духоўных інтарэсаў, звычаі, абрады, побыт і ўзровень матэрыяльнай культуры. У 1961 г. у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа пачалася праца над выданнем «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» (пад рэд. А. І. Жураўскага), першы выпуск якога выйшаў у 1982 годзе. Храналагічна слоўнік ахоплівае амаль чатыры стагоддзі з ХІV да ХVІІІ ст. і адлюстроўвае лексіку мастацкіх, навуковых, публіцыстычных, рэлігійных, юрыдычных ды іншых жанраў старажытнага беларускага пісьменства. Этымалагічныя слоўнікі раскрываюць паходжанне слова, аднаўляюць яго пачатковае значэнне, паказваюць змены ў значэнні і гукавым афармленні слова. У 1978 г. Інстытут мовазнаўства пачаў выданне «Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы», асноўная задача якога – рэканструяваць першапачатковае значэнне слова. У слоўнікавым артыкуле раскрываецца лексічнае значэнне слова, прыводзяцца семантычныя паралелі з іншых моў, высвятляецца першапачатковае значэнне слова, пры неабходнасці робяцца спасылкі на іншыя этымалагічныя даведнікі. У слоўніках іншамоўных слоў адзначаюцца словы, запазычаныя з іншых моў, падаецца напісанне кожнага слова, яго значэнне як у мове-першакрыніцы ці ў мове-перадатчыцы, так і ў сучаснай беларускай мове. У 1999 г. выдадзены «Слоўнік іншамоўных слоў» А. М. Булыкі ў 2-х тамах. Прыклад з гэтага слоўніка: АЭРОБІ́КА (ад гр. aer = паветра + bios = жыццё) – праграма фізічнага аздараўлення на аснове фізічных практыкаванняў пераважна цыклічнага характару (хадзьба, бег, плаванне і інш.). У арфаграфічных і арфаэпічных слоўніках даецца правільнае напісанне і вымаўленне слоў. Сярод такіх слоўнікаў трэба адзначыць «Слоўнік беларускай мовы: Арфаграфія, Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне» (1987), «Арфаграфічны слоўнік для сярэдняй школы» (1990. 6-е выд.) М. П. Лобана і М. Р. Судніка, дзе падаюцца не толькі словы, якія могуць выклікаць цяжкасці пры напісанні, а і асноўныя правілы правапісу, назвы дзяржаў, іх сталіц, прозвішчы, асабовыя імёны. Асноўным аб’ектам увагі «Кароткага слоўніка беларускай мовы: Правапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне» Г. У. Арашонкавай і В. П. Лемцюговай (1994) з’яўляюцца цяжкасці беларускай мовы, якія ўзнікаюць пры напісанні і вымаўленні імёнаў, пастаноўцы націску, пры выбары слоў і іх формаў. Каштоўным даведнікам па акцэнталагічных нормах беларускай мовы з’яўляецца «Слоўнік націску ў беларускай мове» М. В. Бірылы (1992). Розным праблемам беларускага правапісу прысвечаны слоўнікі Г. У. Арашонкавай, і В. П. Лемцюговай «Кіраванне ў беларускай і рускай мовах» (1991), М. Р. Прыгодзіча «Асобна, разам, праз дэфіс» (1994), «Слоўнік беларускай мовы (цяжкасці правапісу, вымаўлення, акцэнтуацыі, словазмянення)» (складальнікі Л. А. Ламека, Ул. Б. Ламека – 2000). У слоўніках сінонімаў падаюцца сінанімічныя рады слоў. Словы групуюцца вакол апорнага слова – дамінанты, якое найбольш дакладна і поўна выражае агульнае паняцце. Сінанімічныя рады размешчаны ў алфавітным парадку паводле загаловачнага слова. Ужыванне кожнага сіноніма з сінанімічнага рада суправаджаецца ілюстрацыйным прыкладам з мастацкай літаратуры, фальклору. У канцы слоўніка ёсць індэкс (алфавітны пералік) усіх слоў сінанімічных радоў, які дапамагае лягчэй і хутчэй знайсці і падабраць патрэбны сінонім. У «Слоўніку сінонімаў і блізказначных слоў» М. К. Клышкі (1993) змешчана каля 1900 сінанімічных радоў. Напрыклад: КРЫЧА́ЦЬ, гука́ць, е́нчыць, гарлапа́ніць, гарла́ніць, галёкаць, раўці ́, верашча́ць, дзе́рціся (разм.) □ дзе́рці гло́тку, рваць гло́тку, захо́дзіцца кры́кам, захо́дзіцца ад кры́ку (прыклад на кожнае слова). Слоўнікі амонімаў і паронімаў дапамагаюць правільна ўжываць і не блытаць словы з блізкім або аднолькавым гучаннем і розным значэннем як у беларускай, так і рускай мовах. Да такіх слоўнікаў у беларускай лексікаграфіі адносяцца «Цяжкія выпадкі ўжывання блізкіх па гучанню слоў» (1977) С. М. Грабчыкава, «Межъязыковые омонимы и паронимы» (1980) С. М. Грабчыкава, «Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы» (1987) Г. У. Арашонкавай і В. П. Лемцюговай, «Слоўнік амонімаў» (1991) В. Дз. Старычонка. Слоўнікавы артыкул у слоўніку амонімаў: люты 1–2, тып V ЛЮ́ТЫ 1 прым. Злы, жорсткі. Люты звер; люты чалавек; лютая нянавісць да ворагаў. ЛЮ́ТЫ 2 м. Другі месяц года. У лютым пачынаюцца студэнцкія канікулы. Слоўнікавы артыкул у слоўніку паронімаў:
|