Туджы фæдыл

Раджы адæмы царды мидæг туджы хъуыддагæй æнамонддæр хъуыддаг ницы уыди. Ныр дæр ма дзы хъæрзынц нæ хохы адæм. Уæд та туг ноджы тыхджындæр уыди æмæ-иу дыууæ мыггаджы куы фæтуджджын сты, уæд сæ алчидæр æрымбырд уыдаид мыггаджы хистæры хæдзармæ, мыггаджы уынаффæйы, батæрхонтæ-иу кодтаид мыггаг, стæй кæмдæриддæр уыдаид, арвы кæрон куы уыдаид уыцы мыггагæй, уæддæр æм фервыстаиккой: «Уæй, уыцы æмæ уыцы мыггаджимæ туджы хъуыддаджы бацыдыстæм, дæ сæр хиз æмæ дæ туг ис». Тугæн-иу йæ кæрон нал скъуыди, хызти фыдæй-фыртмæ, цалынмæ мыггаг маггаджы ныццагътаид, кæнæ сæ фæрныг адæм бафидауын кодтаиккой, уалынмæ. Ахæм туджы хъуыддаг ахаста дыууæ мыггаджы — Æлбегатæ æмæ Кобеты ’хсæн, кæддæр, незаманы æмæ йын кæрон нал уыди. Цалдæр фæлтæры раивта, фæлæ уæддæр ницы кæрон ссардтой сæ тугæн дыууæ мыгтаджы. Ныр дæр ма фырдаргъ истæмæй куы фæзæгъынц а бæсты, уæд афтæ фæкæнынц; Æлбегаты æмæ Кобеты туджы дæргъæн ныцци, зæгъгæ. Æмбисондæн баззад адæмы ’хсæн сæ туджы хъуыддаг дыууæ мыггагæн.

Æмæ истæуыл дæр куы уыдаид, исты ахæм куы фæтуджджын уыдаиккой. Æлбегатæ æмæ Кобетæ, уæддæр ма цы нæ вæййы, адæмы зæрдæмæ сын цыдаид, фæлæ зыбыты ницæуыл рауад хъуыддаг. Кæддæр уыди дыууæ мыггагæн дзырддаг дыууæ мæкъуылуат уыгæрдæн, раст Мæсгуыты хъæуы тæккæ арæныл хъæды бæстастæу иу чысыл æрдуз фæци, æмæ уый. Уыгæрдæн цæй уыгæрдæн уыди, æхсæны сæрвæтæй иу гæппæл уыди, фæлæ йæ иу аз, Кобетæй иу æдылыгомау уыди, уый æркарста. Дыккаг аз та йæ, Æлбегатæй иу кæрæф лæг уыди, уый æркарста æмæ ма йыл гæрæн дæр æрцарæзта, цæмæй йæм хъæуы рæгъауы фос ма хызтаиккой. Зæхх кæм æххæст адæмыл æмæ алчи зæххы гæппæлыл мæлæтмæ цыди, уæдæ цы. Адæм ын загътой, зæгъгæ, сæрвæтмæ ма агай, æхсæны сæрвæт у, æмæ дын чи ныууадздзæн уыцы æрдуз, фæлæ «абон», «а сом» кодта Æлбеджы фырт, гæрæн нæ фехæлдта.

Уалынмæ дын æртыккаг аз куы æрцыди, уæд æм кæрдынмæ рацыд уыцы гæппæлмæ Кобейы фырт дæр æмæ Æлбеджы фырт дæр. Цыдæр фыдбылызтæ сæ уыцы иу бон рацæуын кодтой, æвæццæгæн, ын, кæрæдзийæ тæрсгæйæ, рацыдысты æзраздæронæй хосмæдзæуæнбон, æмæ хæрхæмбæлд фесты кæрæдзийыл æрдузы.

— Хæрæг, Кобейы фырт,— хъæр кæны Æлбеджы фырт,— ам дæ цы хъæуы мæ уыгæрдæны?

— Хæрæджы фырт дæр дæ æмæ куыдзы фырт дæр, дæу цы хъæуы ам, æз æй куы ’ркарстон фыццаджы, уæд? — хъæр кæны Кобейы фырт дæр.

— О, куыннæ стæй, дæ хорз фыдæй дын баззад æмæ дзы дæ цæвæг æрсадздзынæ! Айс дæхи æнæ фыдбылызæй, гаццайæ гуырд цыдæр! — загъд кæны, тæрсын кæны Кобейы фырты Æлбеджы фырт.

Дзырд дзырды фæдыл, æлгъыст æлгъысты фæдыл, афтæмæй дын загъд асайдта дыууæ лæгæн. Иргъæвæг дæр сæ цæй иргъæвæг фæцадаид уыцы хибар ран, афтæмæй дын Кобейы фырт, цæвæгæй ныххафон, куыд загъта, афтæ йæм Æлбеджы фырт фæраздæр æмæ йын йæ гуыбыны хъама фæцавта, сау лæджы цæф ын ныккодта. Лæг атылд, уæдæ цы уыдаид. Æлбеджы фырт та йæ хæдзармæ бафардæг, фыд хосмæдзыд фæци.

Кобетæ сæ лæджы æрцагуырдтой æмæ йæ æрдæг мардæй уыцы æнамонды æрдузы ссардтой. Бахастой йæ, уæдæ цы, йæ хæдзармæ, фæзылдысты ма йæм, фæлæ лæг нал ссæрæн æмæ иу-дыууæ къуырийы фæстæ амарди. Баныгæдтой сæ марды Кобетæ. Адæм ссыдысты, æмæ æрдузы цы гæрæн уыди, уый фехæлдтой, абон дæр ма уыцы гæппæл æхсæны сæрвæтæй баззад, дыууæ мыггаджы та туджджын фесты.

Кæрæдзимæ ма дард коймæгтæ куы фæтуджджын вæййынц, науæд дыууæ æндæр æмæ æндæр хъæуккаджы, уæддæр ма фæразгæ у исчердыгон хъуыддаг, кæрæдзийæ иппæрд вæййынц, кæрæдзи уындæй сæ цæсты фиутæ нæ фæтайы, кæрæдзи цæсты сындзбадæн нæ фæкæнынц. Фæлæ судзгæ замана у, иу хъæуы мидæг дыууæ мыггаджы куы фæтуджджын вæййынц, уæд уый вæййы. Ницыуал сын адæм фæфæразынц сæ иргъæвынæн, нал сæ хъæубæстæ арынц æрынцой. Ту акæнынмæ та, уæй, фæдис, уæлæ кæрæдзи фæцагътой, зæгъгæ, æмæ та, уайгæ иргъæвынмæ, куыст дæр фæуадз æмæ хъуыддаг дæр. Нал дæр сæхæдæг фæфæразынц, уыцы æнамонд хъуыддаг кæуыл сæмбæлы, уыцы мыггæгтæ. Афтæмæй ноджы фыдцъылыз уыдысты дыууæ мыггаджы дæр æмæ ницы кæрæдзийæн фæрæзтой, ницы фидауынæн, ницы уал сæ хъæубæстæ фæрæзтой, хъуырмæ систы.

Скæсут-ма, мæ хуртæ, уæлæ рындзыл уый Æлбегаты мæсыг æмæ цæрæнуæтты хæлдтæ сты, сæ бакомкоммæ та топпæхсты фалдæрæн доны сæрмæ, уæртæ хъæды сынæгыл уый Кобеты мæсыг æмæ цæрæнуæттæ. Ныр дыууæтæй хъырдтызмæлæг дæр нал ис. Комкоммæ кæрæдзимæ кæсынц дыууæ мæсыджы.

Куы фæтуджджын сты, уæд фыццаг азты дæргъы æдзух хæст цыди дыууæ мыггаджы ’хсæн, æнæ ’рынцайгæ хæст. Мæсгуыты бацыдысты, афтæмæй бон изæрмæ сæ хæсты къæдзил нæ аскъуыдаид, æмæ-иу дыууæ мæсгуытыл топпы фæздæг мигъау сбадти: Ныр дæр ма куы фенат Кобеты мæсыджы ных, уæд тыгуыр нуæстæ сты йæ дуртæ. Уый Æлбегаты нæмгуытæй сты афтæ нуæстæ. Æлбегатæн сæхи мæсыг дæр афтæ нуæстæ уыди Кобеты нæмгуытæй, фæлæ ныр нал ис йæ бындзарæй дарддæр.

Уырысы æфсæдтæ йæ ныккалдтой, Хъуды абырджытимæ куы хæцыдысты, уæд.

Афтæ фæхæцыдысты дыууæ мыггаджы, уæдæ цы. Фæлæ азтæ цыдысты, афтæмæй бафидауынæн ницы фæрæзтой æмæ сæ хъæубæстæ дæр сфæлмæцыдысты. Бирæ хæттыты сфæлвæрдтой адæмы хæрзгæнджытæ, бирæ хæттыты бацыдысты се ’хсæн, фæлæ ницæмæ æрдардтой дыууæ мыггаджы дæр адæмы куырдиат æмæ уынаффæтæ, æмæ сæ адæм дæр ныууагътой сæ адыл.

Фæстагмæ хъуыддаг уымæты æрцыди, æмæ-иу дыууæ мыгтагæй исчи искæй куы амардта, æмæ та-иу дыууæ мæсыджы топпы фæздæджы бын куы фесты, уæд-иу сыл адæм худтысты æмæ-иу дзырдтой: «Уæй, кæсут, уæлæ та Æлбегатæ æмæ Кобетæ дуры гуыбынмæ кæрæдзи цæгъдынмæ æрхъавыдысты». Æмæ сыл куыннæ худтаиккой адæм дæр, мæсгуыты хуылфмæ кæрæдзийæн цы ракодтаиккой, æнæ комкоммæ бабырсгæйæ, дзæгъæлы топпыхос хардз кодтой æндæр. Æмæ-иу сæ хæст куы банцад, уæд-иу сывæллæттæ цыдысты æмæ дыууæ мæсыджы ’хсæн зды уыгътой.

Бынтон сыл сæхи атигъ кодтой дыууæ мыггагыл адæм иу æбуалгъ хъуыддаджы фæстæ. Цæвиттон, нæ фыдæлтæм уыди иу æгъдау. Мыггаг-иу мæсыгмæ куы бацыди, уæд йе хойрагæй цух кодта, йе донæй. Уæд-иу сылгоймæгты рарвыстой. Сылгоймаг мæсыгмæ йе хойраг, йе дон хæссы, зæгъгæ, — фæцагайæн æм нæ уыд. Уый æгъдауæн уыди адæмы ’хсæн. Стæй æнæуый дæр сылгоймаджы тугмæ ничи мардта, худинаг уыди, æнæгъдау нæ фыдæлтæм. Афтæмæй иу ахæмы та дыууæ мыггаджы дзæвгар куы фесты сæ мæсгуыты, уæд рарвыстой сылгоймæгты,— Æлбегатæ донмæ, Кобетæ та хойрагмæ,— фæйнæ сылгоймаджы. Уæд Кобетæй чидæр бахъавыд æмæ, Æлбегаты сылгоймаг дон куыд æргъæвта мæсыгмæ донисæн къæйыл, афтæ йæ фехста æмæ сылгоймаг йæ бынаты æрхауд, фæмард ис. Æлбегатæ дæр айтæ-уйтæ нал, фæлæ æрбадæнг кодтой Кобеты сылгоймаджы, хойраг’ куыд фæцæй хаста мæсыгмæ, афтæ æмæ йæ амардтой. Адæммæ æбуалгъ куыннæ фæкаст ахæм æбуалгъ хъуыддаг, нытту сыл кодтой æмæ сæ ныууагътой, кæрæдзи фæцæгъдут, æгъдаухал æнаккæгтæ, зæгъгæ.

Кобетæй иу Радзам, зæгъгæ, хъæздыг лæг, йæ сæр фидауынмæ нæ хаста æмæ йæ мыггагыл дæр зыгъуыммæ базыртæ уый басагъта. Æфтаг уыди Гуырдзыстонмæ Радзам æмæ гуырдзиагау дæр чысыл цыдæртæ æмбæрста.

Рацæй-рабон, афтæмæй иу хатт куы уыди, уæд æрыхъуыстис, цæйдæр тыхгæнæг, дам, Хады комыл æрбабырсы Арагвийы дон-дон æмæ бæстæ сафы. Фарс, дам, æй хонынц. Гуырдзыстоны дæр, дам, бабын кодта. Уæд Радзам йæ бæхыл бабадти æмæ Хъелæн фæфалейæ, Фарсы размæ цæуы уый та чи зыдта. Уалынмæ та нæуæгæй æрыхъуысти чысыл фæстæдæр, Фарс, дам, рабырсы Хъелыл Мæсгуыты бæстæм, Радзам дæр, дам, семæ ис, афтæмæй, Хъæды сыфтæртæй фылдæр уыдысты, кæмдæр, Фарсы æфсад. Уæд адæм ныххæррæтт кодтой, æмæ, цы уыдысты, уымæй бацыдысты гæнæхты, фидæртты æмæ мæсгуыты хæстæввонгæй. Фарсæн Хъелы фæстæ йæ фыццаг æрыфтæн Мæсгуыты бæстæ уыди.

Уалынмæ, æцæг, уæлæ, лыстæг æрдузæй æрзынди дунейы æфсад, сæ разæй сæ фæтæг йæ цъæх бæхыл. Мæсгуыты хъæумæ сæ иу хай разæй æрирвæзти æмæ уадидæгæн хæдзæрттыл, арт бафтыдтой, афтæмæй сыл хъæуы адæм ралæууыдысты мæсгуытæй. Барсæгатæй иу номдзыд топпæхсæг уыд, уый дын мæсыджы сæрæй акаст Фарсы фæтæгмæ, ахъуыды кодта, стæй йæ топпы дывæр ивтыгъд ауагъта, афтæмæй уæлæ уæлбылмæ фехста Фарсы фæтæджы. Уый йæ бæхæй расхъиудта. Фарс дын уый куы ауыдтой, уæд джихæй баззадысты, цыдæртæ сапп-упп кодтой сæхирдыгонау, мардыл фæхæцыдысты æмæ лидзынмæ фесты. Чи ма сæ фæмард, уыдон дæр фæуагътой, уадидæгæн Хъелæн фæфалейæ сты.

Фарсы фæстæ дын, мæ хуртæ, адæм æрæмбырд сты, æгас Мæсгуыты бæстæйы адæм. Рауынаффæтæ-бауынаффæйы фæстæ загътой, зæгъгæ, ай нæм Радзам æркодта æцæгæлон знаджы, афтæмæй хъæудзырд — хъоды бакодтой Радзамыл æмæ йæ фæтардтой æд хæдзарвæндаг. Радзам йæ сæр кæдæмдæр фесæфта.

Радзам куы нæ уал уыд Кобеты ’хсæн, уæд сын уый фæци æвдадзы хос. Бирæ нæ рацыди Фарсы фæлыгъдæй, афтæ дын адæмы коммæ æркастысты æмæ ныффидыдтой Æлбегатимæ.

Ахæм фыдбылызы æгъдау уыди туг. Туджджын-иу йæ масты фæдыл æцæгæлон знаджы дæр æрхуыдта, адæмы хæрамæй дæр-иу нал фефсæрмы.