Духоўна-гістарычная школа

Духоўна-гістарычная школа склалася ў Германіі на рубяжы ХІХ–ХХ стст. на аснове ідэй «філасофіі жыцця» нямецкага вучонага В. Дыльтэя і эстэтыкі рамантызму. Яна з’явілася своеасаблівай рэакцыяй на культурна-гістарычную школу і філалагічны пазітывізм. Духоўна-гістарычная школа імкнулася да сінтэзу духоўна-гістарычнага і псіхалагічнага тлумачэнняў літаратуры.

Вільгельм Дыльтэй у кнізе «Уводзіны ў навуку аб духу» (1883) абгрунтоўваў філасофію, у аснове якой «непасрэднае перажыванне суб’екта» (г. зв. «дух»), супрацьпастаўленае пазітывізму прыродазнаўчых і грамадскіх навук. Дыльтэй, не прымаючы рацыяналізм пазнання, лічыў, што даследаваць ідэйны і эмацыянальны свет можна толькі з дапамогай «гісторыі духу». Звязваючы апошняе з эстэтычнай функцыяй, з індывідуальнай мастацкай творчасцю, вучоны рабіў выснову наконт таго, што літаратура і мастацтва глыбей выражаюць жыццё, чым навуковае пазнанне. «Дух» разумеўся як адзіная крыніца філасофіі, рэлігіі, літаратуры і мастацтва, прэвалюючага светапогляду эпохі. У наступных сваіх даследаваннях — «Паэтычная сіла ўяўлення» і «Перажыванне і паэзія» — Дыльтэй вызначае паэтычнае ўяўленне і перажыванне мастака як аснову мастацкай творчасці. У цэнтры яго аналізу знаходзіцца асоба творцы, якога глыбока хвалююць і вызываюць адпаведныя перажыванні розныя жыццёвыя падзеі. Культ перажывання становіцца важнейшым фактарам у «гісторыі духу». І хоць гэтая метадалогія была накіравана супраць тэорыі мастацтва для мастацтва, яна парадзіла фармалізм іншага кшталту. Дыльтэй лічыў, што «паэтычная тэхніка» пэўнага часу і нацыі носіць адзіны універсальны характар.

Адпаведна з тэорыяй мастацкай творчасці Дыльтэя пабудавана і яго літаратуразнаўчая метадалогія. На думку Дыльтэя, метадам літаратуразнаўства з’яўляецца не тлумачэнне, як у прыродазнаўчых навуках, дзе аналіз, звязаны з канструіруючай дзейнасцю розуму, а «разуменне», у аснове якога ляжыць «спасціжэнне» мастацкай цэласнасці, што ажыццяўляецца шляхам «суперажывання», пранікнення ў яе, гэтую цэласнасць, пачуццём, прычым з вялікай доляй інтуіцыі. Затым ідзе працэс інтэрпрэтацыі ўсяго атрыманага ў выніку суперажывання, інтуітыўнага пранікнення ў мастацкі твор.

Духоўна-гістарычная школа засяроджана займалася тыпалогіяй светапоглядаў і асоб паэтаў. «Тыпы жыцця» разглядаліся як каштоўнасна раўнапраўныя; сама «гісторыя духу» якой-небудзь нацыі раскрывалася як гісторыя аўтаномных і індывідуальных ідэй, настрояў, вобразаў (прыклад — гісторыя «перажывання» творчасці У. Шэкспіра нямецкімі аўтарамі розных эпох, прасочаная адным з прадстаўнікоў гэтай школы — Ф. Гундальфам). Услед за працамі Дыльтэя аб І. Гётэ, Г. Лесінгу, Ф. Гёльдэрліне, Навалісе, Ч. Дзікенсе манаграфічнае даследаванне з ухілам на «суперажываемую» цэласнасць і непаўторнасць кожнага аўтара стала для духоўна-гістарычнай школы асноўным жанрам даследавання, якое вялося звычайна на шырокім культурным фоне, з паглыбленасцю не столькі ў біяграфію творцы, колькі ў «дух» эпохі і філасофскія асновы светапогляду пісьменніка (адсюль другая саманазва духоўна-гістарычнай школы — «культурна-філасофская школа»).

Росквіт духоўна-гістарычнай школы прыходзіцца на 1920-я гг., калі выходзяць працы «Нямецкая класіка і рамантыка» Ф. Штрыха, «Дух эпохі Гётэ» Г. Корфа, «Нямецкі рамантызм» П. Клукхона, «Нямецкая паэзія ад Готшэда да сучаснасці» О. Вальцэля.

У канцы 1920-х гг. у рамках духоўна-гістарычнай школы выдзеліліся два накірункі: «гісторыя стылю» (Ф. Гундальф, Ф. Штрых, Г. Цызарц, Э. Бертрам) і «гісторыя ідэй» («праблемна-гістарычны» накірунак Р. Унгера, Г. Корфа, Ю. Петэрсана). Першы накірунак разглядаў паэзію як вышэйшую форму рэчаіснасці і развіваў тэзіс Дыльтэя аб сімвалічным характары паэзіі. У гэтай плыні ёсць цесныя судакрананні з яшчэ адным даволі распаўсюджаным накірункам заходнееўрапейскай літаратурнай навукі ХХ ст. — герменеўтыкай. Другі накірунак засяродзіўся на вывучэнні асаблівасцей выяўлення ў літаратуры філасофскіх ідэй (трагізму, свабоды, неабходнасці і г. д.) і адшукванні яе міфалагічных карэнняў.

Пасля другой сусветнай вайны духоўна-гістарычная школа распалася, але працы яе прадстаўнікоў досыць рэгулярна працягвалі перавыдавацца ў нямецкамоўных краінах.