Тақырып 3. Өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру

1.Калькуляция баптары бойынша шығындар есебі

2.Негізгі және қосалқы өндіріс шығындары есебі

3.Үстеме шығындар есебі мен таратылуы

4.Материалдар есебі

1.Өнімнің өзіндік құн есебі көпшілік жағдайда өндіріс технологиясы мен оның ұйымдастырылуына, өндірілетін өнімнің әртүрлігі мен өндіру жиелігіне байланысты болады.

Өндірісті ұйымдастыру – белгіленген мерзімде, бекітілген ккөлемде және сапамен ақшалай, материалдық және еңбек ресурстарын үнемді жұмсауды қамтамасыз ететін өндіріс процесінің құраушы элементтерінің өзара байланысы және жалғасы деп түсінуге болады. Өндірісті ұйымдастыру өзіне мыналарды енгізіеді:

- еңбекті ұйымдастыру, яғни жұмыс күшін орналастыру;

- материалдарды ен жартылай фабрикаттардың қозғалысы, олардың көлемін анықтау;

- жедел жоспарлау;

- техникалық бақылау;

- қызмет көрсетуді ұйымдастыру;

- өндіріс барысын жедел реттеу.

Жалпы өндірісті ұйымдастыру алғашқы құжаттармен рәсімделеді.

Өндіріс шығындарының есебініе сонымен қатар, өндіріс технологиясы әсер етеді. Өндіріс технолгиясы дегеніміз - өнімді өндірудің нақты тәсілдерін айтамыз. Өнім өндіру тәсілдерін, олардың әртүрлігіне өнеркәсіп өндірісінде қарамастан екі үлкен топқа бөледі: өндіруші және өңдеуші. Өндірушіге: кен, көмір, мұнай, газ, балық, орман дайындау және т.б. Бұларды шикізат пен негізгі материалдар шығыны болмайды. Яғни, өндірілген бір өлшем өнімнің өзіндік құнын жұмсалған шығындар мөлшерін алынған дайын өнімінің көлеміне бөлу арқылы анықтайды. Тек көмір өндірісінде жердің бетіне шығыарылған көмірдің өзіндік құны анықталады.

Өңдеуші салаға ауылшаруашылығы шикізаттары мен өңдеуді қажет ететін өнеркәсіп саласын жатқызуға болады. Оларға метеллургия, машина құрылысы, химия, текстиль, тамақ және т.б. кәсіпорындарын жатқызуға болады.

Өңдеуші өнеркәсіптерде өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру күрделі процесс болып саналады. Себебі, мұнда өнім брнеше технологиялық сатылар арқылы өтіп, жартылай фабрикатттар ретінде бір сатыдан екінші сатыға беріледі. Мніе осы кезде әрбір сатыдан өткен жартылай фабрикаттардың немесе дайын өнімнің өзіндік құнны анықтау қажет болады. Міне, мұның өзін шығындардың бухгалтерлік есебін әрбір сатыда жартылай өндірілетін өнімдер бойынша жүргізуді қажет етеді.

Технологиялық процестердің күрделігіне байланысты өндіріст күрделі және жәй деп екіге бөлінеді.

Күрделі өндіріске өндірілетін өнім бірнеше күрделі технологиялық сатылардан немесе фазалардан өтетін металлургия, текстиль, аяқ киім, машина құрылысы, балық өңдеу, ет өңдеу өнеркісіптері жатады. Күрделі өндірісте, міндетті түрде аяқталмаған өндіріс қалады.

Жәй өндіріс бір ғана технологиялық сатыдан тұратын өнім өндіріс жатады, мысалы: көмір, энергия, жылу өндіру, яғни бұл өнімдер қысқа мерзімнің ішінде өндірілгендіктен мұнда аяқталмаған өндіріс болмайды.

Шығындардың аналитикалық есебін ұйымдастыруға сонымен қатар, ұйымның мамандануы, яғни қызмет бағыты,өндірілетін өнімнің жиелігі мен көлемі, оның жие қайталануы сияқты факторлар әсер етеді. Сондықтан осыған байланысты өндірісті массалық, сериялық және жеке деп бөледі.

 

2. Жеке өндіріс – бұл арнайы тұтынушылардың тапсырысы бойынша жеке данамен өндірілетін өнім өндірісі. Бұған, кеме өндірісін, ауыр машина құрылысын, жөндеу жұмыстарын жатқызуға болады.

Сериялық өндіріс – жие аяқталатын және қайтадан басталатын біртипті бұйымдар мен бөлшектерді өндіру өндірісі. Өндірілетні бұйымдар мен бөлшектердің көлеміне байланысты олар ірі және кіші сериялық болып бөлінеді. Оларға станок, құрылғы, тігін өнеркәсіптері жатады.

Массалық өндіріс – ұзақ мерзім бойы үздіксіз өндірілетін өнім өндірісін айтады, оған, отын шығару, метталургия, машина құрылысының кейбір саласы, текстильдік өндіріс, нан өндіріс, балық өндіруді жатқызады.

Өнеркәсіп өнідірісіндегі өнімнің рөліне байланысты негізгі және көмекші деп бөледі.

3. № 7 БЕС «ТМҚ есебі» және №2 «Қорлар» ҚЕХС сәйкес ұйымдар өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардың құрамын анықтайды. Өндірістік өзіндік құнға жалпы және әкәмшәләк шығындар, дайын өнімді сату бойынша шығындар, сыйақы төлеу шығындар енгізілмейді. Бұл шығындар кезең шығындар ретінде есептеліп, есепті мезімнің соңында 5410 «Жиынтық кіріс немесе зиян» шотының Дебетіне шығарылады.

Өнімнің (жұмыс пен қызметтің) өзіндік құнына төмендегі шығындар қосылады:

- өнімді, жұмыс пен қызметті өндіруге өндіруге тікелей байланысты шығындар;

- өндірістің жаңа түрлерін дайындпуға және игеруге шығындар, жобалау, конструкторлау, жаңа өнімді өндірудің технологиясын өңдеу және т.б шығындарды жатқызады.

Жаңа өнімді өндіруді игеруге байланысты шығындар болашақ кезең шығындары ретінде танылып, өнімнің өзіндік құныныа бекітілген мерзімдерінде өнімнің жаппай өдіріс басталған кезеңнен бастап қосылып отырылады.

Өнім өндіру мерзімі қысқа әртүрлі түрлі өнім өндірілетін өндірісте, мысалы: құрылғы, радиобөлшектер өндірісінде өндірісті игеру шығындары үстеме шығындар ретінде танылып, өндірілген өнімнің өзіндік құнына тікелей қосылып отырлады.

Сонымен өнімнің өзіндік құнына қосылатын шығындар: материалдық, еңбек ақы, еңбек ақыдан аударымдар, үстеме шығындар болып бөлінеді. (Осы шығындардың құрамын жазу семинар ретінде беріледі).

4. Шығындар есебінің объектілері болып – шығындардың пайда болу орындар, шығындардың орталығы және жауапкершілік орталықтары саналады.

Шығындардың пайда болу орындары - өндіріс шығындарының жұмсалуын бақылау және басқару үшін, сонымен қатар ұйым қызметінің нәтижесін анықтау үшін шығындарды жоспарлау, нормалау, және есебін ұйымдастыруды жүзеге асыратын ұйымның құрылымдық бөлімшелері. өнеркәсіп кәсіпорындарында шығындардың пайда болу орындары болып өндіріс, цехтар, учаскілер, бөлімдер, бригадалар, және басқа да құрылымдық бөлімшелер саналады. Шығындардың пайда болу орындары өнімнің түрлеріне байланысты өзіндік құн баптары бойынша шығындардың аналитикалық есебінің объектілері болып табылады.

Шығын орталықтары – бұл бір бірінен қызметі, өндірістік операциялары, техникалық жарақтануы, еңбекті ұйымдастыру және шығындардың бағыты бойынша айырмашылығы бар алғашқы өндірістік және қызмет көрсетуші бірліктер болып табылады. Оларға учаскілерді, бригадаларды, қызметі, механизациялануы, еңбекті ұйымдастыру тәптіптері бірдей құрылғылардың топтарын жатқызуға болады.

Жауапкершілік орталықтары - өнімнің өзіндік құнын төмендету мақсатында жоспарлы шығындардың нормаға сәйкес жұмсалуын қамтамасыз ететін және бақылайтын бөлімшелер мен жауапты тұлғалар.

Калькуляциялау объектілері болып – шығындарды тасымалдаушлар саналады. Өндірілетін өнімнің технологиясы мен сипатына байланысты калькуляциялау объектілері болып – жеке өнімдер немесе толықтай немесе жартылай аяқталған өнімнің топтары, жартылай фабрикаттар, біртипті өнімдердің партиясы, тапсырыстар, құрылыс объектілер, құрылыстың аяқталған сатысы, жұмыстар мен қызметтердің түрлері болады. Әрбір объектінің калькуляциялық бірліктері болады. (тн, метр, ц, кг, дана, шартты бірліктер м2, м3 және т.б.)

Өндірістік шығындар есебі мен өзіндік құнды анықтау үшін екі калькуляциялық шот қолданылады: негізгі өндіріс шоты 8010 және көмекші өндіріс шоты 8030.

Негізгі өндіріс шотының Дебеті тиісті шоттардың кредиті өндіріске жұмсалған тікелей шығындардың мөлшерін көрсетеді, материалдар, еңбек ақы, еңбек ақыдан аударымдар.

Дт 8010 Кт 1310, 3350.

Жанама шығындар алдын ала үстеме шығындар құрамында есептеліп, содан соң белгіленген бөлу базалары арқылы негізгі өндістегі өндірілген өнім және аяқталмаған өндіріс арасында таратылады. Үстеме шығындарға: машиналар мен механизмдерді пайдалану шығындары, негізгі құралдарды жөндеу шығындары, жылу, энергия, жарық, аренда, қызмет көрсетуші персонадардың еңбек ақылары және т.б шығындар жатады.

Көмекші өндіріс шығындары есепті мерзім ішінде көмекші 8030 штында жинақталып, есепті мерзімнің аяғында негізгі өндіріске апарылады.

Есепті мерзімнің соңында өндірілген өнімнің өзіндік құнны анықтау үшін алдыменен түгендеу және жедел есеп арқылы есепті мерзімнің аяқталмаған өндіріс көлемін анықтап, бағалайды, содан соң аяқталмаған өндіріс құнына шығындарды қосып, одан ақау болған өнімнің сомасын азайта отырып, есепті мерзімнің аяғында аяқталмаған өндірістің көлемін есептеп шығарады.

Дт 8010 Кт 1310 – 950,0 тг жұмсалған материалдар

Дт 8010 Кт 3350 – 500,0 тг есептелген еңбек ақы

Дт 8010 Кт 3350 – 120,0 тг еңбек ақыдана аударымдар

Дт 8010 Кт 8030 – 1035,0 тг үстеме шығындар

Барлық шығын 2605,0 тг

Дт 1320 – Кт 8010 – 2190,0 тг алынған дайын өнім

Дт 1340 – Кт 8010 – 4150, тг аяқталмаған өндірс көлемі.