Тақырып 2. Басқару есебіндегі шығындардың жіктелуі

1. Шығыстың шығыннан айырмашылығы

2. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу

3. Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды жіктеу

4. Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу

5. Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметті бақылау мен реттеу үшін шығындарды жіктеу

1. Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет етеді.

Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ыкпалды жүйесін құру қажет.

Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, одардың біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпараттағайындауына байланысты.

Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).

Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу: өнімнің өзіндік құны мен апынған пайданы есептеу - келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке апынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстар), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу; реттелетін және реттелмейтін.

Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтыннын бәрі де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарынын мысалы болып табылады. Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығысдарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.

Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып табылады.

Ұзақ уақыт бойы шығындарды "қазандық" деп аталатын тәсілмен анықтап келді, ол кәсіпорынга өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.

1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақтты және шартты-өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты - тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және шартты өзгермелі шығын жолдауға жол алатын "директ-костинг" тұжырымдамасын ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл аныктау міндетті емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын «стандарт-кост» жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.

Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай, ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап, жауапкершілік орталықтары бойынша әр тараптандырылды. Осылайша, шығындар есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей өндірістік процеске де бағытталды.

Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.

Шығындар - шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге алынған) тұтынылған материалдық еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, «шығындар» ұғымы «өндіріске шыққан шығындар» дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген -қызметті) өндіру барысында тұтынылған ресурстар бөлігі.

Көбіне экономикалык әдебиетте «шығыстар» мен «шығындар» түсінігі ұқсастырылып, тендестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян да шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы №542 «Қаржылық есепті ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге» сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі қызмет барысында туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе сенімді өлшенетін міндетгемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық пайданың кемуі ұйымның шығыстары деп танылады.

Басқаша айтсақ шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.

Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:

• Ағымдағы есепті кезең;

• Кейінге калдырылған.

Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнін шаруашылық іс-әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары туралы есепте танылады.

Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар мыналарға бөлінеді:

-осы есепті кезенде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар (негізгі және негізгі емес қызмет шғыстары);

- Ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы (ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы ссепте және ағымдағы есепті кезенде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан (мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.

Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен есепті кезенде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында капиталдандыруға жатады.

Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:

• инвестициялар (күрделі қаржы);

• болашақ кезең шығыстары.

 

2. Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын өзіндік құнға беріледі. Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.

Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.

Шығындар-басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.

7 "Тауарлы-материалдық қорлардың есебі" атты Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28 қантардағы №27 өзгерістермен бірге) шығындар былайша жіктеледі:

• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар учаскелер,құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;

• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (Жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;

• өнімнің өзіңдік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық мәлеметтер мен калькуляция баптары бойынша.

Өндіріс шығындарын жіктеу.

Негізгілер - өндірістің технологиялық процусімен тікелей байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадан шығындар.

Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

Тіклейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).

Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығыңдар - субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.

Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).

Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.

Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.

Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер салдарынан іркіліс шығындары болып табылады.

Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды - цех тексерушісі реттейді).

Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).

Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

• өндірілген өнімнің өзіндік кұнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың кұнын бағалау;

• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;

• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.

 

3. Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.

Өзіндік кұнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша жіктеледі:

- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);

- тікелей және жанама;

- негізгілер мен қосымшалар;

- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары);

- бір элементті және кешенді.

Кіретін (входящие) шығындар алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде көрсетіледі.

Өтіп кеткен (истекшие) шығындар - осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі. Жоғалтқан ресурстар. Оларға өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді, яғни кірген шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды (зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие болады.

Сонымен, кіретін шығындар "шығындар" терминінің синонимі, болып табылады, ал өтіп кеткен шығындар - ''шығыстар'" ұғымына ұқсайды. Шығындар - тауарды өткізу нәтижесінде шық-қан каражат, ал шығыстар - кірістер алуға байланысты кәсіпорын шеккен шығындардың бөлігі.

Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты жиындар тікелей және жанама болып бөлінеді.

Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына байланысты бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шығыстарды, жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға боладу. Жанама шығындардың ерекшелігі - ауқымды негіз (база) шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің белгілі бір аралығы).

Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс көлеміне байланысты емес және оны ондіріс тиімділігін еңбек өнімділігін арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды енгізу жолымен төмендетуге болады. Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.

Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі еңбек керек жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясы қосып есептеулерімен жәпе т.б.) кез келген кәсіпорында олар шығындардың маңызды бөлігін құрайды.

Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны басқаруға байланысты пайда болады. Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:

- Қосымша (өндіірстік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат 93 белімшенің 93 "Қосымша шығыстар' шотында жинақталады және одан әрі таңдалған қайсыбір бөлу базасына сайма-сай (пропорциональды) бөліну үшін 930 "Қосымша шығыстар" шотында шоғырланады;

- Қосымша (өндірістік емес) шығыстар - кезең шығыстары. Бұл шығыстар 811 "дайын өнімді (тауарды, жұмысты, көрсетілген кызметті)" өткізу бойынша шығыстар, 831 "Сыйақы түріндегі шығыстар" және 821 "Жалпы және әкімшілік шығыстар" шоттарында ескерілген.

Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға) майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың амортизациясына жабдыққа қызмет ететін жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары; коммуналдық (цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы өндіріс көрсететін кызметтер, құраласпаптар мен керек-жарақтардың қалпына келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына байланысты тағы басқа шығыстар жатады және олар 93 "Қосымша шығыстар" бөлікшесінің шоттарында ескеріледі.

Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және өндірістік-диспетчерлік ақпаратгың және завод басқармасының әкімшілік-басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын, өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті, ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын камтамасыз етуге, кәсіби бағдарга жэне кадр дайындауға жұмсалған шығындар; мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін баска да шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады.

Қолданыстагы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін атқаруға, ұйымдастырушылық және баскарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды бүлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жосларлауды, бақылауды және талдауды қиындатады. Пайданы бакылау мен есептеу жүйесін күру, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет аясын белгілеу бойынша, ал іште шығын элементтер бойынша топтастыру мақсатқа сәйкес болар еді.

Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать), мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техникалық басқару шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысы және әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық қызмет орналасқан үй мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды ұстау; мүліктің тозуы мен оларды қалпына келтіру шығыстары; өнертапқыштыққа техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне - өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады; басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.

Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебінде басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.

Бір текті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық шығыстар тікелей болады. Өңдеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды тікелей және жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты.

Кешенді шығындар бірнеше экономикалык элементтерден тұрады. Іс жүзінде барлық элементер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады. Мысалы, жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы аударымдарымен бірге өзіндік құн құрылымында 5% кұрайды. Әдетте, мұндай кәсіпорындарда тікелей еңбекақы бөлінбейді, оны «қосылған шығындар» деп аталатын жеке бапта өндірісті басқару мен қызмет ету бойынша шығыстармен біріктіреді.

 

4. Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:

a) өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты - өндіріс (сату) көлемінің өзгеру әсеріне байланысты;

b) бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;

c) қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);

d) жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);

e) жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;

f) өсетін және шекті шығындар мен кірістер.

Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне байланысты өндірістік емес сипатта болады.

Өзгермелі өндірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу ушін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.

Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:

· Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығыстары;

· Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;

· Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.

Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.

Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондытан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар-жарнамаға, жалға төлемдеріне негізгі құрал жабдықтардың амортизациясына және т.б.

Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің (өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.

Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде жүзеге асады.

Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру, сирек. Экономикалық құбылыстар және олармен байланысты шығындар мәні жөнінен, едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты-өзгермелі (немесе шартты-тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл жағдайда ұйымның іскерлік белсенділігінің өзгеруді де шығындардың өзгеруімен қоса жүргізіледі, бірақ өзгермелі шығындарға қарағанда тәуелділік тікелей емес.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінен шапшаң өсетін шығындар прогрессивті шығындар деп аталады, мысалы, өндіріс көлемі 20% өскенде және өндіріс шьгғындарының өсуі - 40%

Шығындарды өзгермелі және түрақты құрамдастар негізінде, жоғарыда көрсетілгендей, ұйьшның іскерлік белсенділігі деңгейін өзгертуге байланысты тәртібі жатады. Осындай бөлу негізінде шығындар, пайда мен өндіріс көлемі арақатынасының талдауы орындалады. Мұндайда өндіріс көлемі өндірістік қуаттың көрсеткіші ретінде, яғни өндірістік ресурстардың бар көлеміндегі өндірістің шекті көлемімен сипатталады. Өндірістік қуатты төрт түрге бөледі: теориялық (немесе ойдағыдай), тәжірибелік, қалыпта және нормативті.

Теориялық қуат - егер барлық машиналар мен жабдықтар тоқтамастан іркіліссіз ұтымды режимде жұмыс жасаса; бөлімше немесе тұтастай ұйым жете алатын ең көп шамада өнш шығару; өндірістің ең мол мүмкіндікті деңгейін анықтау үшін қажет.

Тәжірибелік қуат - қалыпты жұмыстың іркілістерін (құрал-аспапты ауыстыру, жөндеу қызмет көрсету үшін машиналардың іркілісі, жұмысшылар үшін үзілісте) шегеретін теориялық куат. Тәжірибелік қуат теориялық сияқты, ұйымдарда сирек қолданылады, өйткені олар негізгі жабдыкты жөндеуде немесе нарықтық жағдайды (конъюнктураны) жандандырғанда ғана қолданылатын косымша жабдық. Осыдан кейін ұйым көбіне қалыпты куатқа бейімделеді.

Қалыпты қуат - күтілетін сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін қажетті өндірістік куаттың орташа жылдық деңгейі. Бұл шама іскерлік белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен нақтыланады.

Нормативті қуат - ұйым шығара алатын көлемі емес, шығаруы ықтимал өнім көлемінің шынайы мөлшері. Сондай-ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қалыптастырғанда есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.

Шығындардың бұл категориясы ресурстар жіктелген жағдайда ғана қолданылады, келтірілген мысалда - өндірістік куаттың толық іске қосылған кезінде екенін есте ұстаған дұрыс. Егер кәсіпорын жете жұмыс істемей және бос тұрып қалса, есептелінетін шығындар жайлы сөз болмас еді.

Жоспарланатын шығындар - мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета негізінде белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің жоспарлы өзіндік құнына жатады.

Жоспарланбайтындар - қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын, нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің нақты өзіндік құнына ғана әсер етеді.

Өсетін және шекті шығындар мен табыстар-өнімнің қосымша партиясын дайындау мен сату нәтижесінде пайда болған косымша шығындар. Бұларға тұрақты шығындар кіруі де, кірмеуі де мүмкін. Егер тұрақты шығындар қабылданған шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың өсуі өсетін шығындар ретінде қарастырылады, егер олар өзгермесе, онда өсетін шығындар нөлге тең болады. Бұл әдісті басқару есебінде табыстарға да қолдануға болады.

 

5. Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:

- реттелетін және реттелмейтін;

- тиімді және тиімді емес;

- мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар;

- бақыланатын және бақыланбайтын.

Жауапкершілік орталықтары бойыншатіркелетін шығындар мен табыс жауапкершілік орталығының менеджерімен реттелетін және ретгелмейтіндер болып жіктеледі.

Реттелетіндер - сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты, жауапкершілік орталықтарында тіркелген шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша барлык шығындар реттеледі, бірақ нақтылы атқарушы барлык шығындарға арер ете алмайды. Егер атқарушы шығын деңгейін реттей немесе елеулі әсер ете алса, онда бұл шығындар осы орындаушы реттей алатын болып белгіленеді. Мысалы, кәсіпорын әкімшілігі өндірістік қорлар алуды реттеуге, адамдарды жұмысқа жалдауға және т.б. құқығы бар, өндірістік бөлім басшысы мұндай шығындарға ықпал етпейді.

Деңгейіне қызметкер елеулі ықпап ете алмайтын шығындар осы қызметкер реттейтіндер болып белгіленеді. Көптеген шығындар толықтай жеке атқарушының қарауында болмайды. Мәселе шығындарды кім бақылайтындығында емес, кім шығын деңгейіне әсер ете алатын жағдайда екендігінде.

Мысалы, өндіріс цехы материалды артық жұмсауға жол берді. Бұл шығындар цех бастығы үшін реттелетін болып табыла ма? Жауап бір мазмүнда. Егер артык жұмсау цехтағы еңбек немесе технологиялык тәртіпті бұзу салдарынан болса, онда бұл шығындар бақыланатын болып шыгады. Егер цехка келіп түскен материалдардың төмен сапасына байланысты болса, онда өндірістік емес шығындар цех бастығымен реттелмейтіндер болып қарастырылады және жауапкершілік жабдықтау бөлімі бастығына жүктеледі.

Тиімділер - бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар, өткізу нәтижесінде табыс алынады.

Тиімсіздер - өнім өндірілмейтін болғандықтан, нәтижесінде табыс алынбайтын щығындар. Бүлар - негізінде ақаудан, ірілістерден, материалдарды бүлдіруден және т.б. болған шығындар.

Шығындарды мөлшер (норма) шегіндегі және мөлшерден ауытқыған шығындар деп бөлуді бөлімшенің жұмыс тиімділігін анықтау үшін агымдағы есепте нақты болған шығындарды нормативтілермен жалғастыру жолымен қолданады.

Сметалық және накты шығындар арасындағы айырма нормативті (сметалық) шығындардан ауытқу деп аталады. Практикада реттелген шығындарды толық талдау талап етілуі мүмкін. Мысалы, кейде негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбегін де, жұмыс категориялары бойынша негізгі материалды да, сонымен қатар әр түрлі типтерге сәйкес пайдаланылатын материалдарды талдауға жүгінген жөн.

Бақыланатындарға кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар бақылайтын шығындарды жатқызады. Олар кұрамы бойынша реттелетіндерден айрықшаланады, өйткені мақсатты сипаты бар және жеке шығыстармен шектелуі мүмкін. Бақыланбайтын шығыстар - кәсіпорын қызметкерлеріне байланысты емес шығыстар. Мысалы, негізгі кұрал-жабдықтарды асыра бағалау, негізгі құралжабдық мөлшерін өзгерту, және т.б.

 

Негізгі әдебиеттер:

1. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет (Перевод англ.Под ред Н.Д. Эрнашвили) М. Аудит, Юнити, 1989

2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет М.Аудит, 1994

1. Карпова Т.П. Управленческий учет М.Аудит Юнити, 1998

3. Управленческий учет – пособие, разработанные на основе стандартов бухгалтерского учета.Алматы, ЮСАИД КАРАНА, 1999

4. Хорнгрен Ч.Т., Фостер ДЖ. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект М.Фин. и статистика 2000

5. Хорнгрен Ч.Т., Фостер ДЖ. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект М.Фин и статистика. 1995

Бақылау сұрақтары:

9. Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі.

10. Шығындар түсінігі, шығындар есебінің объектілері, калькуляциялау объектілері.

11. Шығындардың жіктелуі, оның мақсаттары мен мәні. Шығындарды жіктеудің негізгі бағыттары.

12. Өнімнің өзіндік құнын, табысты анықтау, запастарды бағалау үшін өндірістік шығындарыдң жіктелуі.

13. Негізгі, үстеме, жанама, тікелей шығындар, өткен шақтың шығындары, өндірістік, өндірістік емес шығындар.

14. Өндіріс шығындарының элементтері, шығындардыңң пайда болу орындары, жауапкершілік орталықтары және шығындарды орталықтары бойынша топтастыру.

15. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы. Калькуляция баптары және олардың сипаттамасы.

16. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындардың жіктелуі.

17. Өндіріс көлеміне қарай шығындардың динамикасы: өзгермелі, тұрақты, жартылай өзгермелі, жартылай тұрақты шығындар.

18. Есепке алынатын, есепке алынбайтын шығындар мен табыстар (алдағы кезең шығындары және өткен кезең шығындары).

19. Қайтарылмайтын (өткен кезең) шығындары. Жойылатын және жойылмайтын шығындар.

20. Қабылданған баламалық бағыт нәтижесіндегі жорамалдағы шығындар.