Дәріс. Адам мекендейтін ортаның қауіптіліктері

 

Біздің планетаның тарихында (пайда болған кезінен қазіргі таңға дейін) планетарлық масштабтағы үлкен көлемді процестер үздіксіз болған және болып жатыр. Күрделі фактордың пайда болуымен – адам санасы – органикалық дүниенің жаңа эволюциясы басталды. Адамның қоршаған ортамен глобалдық тұрғыда байланысының нәтижесінде ол күрделі геологиялық күшке айналды.

Адамның өндірістік іс-әрекеттері тек биосфералық эволюция саласында ғана емес, сондай-ақ ол өзінің жеке биологиялық эволюциясын, бағытын анықтайды.

Адам барлық тірі организдер сияқты қоршаған ортаға бейімделе алады. Адамның жаңа табиғатқа және өндірістік жағдайларға бейімділігін әлеуметтік-биологиялық жиынтық ретінде қарастыруға болады және белгілі бір экологиялық ортада организмнің өмір сүру үшін қажет нақты тұрақты.

Әр адамның өмірін қоршаған ортада тұрақты деңгейде бейімділудің нәтижесі деп қарастыруға болады, бірақ біздің мүмкіншіліктеріміз де белгілі бір шекаралардан аспайды. Қазіргі кезде адамдардың денсаулығының нашарлауы қоршаған ортаның экологиялық жағдайының нашарлауымен байланысты: атмосфераның ластануы, судың, топырақтың және азық-түліктің сапасының нашарлауы, айқайсын көбеюі т.б.

Адам организмінің жағымсыз экологиялық жағдайларға бейімделуі шаршап, қажуына алып келеді. Әртүрлі ауыртпашылықтың нәтижесінде адам организмінде қажулық процесі басталады. Бұл процес кезінде адам денсаулығы нашарлайды және сауықтыру шараларының нәтижесінде қайтадан күш пайда болады.

Қоршаған ортаға адамдардың бейімделуі барлығында бірдей емес. Мысалға, кейбіреулері сағаттық белдеулердің ауысуын көтере алмайды, соның нәтижесінде ұйқысы бұзылады, жұмыс істеу қабілеті төмендейді. Ал кейбір адамдар тез бейімделіп кетеді.

Негізінде адамдардың бейімделушілік қасиетін екі типпен анықтауға болады. Біріншісі – спринтер,бұл тип экстремальдық факторларға жоғарғы тұрақтылығымен ерекшеленеді және ұзаққа созылған ауыртпашылыққа шыдамайды. Екіншісі – стайер. Бұл бірінші типке қарама-қарсы болып келеді.

Сыртқы ортаның ластануы ішкі ортаның ластануына алып келді. Негізінде адамдардың денсаулығы нашарлай түсіп, бұрын болмаған аурулар пайда болды, олардың себептерін табу өте қиындаған түрде, көптеген ауруларды емдеу бұрынғыға қарағанда қиындай түседі.

Қоршаған ортаның ластануына организмнің реакциясы жекелей ерекшеліктеріне жасына, жынысына және денсаулық жағдайына байланысты. Ауруға шалдығатындар, біріншіден, балалар, қарт адамдар және денсаулығы нашар адамдар. Сонымен қоршаған ортаның бұдан миллиондаған жыл бұрынғы көрінісінің өзгеруіне байланысты, организмдегі иммуналдық жүйенің қабілеттілігі төмендейді.

Адам өмір сүретін орта – қоршаған орта – физикалық, химиялық және биологиялық жиынтық болып табылады. Іс-әрекеттер адам өміріне және тірі ағзаға белгілі бір жағдайларда тікелей немесе жанама, жылдам немесе оқшауланған әсер етеді.

Іс-әрекет адам өміріндегі міндетті жағдай болып табылады. Мұндай іс-әрекеттің бірнеше түрлері кездеседі, олар практикалық, интеллектуальдық процестерді алып отырады. Күнделікті тұрмыста, қоғамда, мәдени орындарда, өндіріс орындарында, ғылымда және өмірдің басқа салаларында кездеседі.

Жалпы процесті екі элементтен тұратын модель ретінде көрсетуге болады: адам және қоршаған орта.

Бұл элементтер өзара екі жақты байланысты (№ 1-сурет).

Адамның қоршаған ортамен тікелей байланысы. “Адам - орта” жүйесі екі бағытты.

1. Іс-әрекеттің белгілі бір тиімді нәтижеге жету процесі.

2. Осы іс-әрекеттерден маңызды еместерін алып тастау.

Бізді қоршаған орта екі қарама-қарсы позицияда қарастырылады. Бір жағынан қоршаған ортаның бүкіл факторларында қалыпты жағдайда тұрақтылықты қамтамасыз ету. Мысалға, күннің жылынуы, ылғалдылықтың өзгеруі, радиация деңгейі, өсімдіктер санының азаюы және т.б. Бұл проблемалардың қаншалықты маңыздылығын мемлекеттің саяси өсуіндегі жақсылықтың өсуінен байқауға болады.

Екінші жағынан, адамның табиғатқа кері әсерін тигізбей өмір сүруі мүмкін емес. Қазбалы байлықтарды игеру, әртүрлі ластанулар, ауа және судың ластануы, көп мөлшерде жылудың бөлінуі. Осының бәрі және тағы да басқадай іс-әрекеттер қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді.

Дәл осы екі жақтық бір мезгілде болуының нәтижесінде адам мен қоршаған ортаның арасындағы қарама-қайшылық пайда болады.

 

1 – сурет, К