Төтенше жағдайдан шыққан шығынды бағалау әдісі

Баға бойынша зақымдалған төтенше жағдайдан сүйенуге ететін тіршілікке қажет нормативті аппарат анализі экономикалық кері шаруашылық әсерінен зақымдалған.

Кез келген (ТЖ) сондай не басқа дәрежеде ластанған ауа және сулы бассейндер, қолданған және сапасы төмен ауылшаруашылық немесе орман шаруашылық жерлері, әсер ететін реакциялық объектілерді табиғат қорғау фонды, жалпы бағалы фондарды жоғалту, өмірге қауіпті және елдің денсаулығын төмендетеді.

Социал-экономикалық зерттеу (ТЖ) комплекстік бағалау экономикалық зақымдалған – шынайы шығын бойынша өзіне тән методикалық және де сол сияқты есеп бойынша экономикалық эффекті дәләлдеу керек. Инвестициялық бюджеттік және бюджеттік емес заттар ТЖ-ны, мүмкін оперативті зақымдалған бағаны ескертеді.

Жалпы методикалық жағынан валюталық зақымдалған универсалдық бағалау принципі төтенше жағдайда әртүрлі және зақымдалған факторлық комплекстік экономикалық бағаны зиян жасаған жалпы факторлық әсері оларға төмендегі зақымдалғандар жатады:

- ауа атмосферасының ластануы (Аф);

- жер қыртысының ластануы (Вф);

- Жер қыртысының ластануы және топырағы (Зф);

Зақымдалған пореципиендік экономикалық бағаны фактілі зиянды көрсетеді, Т.Ж. жалпы реципиенді зақымдалу әсері оларға төмендегі зақымдалғандар жатады:

- өмірге және халық денсаулығын жоғалту (Н_р);

- жойылған және зақымдалған жалпы фондарды, мүлікті, (азық-түліктер) тауарларды (М_р);

- алынған немесе сапасы төмен ауыл шаруашылық өнімдері (Р_с/х);

- тауар жоғалту және орман шаруашылық объектілері (Р_л/г);

- балық шаруашылығын жоғалту (Р_р/г);

- жойылған немесе сапасы төмен рекреациялық ресурстар (Р_рек);

- табиғат қорықтардың фондарын жоғалту (Р_ПЗФ);

Зақымдалған немесе төтенше жағдайдың шығының жалпы (3) формуласымен көрсетеміз.

 

(1)

 

Техногендік ТЖ зақымдалу.

Жалпы техногендік төтенше жағдайдың түрлері транспорттық авариялар, өрттер және қатты әсер ететін улы жарылыстар, радиоактивтік және қауіпті химиялық, биологиялық заттар, ойламаған жердегі құрылыстық қирауы, электро энергиялық жүйедегі авария, гидродинамикалық аварияларға әрқайсысына типіне және түріне локальды зақымдалуына ТЖ стандарттық форма зақымдалуды, транспорттық авариялардың себептерін қарастырайық:

Бірінші ретте әрқашанда зақымдалған транспорттық заттарды және аварияға ұшырауды тікелей қосады; автожолда болған авария; мүлікпен азық-түлікті апаруда; қарулар; Коммуникация, мүліктің ТЖ зонасында болды.

егер авариядан зақымдалған адамдар факторлық зақымдалу тек бір жағдайда, аймаққа байланысты жаман улы заттарды тастағанда өмірдегі және денсаулығынан зақымдалған елдер деп есептеледі. Белгілі жаман заттардың тасталуынан нәтижесінде авария, ең біріншіден, егерде аймақтық ластанған кезінде локальды пофакторлық зақымдалу есептеледі. Үлкен транспорттық авариялардан әртүрлі локальды пореципиентік зақымдалған орын алуға болады (ауылшаруашылық жайылым, орман шаруасы, қойма объектісі және т.б.)

Өрт және жарылыстар өндіріс объектілерінде транспортта, коммуникацияда және құрылыс объектісінде келесі дұрыс жолы болып есептеледі:

 

(2)

 

Ең бірінші – зақымдалған және қираған материалдық объектілер, - әрқашан болып отыр объектілердің санын және мүліктің әрқайсысы ТЖ түріне байланысты 2-шіден есептеледі, егер адамдар зақымдалса, зақымдалу есептеледі егерде ластанған атмосфералық ауадан тек үлкен өрттен және жарылыстан, классификацияланған жерлерде немесе регионалдық ТЖ масштабында болғанда, кезекті есеп барысында анықталатын кезектер мазмұны жарылыс және өрт кезінде тұрғын үйлерде мекемелерде мәдениет тұрғыда қарағанда, бірінші кезекте есептелетін жағдай адамның өмірі ескеріледі.

Апат өте қауіпті және әрі улы зат, радиоактивтік зат, биологиялық қауіпті зат. Осы жағдайларға байланысты болған зиян жалпы стандарттық формулада.

Ц=1-бірліктегі тауарлық орташа бағасы.

Вn-1-бірліктегі товардың материалға, тауарға орташа бағасы.

n – түрдің саны

Da – 1-ші бірліктегі тауардың көлемі

 

(3)

 

- т.ж. дейінгі 1-ші бірліктегі товардың шығаратын көлемі t – уақыт.

Осы жағдай Қазақстан Республикасының территориясындағы экологиялық т.ж. болуын азайтады.

Электроэнергетикасы жүйесіндегі аварияда келетін зардап осы формула арқылы саналады:

 

3=М_р+Н_р (4)

 

Коммуналдық жүйедегі авариядан келетін зардап мына формула арқылы белгіленеді.

 

3=М_р+Н_р+[З_ф+В_ф] (5)

 

Электроэнергетикасынан келетін зардап, канализацияда немесе қоқыс жерлерде болады.

Ауа атмосферасы – газдан, жер суынан, топырақтан т.б. ластанады.

Гидродинамикадан келетін зардап, төмендегі формула арқылы белгіленеді.

 

(6)

 

Табиғат жағдайындағы төтенше зардаптарды қарастырайық. Табиғаттары төтенше жағдай геологиялық, метеорологиялық, гидрологиялық, өрт, ормандағы өрт, т.б. болып табылады.

Геофизикалық және геологиялық төтенше жағдайдан келетін зардап (1) формуламен белгіленеді. Метеорологиялық төтенше жағдайдан келетін зардап мына формуламен белгіленеді:

 

(7)

 

Гидрологиялық төтенше жағдайдан келетін зардап (6) формула арқылы белгіленеді.

Теңіз гидрологиясындағы төтенше жағдайдан келетін зардап (4) формуламен белгіленеді.

Орман өртті, жерасты өртті т.б. өрттен келетін зардап мына формула арқылы белгіленеді:

 

(8)

Келесі зардап төтенше жағдайдағы биологиялық медициналық сипаттама жағдайы: Осы зардапқа инфекциялық аурулармен, уланған адамдар жатады. Одан келетін зардап (З=Н_р) саналады.

Инфекциялық аурудан, ауыл шаруашылығындағы жануарлардың улануы (З=М_р) саналады.

Экологиялық жағдайдың төтенше жағдайы осы формулаға тең:

 

(9)

 

Ауа атмосферасының құрамының өзгеруі

 

(10)

 

Гидросфераның құрамының өзгеруі

 

(11)

 

Формулалары арқылы белгіленеді.

 

№ 2-кесте

 

Локальдық жиынының зардабы

 

	Төтенше жағдай негізгі жардаптар
Түрлері төтенше жағдай	Объекттік	Жергілікті	Аумақтық	Ұлттық
Поре-ципенттік	Пофактор-лық

 

Төтенше жағдайдағы техногендік мінез жағдайы

 

Авто-көлік ава-риясы	НрНР	АфАф	НрМРРр/r	АфАфЗф	------------
өрт пен жарылыс	НрМР				НрМР Рр/r Рп/r Рр/r Ррек Рпзф	АфВфЗр

 

Мәселен, карьерлерде рудаларды табу үшін, жарылыс болса да – ол апатты емес, ол ең қатты табиғат катаклизмасы. Осы күні адам жанартаудан да, жер сілкінісінен де қорықпай өз қылықтарынан қорқа бастады. Әр апат адам өліміне, көптеген бұзылыстарға әкеп соғады. Адамды ең басты мазалайтын сұрақ: неге апаттар болады? Осы күнге дейін апаттар болатын жағдай– кездейсоқ стихиялар.

Апаттарға тиімді, дұрыс қарасақ көптеген апаттар адам қолынан жасалған. Атом жарылыстары туралы, химиялық завод жарылыстары, ұшақтардың құлауы, поездардың соғылуы туралы газеттерде және теледидардан хабар есту арқылы күн сайын жазылып та, көрсетіп тұрады. Бірақ соңғы уақыттарда түсінікті болды, апаттар жасанды және табиғи болатын туралы дұрыс емес.

Американдықтар және ағылшындықтар бірігіп зерттеу жұмысын өткізді. «Стихиялық апаттар: адам қолы?» зерттеулер жұмысының шешімі кездейсоқтыққа соқты: осы барлық апаттарға адам қолы барлық жерлерде бар. Жер сілкінісі құрғақшылық, жер асты газдардың жарылысы – осының барлығынан да адам қолы әсер етеді. Соңғы жылдар ішінде осындай термин өмірге келеді: «қол апаттары».

Көбінесе жер сілкінісі – апат немесе стихия, адам қолы осыған байланысты емес деп ойлайды. Бірақ олай емес. Жер астынан мұнай алса, оған ластанған суларды құйса, көзге көрінбеу үшін жерге құяды, сондықтан мұнай, газ алатын жерлерде көбінесе сілкіністер жиі болып тұрады. Аз да емес, су қоймаларды салу, көптеген қауіп әкеледі.

Енді түсінікті, көптеген апаттар, ең бірінші стихия деп ойласа, олай емес, бәрі де адам қолымен болған жағдайлар.

Бүкіл әлемге белгілі апат – Африкадағы Сахинде болды, осының себебінен мыңдаған адамдар аштықтан өлді, бәрі де адам қолы тиісті. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, табиғи климаттың тез ауысу және адамның дұрыс емес шаруашылықпен ауысу 1988 жылы Флоридеде болған, дизельдің жанар май құйғанда, резервуар жарылды. 14000 тоннадай жанар май бірнеше секунд ішінде 10м-ге жететіндей, Мононгахилз өзеніне дейін жарылыстары түсті.

Сусыз 23 мың адам қалды, оларды эвакуация жасап, 12000 отбасын, көптеген он шақты тұрғын орындарды жапты.

1985 жылы желтоқсанда Индияда Бхопал қаласында апат болды. Ең ірі басты әлемге белгілі болған оқиға, көптеген адам өліміне жер соқтырды. Операторлардың қателіктері үшін, резервуар заводында ауа жолдары арқылы далаға өте қауіпті, химиялық зат атқылады, соның себебінен көздің көру жолдарына зақым келтіретін. 3 күн ішінде апат болған күннен қалада 2000 адам ауа жетіспеушіліктен қайтыс болды.

Стихиялық апаттардан ХХ ғасырдың соңғы 20 жылында бүкіл әлемде 800 – ден астам зардап шеккендер, 140 мың адам қаза тапқандар, ал әр жылғы материалдық залал 100 млрд. доллар құрған.

Осыған дәледі мысал болып 1995 жылғы үш стихиялық апаттар:

- Сан – Анжело, Техас, США, 28 мамыр 2005 жыл: 90 мың тұрғындары бар қалаға бұршақ және құйындар шапқан. Тигізген залалы 120 млрд. долларға бағаланады.

- Аккра, Гана, 1995 жылдың 4 шілдесінде. Соңғы 60 жылдың ішінде ең көп жауын-шашындар топан – су туғызды. 200000 тұрғындар өздерінің дүние мүліктерін жоғалтты, 500000 астамы өздерінің үйлеріне оралмай қалды және 22 адам қаза тапты.

- Куба, Жапония, 1995 жылдың 17 қаңтарында. 20-ақ секунд болған жер сілкінісі мыңдаған адамдарды өмірден алып кетті, он мыңы жарақаттанды және жүздегені үйлеріне айырылды.

Осы апаттардың бәрі – адамның жасанды табиғат жасауынан болады. Жасанды орта адамға жанартау атқылауына емес, ол химиялық заттарда болатын өрттер, атом станциялардың жарылысынан болатын дауылдар емес, ол поездар мен ұшақ апаттары. Жасанды табиғат қана емес, табиғи апаттар да адамға қауіп әкеледі.

Адам – табиғат патшасы. Бұл сөз әр адамға танысты. Біз патша болсақ та, көбі оқымаған немесе өз патшасын білмейтіндер. Осының бәріне түсінбесең – осы үлкен және ауыр әлемде жай, қарапайым адам болып өмір сүре беріңіз.