Тақырып 8. «Есімдік, оның лексика – грамматикалық сипаты». 1 страница

Дәрістің мақсаты: Студенттерге есімдік туралы түсінік бере отырып, оның өзіндік лексика-грамматикалық ерекшеліктерін меңгерту, мағыналық топтары туралы мағұлмат беру.

Дәрістің жоспары: 1. Есімдік, оның анықтамасы

2. Есімдіктің өзге сөз таптарынан лексика-грамматикалық ерекшелігі

3. Есімдіктің мағыналық топтары

4. Есімдіктің түрленуі

5. Есімдіктің синтаксистік қызметі

Есімдер тобына жататын сөз табының бірі - есімдіктер. Есімдіктер заттың атын, сынын, санын білдірмейді, бірақ солардың орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде меңзеу арқылы білдіреді. Мысалы: Сен қымсынба, артыңда біз бармыз. Сен, біз дегендердің мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Ал есімдіктердің дәлді мағыналары бұрын айтылған я жазылған сөйлемдермен байланысты анықталады.

Мысалы: Мен жаратпаған атшыға қарап едім, ол «тек отыр» дегендей басын шайқады.

Қандай сөздердің орнына қолданылуына байланысты, 1-ден, заттық ұғымды білдіретін сөздердің орнына қолданылатын есімдіктер, 2-ден заттың белгісін білдіретін сөздердің орнына жұмсалатын есімдіктер болып іштей екі жікке бөлінеді.

Заттық ұғымды білдіретін сөздерді - субстантивтік есімдіктер, 2-ден, заттың белгісін білдіретін сөздерді - аттрибутивтік есімдіктер дейді.

Субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те қолданыла берсе, аттрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында, нағыз сын есім ретінде қолданылып тұрғанда грамматикалық жағынан түрленбейді. 2-ден, есімдіктердің бәріне ортақ, бірдей ортақ заңдылық деп қарауға болатын ол-өзгеру амалдарының жоқтығы.

Есімдіктер шығу төркіні жағынан екі топқа бөлінеді. Оның 1-ші тобына өте ерте заманнан келе жатқан байырғы түбір есімдіктер енеді де, 2-ші тобына тіліміздің даму, жетілу процестерімен байланысты кейінгі кезеңдерде туып, қалыптасқан есімдіктер жатады.

1-ші топқа негізгі түбір сөздер жатады: мен, сен, ол, біз, сіз, қай, кім, не, міне, бұл, осы, сол т.б.

2-ші топқа мынадай үш түрлі есімдік сөздер жатады: а) мағыналары өзгере келе, есімдік сөз табына ауысқан сөздер: бір, бар, біреу, бүкіл, түгел т.б және әр, күллі, пәлен сияқты араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздер жатады;

ә) морфологиялық тәсіл арқылы сұрау және сілтеу сияқты негізгі түбір есімдіктеріне -у элементінің қосылуы арқылы жасалады: мына-у, ана-у, сона-у т.б. және басқа да формалар арқылы жасалған есімдіктер жатады: қан-ша, не-ше, қан-дай, не-шінші, бар-лық; б) синтаксистік тәсіл арқылы жасалынған есімдіктерг е: бірдеңе, бірнеше, кейбіреу, әлдекім, әлдеқашан, әлдеқайда, әрбір, ешкім, ешқайсы, ешқандай сияқты жеке сөздердің бірігуі арқылы және кімде-кім, қай-қайсы, бірде-бір сияқты қосарланып қолданылатын күрделі есімдіктер жатады.

Есімдіктер қай сөз табының орнына жүретін қарай, бастауыш та, толықтауыш та, анықтауыш та, баяндауыш та болып қызмет атқара береді. Субстантивтік есімдіктер сөйлемнің барлық мүшесі болатын болса, аттрибутивтік есімдіктер негізінен анықтауыштық қызмет атқарады.

Қазақ тілінде есімдіктердің саны - 60-70. Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді: 1)жіктеу есімдігі; 2)сілтеу есімдігі; 3)сұрау есімдігі; 4)өздік есімдігі; 5)белгісіздік есімдігі; 6)болымсыздық есімдігі; 7)жалпылау есімдігі.

Жіктеу есімдігі. Жіктеу есімдігі - қызмет жағынан аса жиі қолданылатын есімдіктердің бірі. Оларға: мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар деген сөздер жатады. Жіктеу есімдігі үнемі жақтық ұғымен байланысты келеді. Сол себепті олар ылғи да адаммен байланысты қолданылады.

Жіктеу есімдігінің III жағы, әдетте сілтеу есімдігімен ортақ болып келеді. Егер ол сөзі, адамды көрсететін болса, жіктеу есімдігі де, заттар мен құбылыстарды сан мен сапаны көрсетсе, сілтеу есімдігі болады.

Жіктеу есімдіктің септелуі ерекшелеу болып келеді.

А. Мен, сен, ол

І. Менің, сенің, оның

Б. Маған, саған, оған

Т. Мені, сені, оны

Ж. менде, сенде, онда

Ш. менен, сенен, одан

К. Менімен, сенімен, онымен

1.Ілік, барыс, табыс, шығыс септіктерінде түбір сөздің соңғы н дыбысы түсіп қалады.

2. Мен, сен түбірлері барыс септігінде ма (н), са (н) болып өзгеріске түседі.

3. Барыс септігі -ған формалы болып келеді.

4. Көмектес септігінде- ы,-і дәнекер дыбыстары пайда болады.

5.Ол есімдігінің – л дыбысы н дыбысына айналады.

Бұл ерекшеліктер көпше түрінде кездеспейді.

Жіктеу есімдіктің жіктелуінде де ерекшеліктер бар. Оларға жіктік жалғауының барлық жақтарының қосымшалары қосыла бермейді: менмін, сенсің, ол.

Жіктеу есімдіктерінің I және II жағы тәуелденбейді, тек III жақтық есімдік қана тәуелденеді. Мысалы, ол-оным, оныңыз, онысы.

Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш та, анықтауыш та, баяндауыш та, толықтауыш та бола алады.

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін.

Адам деп мені, салмадың сен хат маған.

Менің; атым-Темір. Темір- сенбісің? Жіктеу есімдігі пысықтауыш қызмет атқармайды.

Сілтеу есімдіктері. Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы, сол, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, сона, әні, міне деген сөздер жатады.

Бұл есімдіктер негізінен алғанда сілтеу, көрсету, нұсқау сияқты ишараттарды білдіріп, қай, қайсы деген сұрауларға жауап беретін аттрибутивтік сөздер. Сілтеу есімдіктің мағыналары бір-бірінен ерекше келеді. Осы -сілтеу есімдігінің мағынасы дәл конкретті келсе, бұл дегеннің мағынасы жалпылау болады. Сілтеу есімдігінің мағыналарын екі тұрғыдан қараған жөн: 1-шісі кеңістік аралығын білдіретіндер; 2-шісі уақыт аралығын білдіретіндер.

Кеңістікті білдіру тұрғысынан қарағанда сілтеу есімдіктері мынадай екіге бөлінеді: а ) осы, бұл, мына, мынау, осынау, міне есімдіктері жақындағы затқа я құбылысқа нұсқау үшін қолданылады. Ал ол, сол, ана, анау, сонау, сона, туу есімдіктері сәл де болса алысырақтағы заттар мен құбылыстарды нұсқау үшін қолданылады. Уақыт аралығын білдіру тұрғысынан қарағанда сөйлеу кезеңінен бұрын белгілі болып ескертілген есімдіктер жатады: ол, бұл, анау, мынау, осы.

Сілтеу есімдіктері аттрибутивтік күйде еш түрленбейді. Олар тек субстантивтенгенде түрленеді. Бұлардың септелуі жіктеу есімдіктеріне ұқсас болады. Бұл, сол, ол есімдіктеріне көптік жалғауы жалғанғанда түбірдегі л дыбысы түсіп қалады: бұлар, солар, олар. Осы үш есімдікке тәуелдік жалғауы жалғанғанда түбірдегі л дыбысы н болып өзгереді: бұл-бұным, бұның, бұныңыз, бұнысы.

Сілтеу есімдіктерінің ішінде анау, мынау, осынау деген түрлері тәуелденіп барып, септеледі, бұларға көптік жалғауы жалғанбайды.

Мына, ана, сона, осыны деген сілтеу есімдіктері тікелей тәуелденбейді, жіктелмейді, бірақ кептеледі,септеледі.

Әне, міне деген есімдіктер түрленбейді, бірақ сөйлемде қыстырма ретінде қолданылады.

Сілтеу есімдіктің негіздерінен -дай,-дей жұрнағы арқылы мынадай, сонадай, осындай, анадай, ондай сияқты формалар жасалады.

Міне, әне, сонау, осынау, түу есімдіктері ешқашан да бастауыш, толықтауыш болып қызмет атқармайтын сияқты бұл, ол сөздері баяндауыш болмайды. Міне, әне есімдіктері анықтауыш болып қызмет етпейді.

Сұрау есімдіктері. Сұрау есімдіктері мыналар: кім? не? неше, қанша, қандай, қай, қалай, қашан.

Қайсы, қайдан, қайда-есімдіктері қай, деген сұрау есімдігінен туған. Қай-сы қосымшасы тәуелді жалғауының III жағы, бірақ ол қосымша қазіргі кезде тәуелдік жалғауға тән қасиеттен айырылып қалған.

Ал қай-дан, қай-да –дегендегі шығыс, жатыс септіктің қосымшаларыда сол түбірге қалыптасып кеткен. Қандай? қанша? деген сұрау есімдіктерінің қосымшасы –дай,-ша жұрнақтарымен байланысты. Бұл екі сұрау есімдіктерінің бастапқы түбірі қан деген сөз болған.

Қалай? есімдігіндегі жұрнақ –лай қосымшасымен (солай, осылай) байланысты.

Морфологиялық жағынан сұрау есімдіктің ішіне кім, не, қайсы, нешеу сияқтылар септеліп те, тәуелденіп те, көптеліп те, жіктеліп те қолданыла береді.

Көптелуі: кім-кімдер, не-нелер, неше-нешелер, қайсы-қайсылар.

Сұрау есімдігінен кім? не? қандай, қанша, қалай, нешінші дегендер жіктеледі: Мен қалаймын, Сен қалайсың, Сіз қалайсыз, Ол қалай.

Сұрау есімдіктері сөйлемде сұрау мағынасын тудырады. Кейде адамның көңіл-күйіне қарай экспрессивтік мағына береді. Ол қандай әдемі!

Сұрау есімдіктің кейбіреулері қосарланып та қолданылады. Ондай жағдайда есімдіктер жекелеу, саралау мағынасын білдіреді.

Сіздің үйге кім-кімдер келді?

Сұрау есімдіктің ішіне түрленіп (септеліп, көптеліп, тәуелденіп, жіктеліп) қолданылатындар сөйлемнің барлық мүшесі қызметін атқарады.

Өздік есімдігі. Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жатады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі деген сияқты оңаша және ортақ тәуелдеулі түрде қолданылады. Мысалы. Мен өзім бұл жолды жақсы білемін.

Өздік есімдіктің тәуелдеулі формада қолданылуында мынадай екі түрлі ерекшелік бар:

1.Жіктеу есімдіктері қабаттасып та, қабаттаспай да қолданылады. Өздік есімдік тәуелдіктің қай жағында тұрса, қабаттасатын жіктеу есімдігі де сол жақта қолданылады.

2.Тәуелдеулі өздік есімдік сөйлемде бастауыш болса, жақ жағынан жіктік жалғауын өзіне бағындырады, демек бастауыш болатын өздік есімдік тәуелдіктің қай жағында тұрса, баяндауыш та жіктіктің сол жағында тұрады, тәуелдеулі зат есімде ондай қасиет жоқ.

Тәуелдеулі өздік есімдік тәуелдеулі зат есімше септеледі.

Өздік есімдіктің көнеленген кейбір жалаң және қосарланған түрі басқа сөз таптарына ауысқан.

1) өзгеше, өзге-сын есім категориясына ауған.

Бұл ө згеше адам болды.

2) өз-өзі, өзімен - өзі, өз-өзінен деген қосарланған түрі мен өзімше, өзіңізше, өзіңше, өздігінен деген түрлер үстеу категориясына көшкен.

Ол өзімен -өзі сөйлесіп отыр.

Өздік есімдіктің тәуелдеулі түрі сөйлемнің барлық мүшесі де бола алады. Өздік есімдік зат есімнен бұрын айтылғанда, ілік жалғаулары түсіріліп қолданылып, үнемі анықтауыштық қызмет атқарады.

Мысалы: Өз (өзімнің) кітабым, өз (өзінің) кітабы. Мұны өзім жақсы білемін.

Бұл жерге өзім келдім. Бұл істі істеген өзіңсің;. Бұл кітап өзіңде бар. Оған өзімнің; уақытым жоқ.

Белгісіздік есімдігі. Белгісіздік есімдіктерінің жасалуына бір, әр, әлде деген үш сөз ұйытқы болып қызмет атқарады, белгісіздік есімдіктер осы үш сөздің басқа есімдіктермен бірігуі арқылы жасалады.

1) Біреу, кейбіреу, кейбір, әрбір, бірнеше, бірдеме.

2) Әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай.

3) Әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әлдеқалай, әлдеқашан.

Белгісіздік есімдіктері деп мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын сөздерді айтамыз.

Мысалы: Қыр жолаушысы сияқтанған біреу кіріп келді.

Белгісіздік есімдіктерінің бір, біреу, кей дегендері басқа сөз таптарынан лексикалық жолмен ауысқан.

Әр, әлде, пәлен, бірдеңе, бірнеше, кейбір, әлдекім, әлдене, әлденеше, әлдеқашан, әлдеқалай, әлдебір, әркім, әрне, әрбір т.б. – морфологиялық жолмен жасалған күрделі есімдіктер.

Бұл есімдіктер заттық ұғымды білдіреді де, зат есімше түрленеді (әркім, әрне, әрқайсы, әлдекім, әлдене, біреу, кейбіреу, бірдеме) де сөйлемде субстанциялық (бастауыш, толықтауыш) қызмет атқарады. Ал кейбіреулері (кейбір, қайбір, қайсыбір, әлденеше, бірнеше) затты анықтайды, енді біреулері пысықтауыш мүше болып қызмет атқарады (әлдеқалай, әлдеқашан, әлдеқайдан).

Болымсыздық есімдігі. Болымсыздық есімдігі - негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, ешқандай.

Болымсыздық сөйлемде болымсыздық мағына білдіретін емес, жоқ деген сөздермен және етістіктің болымсыз түрімен байланысты қолданылады (ешкім айтқан жоқ) ешкім айтпады.

Бұлардың ішінен заттық (субстанциялық) ұғым білдіретіндері ешкім, ештеңе, ешқайсы дегендер ешбір, ешқандай дегендер-аттрибутивтік ұғымдағы сөздер.

Заттық ұғымды білдіретіндер септеледі, тәуелденеді, кейде көптік жалғауын да қабылдайды, бірақ жіктелмейді, сол себептен сөйлемде көбінесе бастауыш және толықтауыш болып қызмет атқарады. Ал аттрибутивтік ұғымды білдіретіндер анықтауыш болады.

Алыстан таудан басқа ештеңе көрінбейді.

Ешкімді жолатпас ем қорғап саған.

Анар ешбір жұмысты ойламай істемейді.

Жалпылау есімдігіне бәрі, барлық, барша, бар, күллі, бүкіл, түгел деген сөздер ғана жатады.

Жалпылау есімдіктері деп мағына жағынан кем дегенде екі, я онан көп заттар мен құбылыстарды жинақтай атау үшін қолданылатын сөздерді айтамыз.

Мысалы: Ат шабыс, көкпар, серке тарту, теңге алу - баршасы да осы күні болып жатыр.

Жалпылау есімдіктерінің ішінен бәрі деген атау формада субстанциялық заттық ұғымды білдіреді де, басқалары аттрибуттық ұғымды білдіреді.

Жалпылау есімдіктерінің ішінен бар, бүкіл, күллі сөздері лексикалық жолмен өзге сөз таптарынан ауысқан, ал бәрі, барлық, барша сөздері морфологиялық тәсіл арқылы бар есімдігінен жасалған.

Бар, барлық, барша есімдіктеріне тәуелдік жалғаулары жалғана береді де, бүкіл, күллі, бүтін есімдіктеріне ешқашан жалғанбайды. Жіктік жалғаулары да жалпылау есімдіктің ешбіріне жалғанбайды. Жалпылау есімдіктің ішінде тек субстантивтенген түрлері тәуелденіп барып септеледі.

Жалпылау есімдіктері негізінен сөйлемде анықтауыш болады. Олар кейде толықтауыш мүше болып та жұмсалады, бірақ еш уақытта пысықтауыш болмайды. Мысалы, Керімбаланың ашықтығын, еркелігін бар жастар тұтас ұнатқан еді.

Негізгі әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. Астана, -2002ж.

2. Ибатов. Қазақ тіліндегі есімдіктер. Алматы,- 1961ж.

3. Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер тарихынан. Алматы,- 1966ж.

4. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы,- 1991 ж.

 

Тақырып 9. «Етістік, оның лексика – грамматикалық сипаты»

Дәрістің мақсаты: Студенттерге етістік туралы түсінік бере отырып, оның өзіндік лексика-грамматикалық ерекшеліктерін меңгерту, грамматикалық категориялары, түрлері туралы мағұлмат беру.

Дәрістің жоспары: 1. Етістік, оның анықтамасы

2. Етістіктің өзге сөз таптарынан лексика-грамматикалық ерекшелігі

3. Етістіктің салт-сабақты, болымды-болымсыз түрлері

4. Етістіктің синтаксистік қызметі

Қазіргі қазақ тілінде етістік - ең күрделі сөз табының бірі. Оның күрделілігі лексика-семантикалық ерекшелігінен, түбір тұлғасы мен оған үстелетін грамматикалық формаларының қат-қабаттылығынан және олардың арақатынасынан, грамматикалық категорияларының әр түрлілігінен, жаңа сөз жасау жүйесінен, қолданылу аясынан, сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметінен т.б. лексика-грамматикалық қасиеттерінен анық байқалады.

Етістік зат есім сияқты көне сөз табы, басқа сөз таптарының жасалуына негіз болады.

Ең алдымен, етістік семантикалық жағынан тілімізде қимылды, процесті, әр түрлі өзгеріс, құбылысты білдіретін сөздер болып табылады.

Есімдер мен етістіктің бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы жеке-дара тұрғандағыдан гөрі сөйлем ішінде белгілі сөз тіркестері құрамында анық байқалады. Етістіктің түбірі басқа сөз таптарының түбірлері сияқты жеке тұрып қолданыла алмайды. Бұл жөнінде И.Е.Маманов былай дейді: «Түркі тілдерінде түбір етістіктер ешқашан басқа сөздермен тіркеске енбейді де, сол күйінде дербес сөйлем мүшесі бола алмайды. Етістіктер есімше, көсемше, қимыл есімі, рай формаларымен түрленгенде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа еніп, сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалады». Мысалы: сабақтан келді, сабағын оқыған т.б. Сол сияқты етістік түбірлері тікелей жіктелмейді.

Тек етістіктің белгілі грамматикалық тұлғаларын (есімше,көсемше, шақ, рай) жамылып және сол тұлғалар негізінде ғана жіктеліп барып жұмсалады. Қазіргі тілімізде отыр, жатыр, тұр, жүр қалып етістіктері ғана тікелей жіктеліп, қолданылады. Қалып етістіктерінің бұндай ерекшеліктері олардың түбір тұлға емес екендігінен болып отыр. Қазіргі кезде түбір деп айтылып жүргенмен, етістіктің белгілі формалары негізінде қалыптасқан да, онда сол формаларының грамматикалық қасиеті қалып қойған. Жатыр- жат, отыр-ол тұр-ол тұрар тұлғасынан,, ал тұр мен жүр де етістіктің тұрұр және жүрүр тұлғаларынан қалыптасқан, кейін соңғы –ұр,-үр қосымшасы түсіп қалған.

Негізінде, сөйлемнің баяндауышы болып қызмет атқаратын етістіктер есім сөздерді меңгеріп, олардың септелу жүйесін анықтайды. Үстеулермен қабыса я жанаса байланысу да етістіктерге тән қасиет.

Сондай-ақ етістіктің түбір тұлғасы сырт қарағанда етістіктің бұйрық рай категориясының жекеше 2-жақ анайы тұлғасымен сәйкес келеді. Мысалы: оқы, тыңда, жаз; сен оқы, сен тыңда,сен жаз.

Дегенмен етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық райдың 2-жақ тұлғасы бір емес, олар сыртқы түрі жағынан ғана сәйкес келеді. Етістіктің түбір тұлғасы қимылды, іс-әрекетті, процесті т.б. білдіреді және ол-етістіктің жеке сөз табы ретіндегі жеке тұрғандағы семантикалық белгісі, негізгі жалпы грамматикалық мағынасы, ал бұйрық райдың 2- жағы сол етістіктің сөйлеу процесінде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде пайда болатын, грамматикалық нөлдік форма арқылы көрінетін түрлену мағынасы, яғни категориялық граммтикалық мағынасы болып табылады.

Етістіктер (оқы, кел, жүр) іс-әрекетті ғана емес, оның мезгілін де (ол үйіне келе жатыр, кеше мектепке бардық, ол кітапты оқыған), қимыл иесі-субъектінің жағы мен жекелік, көптігін де (мен оқыдым, сен тыңда, біз кеттік), объективті процесс пен оған деген субъектілік қарым-қатынасты да (оқығысы келмейді, оқымақпыз, оқытқалы келген болатын) білдіреді.

Есім сөздер мен етістіктер арасында байланыс сөз тудыру модельдерінде айқын көзге түседі. Сөз тудырудың белгілі тәсілдері арқылы есім сөзден етістікке, сондай-ақ етістіктен есімдерге айналу процесі тілдің сөздік құрамының толыға, молая түсуіне айрықша өнімді құбылыс болып саналады.

Есім сөздерін етістікті бөліп алып, өз алдына жеке сөз тобы ретінде қарауға негіз болатын: сөз тудырушы тәсілдері, болымды, болымсыз түрлері, сабақты-салт етістік, етіс, рай, шақ, жақ категориялары, есімше мен көсемше т.б. ерекшеліктер бар. Олар етістіктің лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және грамматикалық сипатын анықтап, негізгі үш салаға бөлінеді.

Етістіктің лексика-семантикалық топтары. Бұл салада етістіктің түбірлері мен олардың мағыналық саралануы айрықша орын алады. Етістікті іс-әрекет, амал, қалып процесін білдіруі жағынан бірнеше лексика-семантикалық топқа бөліп қарайды.

1.Объектімен тікелей байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер: же, іш, пісір, қаз, құрт, піш, уат, кес, майла, боя, сабында, көр, оқы, ұқ, ұйымдастыр, сезін.

2.Субъектінің қозғалысын беталысын, бағытын білдіретін етістіктер: кел, кет, бар, қайт, жүр, түс, шық, көтеріл, құй, төк, ұш, самға, жүгір, шап.

3.Субъектінің қалпын, сапалық өзгеру процесін білдіретін етістіктер: ұйықта, оян, қуан, азай, ағар, әдемілен, өл, ауыр.

4.Бейнелеу етістіктері

а) Бет-бейне, дене құбылуымен байланысты айтылатындар: адырай, бүкірей, күл, мықшыңда.

ә) Дыбысталумен байланысты процесті білдіретіндер: маңыра, мөңіре, үр,сайра, айқайла.

б) Түр-түс т.б құбылмалы процестерді білдіретіндер: үлбіре, жалтылда, ағараңда, қызараңда.

5.Өсу-өнумен байланысты етістіктер: қозда, бұзаула, құлында,гүлде, жапырақта, жапалақта.

Сондай-ақ, сыртқы түр-тұрпат ұқсастықтарына немесе мағына- мазмұн алшақтықтарына қарай оларды омоним етістіктер, синоним етістіктер, антоним етістіктер деген топтарға да жіктеуге болады. Мысалы: омоним етістіктерге: ор, өр, ау, бу, жүз, қара, кез. Сондай-ақ мағыналас болып келетін етістіктерге: азу мен жүдеу, көңілдену-шаттану, қайғыру-ренжу т.б. жатқызамыз.

Буын санына қарай: жу, бөл, піш, шеш тәрізді бір буынды, ашы, кейі, бора, үде т.б екі және абдыра, ыдыра, орналастыр сияқты үш одан да көп буынды етістіктер де түбір тұлғалы сөздердің шеңберінде қаралады.

Сондай-ақ түбір етістіктерді грамматикалық семантикасына, соған сәйкес қалыптасқан негізгі функциясына қарай төмендегідей үш салаға бөлуге болады:

Бірінші сала. Бұларға өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын әрдайым толық сақтап отыратын, соған орай, үнемі жетекшілік қызметте жұмсалатын етістіктер жатады. Мысалы: аз, айт, ас, аш, байла, бақ, ек, жар, жел, жең, кеш, күл, қама т.б.

Екінші сала. Бұл топқа өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын толық сақтап, сөйлемде дербес мүше болумен қатар, басқа бір негізгі етістікпен тіркескенде, лекскалық мағыналарын не жартылай, не бүтіндей жоғалтып, негізгі етістікке қосымша грамматикалық мағына ғана үстеп, жәрдемші ретінде де қызмет атқаратын түбір етістіктер жатады. Мұндай бірде негізгі, бірде көмекші болатын етістіктердің саны тілімізде отыз шамалы. Оларға, мысалы: ал, бар, баста, бақ, біл, жат, жүр, кел, көр, қара, отыр, сал, түс, шық т.б.