Дәріс14. Қазақстан қайта құру жылдарында

Жоспар

 

1. Қазақстан М.Горбачев реформалары кезінде.

2. 1986-шы жылғы Желтоқсан көтерілісі.

3. Қазақстандағы экологиялық мәселелер. «Невада -Семей» қозғалысы.

4. КСРО-ның ыдырауы. ТМД-ның құрылуы.

Тірексөз:«Қайтақұру», әміршіл-әкімшіл жүйе, тоталитаризм.

 

Кеңестер Одағындағы күрт бетбұрыс КПСС ОК 1985/04 пленумынан басталды.Пленум ел ішінде жеделдету бағытын белгіледі. Жеделдету бағыты КПСС ХХҮІІ съезінің құжаттарында талдап корсетілді. КПСС ОК 1987/01 пленумы қайта құру міндеттерін анықтады. КПСС ОК 1987/06 пленумы қайта құрудың концепциясын талдап белгілеуді аяқтап, шаруашылық жүргізудің бүкіл жүйесін жаңартудың бағдарламалық тұжырымдамасын жасады. Онда:

- елдің әлеуметтік –экономикалық дамуын жеделдетудің мазмұны мен мақсаттары:

- жеделдетудің объективтік қажеттілігі мен мүмкіндігі:

- он екінші бесжылдықтың ерекшелігі:

- ғылыми –техникалық прогресті жеделдету жолдары және оның негізгі бағыттары,адам факторы мәселесі

- жеделдету концепциясының х.а сипаты:

- жеделдету немесе қ/қ жылдарындағы жетістіктер мен қарама-қайшылықтары атап көрсетілді

Ал, шет ел ғалымдары М.С.Горбачевтың саясатына үлкен күдікпен қарап,төмендегідей баға берді: «...оның тілі мен жағына сүйенген көбік сөздері көп жағыдайда Хрущев дәуіріндегі көк мылжыңмен астасып жатушы еді.» (Т.МУлайтегин Желтоқсан оқиғаларына Американдық көзқарас.//Ақиқат,1997/3:)

2. Желтоқсан оқиға,қозғалыс, көтеріліс пе?

(Қойгелдиев М.Қ. Тоталитаризмді тұңғыш рет тітіреткен//Егемен Қазақстан2001/17,ХІІ) 1986 ж16-17 ХІІ күндері Алмат қаласында сондай ақ обл. Орталықтарымен ірі елді мекендерде болып өткен оқиғалалар,әрине бір сәттік кездейсоқ құбылыс емес екендігі анық.Желтоқсан оқиғалары қазақ тарихында бүданда бүрын орын алғантамырлы, өзара сабақтас оқиғалардың логикалық жалғасы,кезекті табиғи көрнісі.Анығырақ айтқанда ол қазақ халқының империялық,отарлық езгіге қарсы азаттық үшін күресінің,мем. Тәуелсіздікке деген тынымсыз ұмтылысының табиғи жалғасы.міні осы тұрғыдан алғанда бұл «Желтоқсан қозғалысы.» Ол бір қалалық немесе аймақтық та құбылыс емес жалпы ұлттық қозғалыс.Себеп: империялық озбырлыққа қарсы бас көтеру тек астаналық қала Алматымен шектеліп қалған жоқ,басқа да обл. Орталықтарында,аймақтарда көрніс тапты. ХІІ.17-25 күндері Ж:Ш:Т:Ж:Қ:П:К:Арқалық сияқты қалаларда Шамалған,Сары-өзек елді мекендерде болып өткен толқулар наразылықтың жалпы Қазақстандық сипат алғанын айғақтады.Алматыдағы 17/ХІІ күнгі толқуларға 25-30 мың адам қатынасқан Алматыдан тыс жерлерде болған шерулерге қатынасқандардың саны-2500 адам.Қозғалыстың ауқымын оны басуға тартылған күштердің саны мен қуатынан да байқауға болады. Америкалық Хельсинки тобы демонстрантарға қарсы 50 мың әскер адамдары және 20мың милиционер тартылғанын айтады.Академик М.Қозыбаевтың есебі бойынша әскер күшіні саны 40 мың қару төңірегінде(М.Қозыбаев Казакстан на рубеже веков:размышления и поискиКн 1.,А238-239) Әскери күшіне қосымша жасақтарды басуға 10-15 мыңға дейін қаруланған ерікті жасақшылар көшеге шыққан. Бұған қосымша 15 БТР және 20 өрт сөндіруші машиналар бөлінген. Бұл келтірілген цифрлардан фактілерден байқайтынымыз сол шеруді басуға шыққан қарулы қолдың саны шерушілерден екі есе асып түскен еді.,ал екі жақтың қарулану деңгейі салыстыруға келмейді. Қақтығыс қаперде болмаған,Бұл әрекетті 1916 ж салыстыруға келеді.1.қозғалысты тез басып тастау үшін Ф,Таш,Челябинск,Новосибир, Уфа, Тиблиси, Свердловск т.б қалалардан арнаиы даяарлықтан өткенсондай ақ ең негізгісі жергілікті халықпен және жағыдайымен таныс емес әскер құрамалары жіберілді.Ал 1916 ж әскер Қазаннан, Пермьнен, Орынбордан алынған болатын.2. 1916 ж. Көтеріліс қарсаңында және түсында патшалық билік Қазақстанға келіп қоныстанған орыс және басқа европалық шаруаларды саналы түрде қаруландыру шараларын іске асырды. ҚКСР ЖК Президиумы Комиссиясының көрсетуіне қарағанда,көтеріліскүндері ҚазақстанКомпартиясы ОК қалалық және обл. Партия коитетінің нұсқауы бойынша Алматы зауытында халық жасақтары үшін темір арматураның кесіктерінен,резинадан жасалған кабелдерден шынжырлардан арнайы қару даяарланды. Қозғалыс күндері өте салысымен ресми билік бұл қарулардыдаяарлаған шерушілер деп мәлімдеді. Ал «халық жасақшыларының» басым әрі белсенді бөлігі сол түста астана зауыттарында жұмыс істейтін ұлты европалықтар болды.

Қозғалыс күндері ІІМ тарапынан айыптылар есебінде ұсталған 2400адамның 2302 (92/) қазақ және 31 орыс,13 ұйғыр,10 татар,4 қырғыз бар.Осы күндері Алматыдағы дәрігерлік орындарға тіркеліп медициналық көмек алғандардың саны 286 адам, олардың281 қазақ,ал ауруханаға жатқызылғандардың саны83 адам олардың 82 қазақ.Америкалық Хельсинки тобының көрсетуіне қарағанда,ауруханаға түскен 369 адамның 363 қазақ 2 орыс басқалары чешен, армян,башқұрт. Р.Спанованың кітабында сотталғандардың саныбұрын айтылып келгендей 99 емес, 103 адам. Олардың 100 қазақ, 3 ұйғыр, дүнген. Қозғалысқа қатысқандардың басым бөлігі түрлі әлеуметтік топтардан тұрған респ. Жергілікті қазақ халқы. Бұл жағыдай Желтоқсан қозғалысының империялық зорлыққа қарсы ұлт-азаттық сипат алғандығын аңғартады.

Кеңестік билікке қарсы соңғы қарулы бас көтеру 1929-1931 жылдары яғни қазақ шаруаларының дәстүрлі шаруашылық жүйесін күрт күйретуге бағытталған большевиктер реформасына қарсылық түрінде көрсетілді. Одан бері55 жыл өтті. Бұл өмірде белсенді қоғамдық қызыметтегі екі буынның ауысып үшінші буынның өзін көрсететін мерізімі. 1986 ж ХІІ алаңға шықан жастар сол жаңа буынның өкілі болатын Ал осы ұрпаққа қандай ерекшеліктер тән.?1. Олар 37-38 жойқын жаппай репрессиялау саясатын көрмеген, 39-45 же.д аласапыран соғысқа қатынаспаған, соғыстан кейінгі мерізімде қатая түскен тоталитарлық жұйенің идеологиялық ықпалына ұшырағанымен илеуінде бір жола жаншылмаған ұрпақ еді. 2. ешқандайда күмәнсіз нәрсе сол,бұл жаны таза,рухы биік қазақ әдебиеті мен өнерінің үздік дәстүрінде тәрбиеленген. Қозғалыстың негізгі себебі: ҚКСР Жоғ Кеңесі Президиумының Комиссиясы 1990ж 19 01 құрылған өз қортындысында., Патшалық және кеңестік биліктердің отарлық саясатымен тікелей байланыстырады. Ал Колбин өзінің көптеген сөздерінде қозғалыстың негізгі себебін басым түрде қоғамда бұрынғы басшылықтың жіберген қателіктеріне орай түрлі әлеументтік қайшылықтардың шйеленісіп кетуімен б/ды. Ал екінші біреулер қозғалыстың ту себебін тікелей Г.В.Колбиннің ҚКОК 1 хатшысы болып келуімен байланыстырды.Сол түстағы идеологиялық хатшы З.Камалиденов «Айдап салушы элементтерге жастарды соңынан ерту сәті түсті Ал олар болса есірткімен алкогольді қабылдап естерінен танған көр соқыр –ұлтшылдардан тұрған көпшіліктің өзі деген –ді.» Бұл тұжырымдардың бәрі де қозғалыстың шынайы саяси мазмұнын бүркемелеп,көрсетпей қоюды мақсат тұтқан әрекеттер еді.

Қортынды. Желтоқсан қозғалысы қазақ елі үшін Мемлекеттік тәуелсіздіктен биік құндылықтың болуы мүкін емес екендігі көрсетіп берді. Қайрат 86-ның суық желтоқсанында алаңға шыққан қазақ жастарының жинақы көрнісі.,қазақ халқының мәңгі мүқалмас азаттыққа ұмтылысының симвлдық бейнесі. Желтоқсан қозғалысы Қазақстанды жаңа әлемдік кеңестікке алып шықты,Қазақ елі кеңестік идеологияның алдамшы, жалған сипатын түсіне бастады. Тоталитаризмді тітіретіп, қоғамның көбесін сөгуді әлемде алғаш рет қазақ халқы бастап бергенін біз әрқашанда мақтан тұтуға тиіспіз.