АвтомобильИнсанар ва я пар тухун патал ишлемишзавай ва вичин худдалди чархарал алаз физвай улакь.
1. Машин вичин худдалди физвай вири жуьрейрин улакьриз, автомобиль — еке ва ачух кузов галай улакьдиз лугьуда. 2. —. 3..—. 4. —. Автомобиль тIимил ишлемишда.
Юкьвай фидай селлер, вацIар, Машинарни автобусар. С. Сулейман. Кисловодск. Машинда аваз атайди Уружалидин хва Къагьриман я. Къ. Межидов. Птул руш. Дагъустандин дар рекьера Чаз автомобилар хьанва. С. Сулейман. Манияр. 128. Мехъер «свадьба» Туй Гада ва я руш эвленмиш хьунин мярекат.
1. —.2. Мехъер вири стилра, туй анжах поэзияда ишлемишда. 3. —. 4. —.
Ваз, сусаз, ви кIвализ-къаз, мехъериз вуч герек ятIа, за гьазурнава. Я. Агьмедов. Къимет тецигай муьгьуьббат. Гьелбетда, куьгьне заманда Гъуьл лугьуз са дакIан гада Тунач чна чIуру къайда, Гила куьд мехъер я, рушар. С. Сулейман. Дагъустандин жегьил дишегьлийрин съезддиз. Чам кьуьлуьник ква вичин свас галаз, Гзафбурук ква назик мили хъвер. Зани зи ярдиз лугьузва астаз: «Гила чиди я нубатдин мехъер». И. Гьуьсейнов. Мехъер. Партизандин гъилер авай Бешатландихъ суй ава, Бегдин мулкар къакъуднавай Кесиб хуьре туй ава. А. Саидов. Ленинан вилик. Килиг, чавуш хьиз, лекь ава цава Чав чукIур ийиз Туйдикай жери. А. Алем. Къизилгуьллер рагара.
129. Минут «минута» 1. Декьикьа Са сят вахтунин пудкъад паюникай са пай.
1. —.2. Минут вири стилра, декьикьа виниз тир стилра ишлемишзава. 3. —. 4. —.
Регъуь тежедай ягьсуздиз, гьелбет, Гьар са минутда виш агъзур лянет. X. Тагьир. Гитлер вуж я? Гьа датIана аквада зи вилериз Уьмуьрар ваъ, декьикьаяр инсанрин. И. Гьуьсейнов. Декьикьаяр инсанрин. Гьар са архайин декьикьада Айнадин фикир гьадакай тир Гь. Межид. Гезентидин эхир.
130. Михьи «чистый» 2. Къени Пак Саф Зериф ЧIурувал авачир, дуьз манадин.
1. —. 2. Михьи, къени вири стилра, пак, саф ва зериф виниз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. Саф ва пак зериф гафунилай гзаф гьалтзава; къени ва михьи гафарин алакъаяр амай гафарилай гзаф я.
Зи къени кар чIуру хьайила, XyпI жедачни шад къарияр. Е. Эмин. Фитнекар къарийриз. Фикир ая жува-жувак, Ви писвилиз амач хьи шак, Рахун къене мез михьи, пак, РикIин къеняй пис хъсан туш. С. Сулейман. Хъсан туш. Инсаниятдиз къуллугъ авун гьар са гражданиндин пак тир буржи я. «Шура Дагъустан», 1921, 16 окт. КьатIун зирек, фикир дерин Большевик тир эсил Киров, Рахадай саф гафар ширин Жавагьир тир, къизил Киров. X. Тагьир. Чи играми Киров. Гьайиф, гьайиф, Горький гьайиф, Зегьметкешрин чIехи ариф, Дерин мана, гафар зериф, РикIин метлеб кхьир юлдаш. X. Тагьир. Максим Горькийдиз.
131. Мубарак «поздравление» Тебрик Барка Са ни ятIани авур ва я адаз хьайи кардал шадвал къалурун (гафаралди ва я кхьенвай текстиналди).
1. —. 2. Мубарак вири стилра, тебрик ктабдин, официальный стилра ишлемишда. 3. —. 4. Тебрик кьилдин существительное яз гзаф ишлемишда (тебрикдин чар, тебрикдин гафар ва мсб.).
Октябрдин и инкъилаб — Гьелбет сувар мубарак хьуй. С. Сулейман. Октябрдин сувариз. Юлдашар, квез ийин тебрик И югъ Октябирь суварин. С. Сулейман. 1937-йисан Октябрдин сувариз. КПСС-дин XXVI съезддин тIварунихъ чи Ватандин партийный, советрин, профсоюзрин ва майишатдин органрин, промышленностдин карханайрин, эцигунрин, колхозрин ва совхозрин коллективрин, Советрин Армиядин ва Флотдин аскеррин, илимдин ва учебный заведенийрин, яратмишунардай ва общественный организацийрин, коммунистрин, комсомолдин членрин ва жегьилрин, зегьметчийрин патай ва гьакIни къецепатан уьлквейрин коллективрин, организацийрин ва кьилдин гражданрин патай гзаф кьадар тебрикар, мубарак авунар ва зегьметдин рапортар къвезва. КПСС-дин XXVI съезддиз тебрикар — «Коммунист», 1981, 25 февр. 132. МукIрат «ножницы» 1. Къайчи TyпIap твадай тум галай, кьве тия сад-садал юкьвалай винтиналди галкIурнавай са вуч ятIани атIун патал ишлемишзавай алат. 1. —. 2. МукIратI вири стилра, къайчи шиирра тек-бир гьалтда. 3. —. 4. —.
Ада, мукIратI къачуна, вичин яргъи яцIу кифер атIана. А. Раджабов. Салам, эллер! Хъсан гафар маса гудай, ГатIурла сирке хьиз кудай, Кьулухъай дабан атIудай Къайчи хьун бес четин тушни? С. Сулейман. Бес четин тушни? 133. Мурад «мечта» 2. Мурад-метлеб Макьсад Къаст Метлеб Эрзиман Гьакъикъатда хьана кIанзавай кар, кIвалах.
1. Къаст гафуник хьана кIанзавай кIвалах кьилиз акъатун патал гзаф къуватар харжзавайди къалурдай ранг ква. 2. Мурад, метлеб, къаст вири стилра, мурад-метлеб рахунра, макьсад, эрзиман виниз тир стилра ишлемишда. 3. Макьсад куьгьне жезва. 4. —.
Вуч ятIа чи метлебар, къаст? Эвелимжи мурад я чи мягькем авун власть жуван... А. Фатахов. Дяве. Мердана вичин къастарикай дидедиз хабар авурла, ам хейлин секин хьана. Къ. Межидов. Птул руш. За лугьузва: дуст, гелелай алатмир, Макьсад патал элдин къуват агуда. 3. Ризванов. ВацIуз килигайла... Етим Эминан рикI шад я, Диде-буба авачир сад я, Квез хьайитIа, зи мурад я, Женнетда макан, къарияр. Е. Эмин. Къарийриз. Рахун ширин, ачух къабагъ Акун са мурад я, гуьзел. Е. Эмин. Гуьзел. Зи вахтунин цIай ава зи хуруда, Аквазва заз зи уьлкведин мурадар. А. Саидов. Зи... Гьеле революционный демократри къейд авурвал, А. А. Фетан эстетический идеал, яни адаз обществода тестикьариз кIанзавай эрзиман -мурад гзаф гъвечIи тир, лугьуз жеда хьи, ам адахъ саки авачир. А. Алем. Урус поэзиядин билбил. Зун я са дердер авай дели Мажнум, Зи мурад-метлеб я ярдив рахун. Е. Эмин. Ярдиз. Зи рикIе са метлеб ава, аси лукI я, инсан я хьи... Е. Эмин. Духтурханадай чар. Дуьнья са затI я, метлебар жагъайтIа... Е. Эмин. Эминни адан яр. Метлеб амукьна зи рикIе Заз хажалат хьана еке: Азиз юлдаш Максим Горьки Я гьам заз акун тахьана. С. Сулейман. Дуьзмиш тахьай сефер. Зун дертэгьли я, вун дава-дарман я, Ви хуш дидар акун зи эрзиман я. Е. Эмин. Яр. Ажеб тават я вун, азиз, Эрзиман я эхтилатиз... Е. Эмин. Ханум. Заманадин дерин, даяз, Фагьумун я зидни гъараз. С. Сулейман. Москвадиз фидай рекье. Куьк жеда малар яхун, Вахт я хъсан бул якIун, ХъуьтIуьн тадарак акун Виридан макьсад жеда. Хуьруьг Тагьир. Зул. 134. МуьтIуьгъ «подчиненный» Табий Масадаи ихтиярда авай 1. —.2. МуьтIуьгъ вири стилра, табий виниз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Кесибдин зегьмет гьавайда Ракъурун тир пачагьд къайда, Вичиз муьтIуьгъ ур чкада Тарашиз девлет, Дагъустан. С. Сулейман. Дагъустан. Айнадин фикирни акьул михьиз ада вичиз муьтIуьгъарзавай. Гь. Межид. Гезентидин эхир. Зи уьлкве маяк я — нур гуз алемдиз, Азадвилихъ тухуз дуьнья уьтквемдиз. Тарихар табий тир вичин къелемдиз, Адалатдин рагъни экв я зи уьлкве. Ш.Э. Мурадов. Зи уьлкве. 135. Нагъил (негъил) «сказка» 2. Мах Хкет Вичин бинеда гьакъикъат авачир ихтилат, фикир 1. —. 2. —. 3. —. 4. —.
Лезги чIала «негъил», «нагъил» вичин бинедик гьакъикъат квачир, къундармишай мах (хкет) я, «кьиса» вичин дибдик гьакъикъат квай, хьайи кардикай, агьвалатдикай ийидай ихтилат я. М. Гаджиев. ЧIалан гьакъиндай, И. В. Сталинан произведенияр фикирда кьуна килигайла, лезги литературадин чIалан бязи месэлаяр. Бес я, а ви махар масадбуруз ахъая, заз кар хьайивал лагь. Р. 136. Нажах «топор» ЯкIв Са патал мурз алай, муькуь пад кIарасдин тум акалнавай техв тир кIарасар хун патал ишлемишзавай алат. 1. ЯкIв нажахдилай екеди жеда. 2. —. 3. —. 4. —. Тум кIарасдинди туширтIа, нажахди кIарас атIудачир. Ф. ЯкIу атIудач, гафуни атIуда. Ф.... Ингье, са кас атана Гъилеваз нажах — Патахъ тарци ярх хьайи авуна жакьжакь. А. Саидов. Зулун тамай физва чун. 137. Намус «честь» Виждан Гъейрат Ягь Вичи-вич тухудайла ва масадбурухъ галаз рафтарвал ийидайла, дуьздал акъатзавай, гьуьрмет авуниз лайих къилих. 1. —. 2. Намус вири стилра, виждан, гъейрат виниз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Ваз минет хьуй, кьамир вуна гъейри яр, Намус, гъейрат авачни ваз, невжеван. Е. Эмин. Серминазахъ галаз суьгьбет. Гьар са касдин вичин ният Фагьум ая намус, гъейрат, Вич асулсуз къара хейрат Чамардани герек жедайди туш. С. Сулейман. Жедайди туш. КIватI хьайитIани са вилаят, Къулухъ чIугун тушиз ният, Квайди я хьи пара гъейрат А ви бермек, Герейханов. С. Сулейман. Герейханов: Чи советрин элдиз махсус, Гъейрат, виждан, гьакI чи намус... А. Муталибов. Диде. 138. Нубат, нупа «очередь» 1. Учир Раж
Сад масадан гуьгъуьнал алаз туькIуьрнавай къайда.
1. —.2. Нубат вири стилра, учир анжах рахунра ишлемишзава. 3. —. 4. Учир гзафни-гзаф са затI къачудайла, инсанар авай къайдадиз талукь яз гьалтзава.
Зи жавабдиз яб гуз къваза, Зид хьана нубат, гуьзел яр. С. Сулейман. Гъуьлуьнни папан дяве. Са йикъалай, вичин нубат атайла, Исмаил Къизтамаман кабинетдиз гьахьна. Къ. Акимов. Къацу цуьквер. Игитвилер хьана машгьур, Гьар са пеше авуна чир. Гьинал хьайтIан сифте учир, Хьана первый раз рушарин. С. Сулейман. Стахановчи рушариз. Билет къачуз учирдани Акъвазда ам вири хьиз. А. Саидов. Гъетерикай мани. Кассайрихъ билетрин учирда авай пассажирар гала. А. Аминов. Шуьшедал гелер.
139. Образ «образ» 3. Суьрет Художественный произведенида гьакъикъатда гьал ва я гьалар умумиламишнаваз ганвай кьилдин явление.
1. —. 2. Къвердавай термин яз «образ» ишлемишзава. «Суьрет» гафунин мана, са патахъай, гегьенш я, муькуь патахъайни, ам тек-туькдиз алатай девирдикай рахадайла ишлемишнаваз гьалтзава. 3. —. 4. —.
Махара кьегьал лежбердин хцихъ ва я пачагьдин игит гъвечIи хцихъ галаз санал акьуллу, камаллу, вафалу гуьзел рушан образни ганва. «Гьуьлуьн руш» махуна ганвай рушан образ идаз мисал я. А. Агъаев. Лезгийрин ва Дагъустандин фольклор. 1930-йисуз Алибега чи литературадиз лезгийрин арада Чехован Ванька Жуков кьван машгьур хьайи Ризадин жанлу образ гъана. Б. Гьажикъулиев. Лезги прозадин чешме. Произведенидин геройрин образар — адан идеядин метлеб лугьунин кьилин алатрикай сад я. Н. Агьмедов. Литературадин теориядай куьруь малуматар. И. Гьуьсейнов тема гегьеншдиз ачухарунив эгечIзава, яратмишзавайдан образ умумиламишиз гузва... А. Саидов. Дагъустандин эхиримжи йисарин поэзия ва алай вахтунин инсандин образ. Чи поэзияда лирический геройдин образ къуватлуди хьанватIани, литературный геройрин образар гьелелиг ахьтин дережадиз акъатнавач. И. Къазиев. Вилик финин рекье. Гуьлназ, лезгийрин виликан дишегьлияр хьиз, кьадарсуз муьтIуьгъди я. Ада датIана эхзава. Бубади гатадайлани, гъуьлуь гатадайлани, ада чуькьни ийизвач. Амма икI ятIани, Гуьлназан суьрет жанлуди яз, гьахълуди яз акъатнава. Гуьлназ лезги литературада гьеле тек сад тир дишегьлидин хъсан суьрет я. А. Агъаев. Лезгийрин литература 40 йисан девирда.
140. Отпуск «отпуск» 2. Муьгьлет Рухсат КIвалахдикай азад тир вахт.
1. —. 2. —. 3. Рухсат куьгьне хьанва. Муьгьлет куьгьне жезва. 4. Отпуск къвердавай гзаф ишлемишзава.
Стха отпускдиз хтанва. Р. Къуллугъд квай аял хайи папариз 3-4 вацран муьгьлет гузва абуруз... X. Тагьир. Папариз. Гьа и вацра рухсат къачуна, жув хайи Ахцегьиз хтанай зун. И. Асланов. Куьгьне дафтар.
141. Паб «жена» 1. Къари Кайвани КIвалевайди Уьмуьрдин юлдаш Хизанда итимдин уьмуьрлух дишегьли юлдаш. 1. —. 2. Паб гьар йикъан рахунра ва официальный документра, уьмуьрдин юлдаш, кIвалевайди, паб гафунин официальнывал, векъивал квадарун патал, къари ва кайвани жегьилри зарафат кваз рахадайла ва кьуьзуь итим (гъуьл) вичин папахъ галаз рахадайла, ишлемишда. 3. —. 4.
Фекьиди лугьуда папаз: «Вуч аватIа, чидани ваз, План туькIуьрна кIанда гил, Абру залай къачудач гъил. X. Тагьир. Малла Иса. Абдуллагь ва адан паб чпин гада Красный Армиядиз къуллугъдал туна хтана чпин кIвале секин хьана. — Гила ам, къари, фин авуна кьван, лап хъсан хьана, аллагьди гайитIа, итим хьана хкведа. М. Разаханов. Призыв. — Вири хъсан, вири гьахъ, — лугьуда и арада Рагьима,—Мараддиз Тарлан хьтин са адахлуни кIанда гьа, вуна фикир ийизвайни, къари? Паб и вахтунда, вилер атIумна чилиз килигиз, са жавабни тагуз акъвазда. Гь. Межид. Гьуьруьханум. И ванцел ахварай аватай духтурдин паб къудгъунна къарагъна, дакIардал фена. Б. Гьажикъулиев. Халкьдин духтур. Вири дуьз жеда, кайвани, — спелрилай гъил чIугуна Къадира, — лункьдай вуч гьазурнава? Б.Гьажикъулиев. Къарид руш. Юкъуз канцелярдин кIвалахар веревирд авуна, ам няниз кайванини галаз кинодиз фидайвал тир. 3. Эфендиев. КIелехъанда....Назлуди Кировский стипендия къачузвай ва, за фикирзавайвал, са гьалда еримишзавай закай вичин уьмуьрдин юлдаш хьун адаз бажагьат кIан жедай. Б. Гьажикъулиев. Къарид руш. Йиф я, зун текдаказ сефил я кIвале. Куквар хьиз фикирар къекъвезвай кьиле. Уьмуьрдин юлдаш зи, къахчуна аял, Хъфена, сурар хьиз, хьанва къе зи кIвал. Ш.Э. Мурадов. КIвалевайда рекье туна иниз зун, гъвечIи темен гана гъвечIи рушани. А. Саидов. Хъсан хьана. Духанда хъваз паб гатадай Мусади Кинерзава гила вичин къаридиз. А. Саидов. СтIал Сулейманан гуьмбетдин патав, фикирар. Эхь, ксудай вахт я, — жаваб гана докладдин чарар кIватIиз эгечIай Мукьтадира, вичин юлдашдин ачух чиниз килигна. А. Искендеров. Самур.
142. Пая «дубина» 1. Вагьрам Руькуьн ЯцIу ва яргъи лаш.
1. Вагьрам гафуник векъивал ква 2. Пая вири стилра, вагьрам агъуз тир стилра ишлемишда: 3. —. 4.
Са кIус вуна инсаф ая, Кьамир гъиле яцIу пая... С. Сулейман. Дагъустан. Гагь жеда вун шад-хуррам, Гагь гъиле кьаз вуна вагьрам... С. Сулейман. Дагъустан. 143. Пашман «печальный» 1. Сефил Перишан Пелеш Туькьуьл' фикирри кьунвай, шадвал гвачир. 1. Сефил, перишан, пелеш чеб-чпивай еридин дережа къалуруналди фаркьлу я. Пашман гафунин манадин къурулушди дережа, къалурзавач. 2. —. 3. —. 4. —.
Пашман я зи чIулав гуьгьуьл. Е. Эмин. Акваз кIан я. Къари, ам пашман яз акурла, шад хьана. Р. Шерифова. Тамамриз тахьай мани. Ам вилер кIаникай язухвилелди жегьилдин перишан суфатдиз килигна. А. Агъаев. Умуд. By паталди, назлу дилбер, зи сефил рикI тIар хьана хьи. Е. Эмин. Назлу дилбер. Марьям,вучатIани сефил тир. 3. Эфендиев. Жеда зи гьал вун тахьайтIа, Пара пелеш, алагуьзли. С. Сулейман. Гадани руш. 144. Пенжер «окно» 1. ДакIар КIвализ экв ва гьава атун патал цла авунвай гьяркьуь тIеквен ва ам акьалун патал гуьзгуьяр аваз раснавай ракIариз ухшар алат. 1.—.2. Пенжер гафуник поэзиядин стилдин ранг ква. 3. —. 4. —.
Вун акъвазна пенжерда аваз, Зи са вил хкIуна, ялгъуз. Е. Эмин. Вун авачир... Ярди заз вил ядай пенжер КIевнавай сирень, разивал це: чун кьве женжел Ша ярдал хъуьрен. X. Хаметова. Сирень. Гьуьндуьр пенжерияр квай гегьенш дегьлиз буш тир. А. Агъаев. Умуд. Къапар са-сад дакIардай Физва адан гъилик кваз Л. Нямет. Дагълара.
145. Перевод «перевод» 1. Таржума Са чIалал кхьенвай ва я лагьанвай фикир маса чIалалди гун.
1. —. 2. —. 3. Таржума куьгьне хьанва. 4. —.
Жегьил шаирди сифтени-сифте вичин литературный кIвалах переводрилай башламишна. Пушкинан, Лермонтован чIалар перевод авунал... адан гзаф рикI алай. Н. Агьмедов. Алибег Фатахов. Адан (кружокдин — А. Г.) иштиракчийри Марксан ва Энгельсан ктабар урус чIалаз перевод ийизвай. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк.
146. Переводчик «переводчик». Дилмаж
Са чIалалди лагьай фикир маса чIалалди лугьудай кас.
1. —. 2. —. 3. —. Дилмаж куьгьне хьанва. 4. —.
Арада переводчик аваз Сулеймананни урус мугьманрин суьгьбет башламишна. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Къуз садра ви гъенел дилмаж лугьуз къведай: ви дегьек гъваш. С. Сулейман. ДАССР-дин 15 лагьай йисан сувариз.
147. Перерыв «перерыв» Танафус Вахтуналди давам жезвай гьерекат, кар, кIвалах акъвазарай ара. 1. —. 2. —. 3. Танафус куьгьне хьанва. 4. Танафус лап кьериз, перерыв лап гзаф гьалтзава.
Перерыв хьайила, абур куьчедиз экъечIна. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Судди танафус малумарна. А. Фатахов. Газет. 148. Печать «печать» 5. Муьгьуьр КIумп Чарчел кхьенвай гафарин дуьзвал шагьидзавай затI. 1. —.2. Печать вири стилра, муьгьуьр ктабдин стилда ишлемишда. 3. Муьгьуьр куьгьне хьанва. 4. —.
Ам справкадал печать гьалчиз советдин патав фенва. Р. Са тIимил йикъарилай рикIин кагъаз кхьена, шагьидрини къулар чIугуна, мягькемади муьгьуьр эцигна, фекьидин дафтардиз яна. А. Фатахов. Бубадин веси.
149. Политика «политика» 1. Сиясат Гьукумат ва я инсанрин са гьикьван ятIани кIватIал идара ийизвай органрин кIвалах. 1. —. 2. Политика вири стилра, сиясат анжах виниз тир стилра ишлемишзава. Политика гафунихъ терминвилин лишан ква. 3. Сиясат куьгьне жезва. 4. —.
Абуру (народникри — А. Г.) пачагьдин властдин са бязи векилар яна кьиникьалди самодержавидиз кичIерар гуз ва ам вичин политика дегишаруниз мажбурун фикирзавай. В. И. Ленин Куьруь биографический очерк. Мисалрихъ ва мискIалрихъ жемятдинни политикадин еке метлеб ава. И. Вагабов. Сифте гаф. Юлдашарин чпин макьсад: Гафар-чIалар хьунухь я сад, Анин политика, сиясат ТIуьначтIан, заз чир хьана дад, Гьа багъдин бегьер акуна. С. Сулейман. Пятигорск. Душманариз инсаф тийидай, Дустарикай хъел тийидай, Живедилайни гел тийидай Гьахьтин сиясат ава чаз. С. Сулейман. Чи къуват. Адавай пачагьдин гьукуматдин къастар эхиз жезвач ва ада авай сиясатдал рази тийиз... гьарайзава: Мус жеда ин инкъилаб? А. Агъаев. Етим Эмин. 150. ПIипI «угол» 2. МуртI Пурч Яб (япа) Дараматдин кьве цал сад-садал гьалтнавай чка. 1. ПIипI гафуни а чкадин гьам вини кьил, гьамни агъа кьил къалурда, амай гафари анжах агъа кьил къалурзава. МуртI гафунихъ къайи, буш лагьай хьтин рангарни ква. 2. ПIипI вири стилра, амай гафар рахунра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Кьил элкъуьрна килигайла, абуруз Гьуьсейнов, гъил ченедик кутуна, ажугъ кваз, кIвалин буш пипIез килигзаваз акуна. А. Агъаев. Умуд. Чайханадин са пипIе пуд кас ава... А. Саидов. Дидедин кьисас. Амукьда вун меткьил гатаз, Кьве вилни килигиз муртIаз, Яргъи йифди гьам къвалар тIаз, Я ваз къведач ахвар, рамагбан. С. Сулейман. Рамагбан. Куьчейра гьатна жедалди вун чаз илимдин гуьгъуьна хьана кIанда, —лагьана кIвалин муртIа тини ишинзавай дидеди. А. Разаханов. Призыв. Чи гьаятдиз атайла, ам гьамиша са пурча гъилиз кадгъудайвал хьиз эцигнавай, винелай къатариз кIватIнавай канабдин рух экIяна, гъилин регъуьн винел ацукьдай. Къ. Межидов. Дагъларин къанунар. КIантIа тимди, кIантIа папа КуькIуьрна вич кIвалин япа, Мад герек туш ана лампа, Газ фонардин экв я машин. С. Сулейман. Примус.
151. Рабочий «рабочий» 1, 2. Фяле Промышленностда кIвалахзавай кас.
1. —. 2. Рабочий вири стилра, фяле виниз тир стилра ишлемишда. 3. Фяле куьгьне жезва. 4. —.
Адаз «чир хьайи» асул кар ам тир хьи, кIвалахдай касдиз, рабочидиз виринра сад хьиз четин тир. М. Гаджиев. Халкьдин шаир. Ленин рабочийрин вилик гзаф хушвилелди экъечIна рахадай, ада абуруз революционный женгинин вири месэлайра рехъ къалурдай ва абур а месэлайрин гъавурда твадай. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк. Сулейманахъ галаз санал гзаф кьадар рабочийри кIвалахзавай. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Гьукуматдин эвелимжи Кьве вилинни экв я фяле. С. Сулейман. Фяле. Ваъ, зи дустар, студентар-шаирар Гъилер еке фяле, лежбер, солдат я... А. Саидов. Зи дустар.
152. Рассказ «рассказ» 2. Гьикая Прозадин гъвечIи художественный эсер 1. —. 2. Рассказ рахунра ишлемишда, гьикая гафуник терминвилин мана артух ква. 3. —. 4. —.
Исятда чи писателрин вилик акъвазнавай лап еке везифайрикай сад устадвал хкажун я, Устадвал гьикаядани, очеркдани... хкажна кIанда. А. Агъаев. Лезгийрин литературада гилан аям къалурунин гьакъиндай къейдер. Гьикаядин метлебдин гъавурда хъсандиз гьатун патал кIелзавайбуру автор ана ганвай агьвалатриз, образриз гьикI килигзаватIа, ам нин терефдал алатIа, тайинарна кIанда. Литературадин хрестоматия 4класс (Махачкала, 1971,ч. 49). Фатахован «Риза» тIвар алай машгьур гьикая халкьди, гьа виликдай хьиз, исятдани чIехи ашкъидалди кIелзава. Н. Агьмедов. Алибег Фатахов. Ада рассказар кхьизмач. Р. 153. Рахун «разговаривать» 1. ЛуькIуьнун Рахун-луькIуьн авун Гафаралди жуван фикир масадаз лугьун.
Зун я са дердер авай дели Мажнун, Зи мурад-метлеб я ярдив рахун. Е. Эмин. Ярдиз. Ашкъидалди камар вегьез, килигайла сивиз, хъуьрез. Ажеб ширин рахана мез, Юкьваваз камар акуна. Е. Эмин. Къавумдиз. Жуван гафар тефир ише Межлисда рахун хъсан туш. С. Сулейман. Жуван гафар. Эвел кьиляй дуьз акуна ви луькIуьн, Гьахьняй зун ви чIалахъ хьанай, за гьикIин? Е. Эмин. Зав рахамир. Мад ам рахун хъувунач. А. Искендеров. Самур. Сефера кьил галтадна. Имни зи гъавурда акьазвач лагьай разисузвилин ва кIамаз хьунин лишан тир.Рахун-луькIуьн тавуна, ам вичин кабинетда гьахьна. 3. Эфендиев. Арифдиз ишара. 154. Рахун «разговор» 1. ЛуькIуьн Барби Суьгьбет Ихтилат Даллай Лагълагъ Са квекай ятIани гафаралди лугьузвай фикир. 1. Суьгьбет ва ихтилат гафарилай тафаватлу яз, даллай гафунихъ яргъи ва манасуз лугьудай ранг ква. 2. Суьгьбет ва ихтилат вири стилра, даллай, лагълагъ — агъуз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Вичин рахунра СтIал Сулеймана революциядилай вилик Дагъустандин халкьарин гьалдикай, революцияди ва Коммунистрин партиядин милли политика кьилиз кечирмишуни абурун яшайишда тур еке дегишвилерикай ва советрин вахтунда инсанрин хушбахт деврандикай лагьана. А. Агъаев. СтIал Сулейман. СтIал Сулейманан луькIуьн — Метлеб гьакI я, куь кар туькIуьн. С. Сулейман. Гилан жегьил рушариз. Шумуд куьк затI хьана яхун, Амач уьтквем луькIуьн, рахун, Йикъалай-къуз чIугваз бархун, Хирер лап яман хьана хьи. С. Сулейман. Февралдин инкъилабдиз. Неинки колхоз кIаняй акъудиз гьазур тир кулакар, амма абурун барбидихъ яб акалзавайбурни ина кими тушир. 3. Эфендиев. Муькъвел гелер. Кулакрин гъилибанри чпин вилеризни такур кооператив пислемишзавай. — Чаз ам герек туш, — лугьуз жемятдин патай векилвал ийиз хьана. Абурун лагълагърин ванер япара гьатнавай бязи зегьметчиярни кьве рикIин тир. 3. Эфендиев. Муькъвел гелер. Лавгъа инсан, вунани и вацIу хьиз, Са гьал къуллугъ гьатайла, къал къачуда. Амай чIавуз акъвазда секиндиз, Ви лагълагъдин ван япарай атIуда. Жамидин. Вунани и вauly хьиз. Сефер бубади суьгьбет давамарзавай... Б. Гьажикъулиев. Гъетер. Ктабда квекай ихтилат физва? Гь. Межид. Еке савкьват. Авазар къвез физва, секин Самур хьиз, Абрукай гьар жуьре сесер хьизва заз: Сад агъайриз вахтунда харж тагунай къирмаждик квай язух тирди, чизва заз; Сад фекьидин лагълагъар хуш тахьурай, къван гана чан хкудзавай жаван я... А. Саидов. Тар. Са тIимил вахтунда чун кисна, ахпа Алиди вичин лагълагъ башламишна. Ахпа, са тIимил кисайдалай кьулухъ, ада даллай башламиш хъувуна. Н. Агьмедов. Лезги намус. Вун зи душман я, вуна зи муьгьуьббатдал леке гъизва. Бес я ви лагълагъар, ахмакь! Н. Агьмедов. Вагьанда къванер. 155. Революция «революция» 1. Инкъилаб Общественный куьгьне хьанвай уьмуьрдин ва политикадин къурулуш гужуналди дегишарун. 1. —.2. Революция вири стилра, инкъилаб виниз тир стилра ишлемишда. 3. Инкъилаб куьгьне жезва. 4. —.
Октябрдин революциядилай кьулухъни лезги ашукьрин сес къуватлу яз амай. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Ленина, революция кьиле фидай вахтунда пролетариатдик чарасуз яз шегьердин ва хуьрерин ярумчух пролетарский массаярни экечIдайди, бинеламишна. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк. Октябрдин и инкъилаб — Гьелбет сувар мубарак хьуй... С. Сулейман. Октябрдин сувариз. Девиррини гьич са кIусни хуькуьрнач зи кефиник, Акси яз,—Хкажна зун ирид лагьай цавариз, Пайдах хьиз инкъилабдин. А. Алем. Конституциядиз.
156. Регъуь хьун «стесняться» Утанмиш хьун Са нихъай ва я квехъай ятIани вил ягъиз, жуван тIебии гьиссер ачух тавун. 1. —. 2. Регъуь хьун вири стилра, утанмиш хьун виниз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Зун, регъуь хьана, кIвализ хъфена. С. Сулейман. Жувакай.ихтилат. Амма чидач, чпин вилик чIехи са итим къарагъайла, утанмиш хьанатIа, я тахьайтIа, диде-бубадин ишара-затI кьатIанатIа,... рушан чин, цIай хьиз, яру хьана. Б. Гьажикъулиев. Хайи чилел. Заз пара къуншидин вилик регъуь хьанва, гила, кьве паб кьейила, ада заз эвер ганва. Фольклор.
157. Регьят «легкий» 2. Асант Сент Четин тушир, гзаф къуватар герек тушир. 1. —.2. Регьят вири стилра, асант ктабдин, сент поэзиядин стилра ишлемишда. 3. —. 4. Сент кьеризкьериз гьалтзава.
Фу жагъин тийидай кIвал эцигун лап регьят я. Фольклор. Пагь, ихьтин кIвал. Чи Ленин юлдаш я эвел Дявеяр кьулухъ авурди, Чаз хьанвай и регьят гьал Эллериз тебрик авурди. С. Сулейман. Чи Ленин юлдаш я эвел. Са рагун кIане немсерин десант Ава и пуд кас гуьзетзава худ; «Жигъир чидайди жагъурун асант кIвалах туш»... Ингье агакьна и пуд. А. Саидов. Дагъларин адетар. Кьиле туькIуьриз, сивелди лугьудайдалай, фикирдиз кхьин, кхьена чарчел къадимлу авун сент я, асант я, регьят я. А. Агъаев. Лезгийрин литературадин сифте кьилер.
158. Ришвет «взятка» 1. Дашбаш Закондив кьан тийидай кIвалахар кьилиз акъудун патал къуллугъчидиз гузвай ва я къуллугъчиди къачузвай пул ва я маса къиметлу шей.
1. —. 2. Ришвет вири стилра, дашбаш агъуз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Кесибрал хъуьруьнал, ришвет къачунал, алдатмишунал гьалтайла, и чиновникрилай кьулухъ галамукьзавачир судьяярни. М. Гьажиев. Халкьдин шаир. Садра Имиргьамзеди са багъманчидивай ришвет къачуна. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Атанвайбур мад минетиз Ахъайзавач кабинетдиз: «Кьабулзавач». (Бес дуст вучиз кьабулзава) «Кьабулзавач»... (Ички сивиз кьабулзава) «Кьабулзавач..» (Бес дашбаш куьз кьабулзава). Кьабулзава. Жамидин. Кьабулзавач.
159. Сабур «утешение» 1. Теселли Секинарун патал ийизвай гафар.
1. —. 2. Сабур вири стилра, теселли ктабдин стилда ишлемишда. 3. —. 4. —.
Ша фимир, яр, вун паталди, Сабур ая къвер гаталди. Е. Эмин. Акваз кIан я. Сабурди абур гъида. Фольклор. Ада инанмишвилин теселли гузвай гафар рахуналди вичин папахъ элкъвена. Гь. Межид. Гезентидин эхир. 160. Садлагьана «неожиданно» Бирдан Гуьзлемишнавачиз; гуьзлемиш тавунваз.
1. —.2. ЧIалан вири стилра кьве гафни садхьиз ишлемишзава, амма публицистикада садлагьана гафунихъ майил ийизва. 3. Алай вахтунда жегьилрин рахунра гзафни-гзаф садлагьана гьалтзава. 4. —.
Вуна тухвайд Эминан мал я. Эй инсафсуз, вид вуч гьал я? Вахкун тавуртIа, вун кьегьал я, Садлагьана азад хьуй, яллагь. Е. Эмин. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. Яр фида вун факъирдин виликай, Хабар кьадач вуна зи кай рикIикай. Нагагь бирдан хъуьреда вун кIаникай, Гьамни заз са дерт акуна, севдуьгуьм. Е. Эмин. Севдуьгуьм. Ленинан вилик Бирдан рагар юзана, Ван къачуна вацIари, Ялав кьуна рекьерал Алай чIулав цацари, Садлагьана дагъларин Кьилиз йикъан лаз яна. А. Саидов. Ленинан вилик. Ахпа ада, бирдан кIвачел къарагъна, цла акIурнавай шкафдин ракIар ахъайна... А. Агъаев. Умуд. 161. Самолет «самолет» Аэроплан (Айрупалан) Инсанар, пар ва мсб. тухун патал ишлемишзавай вичин худдалди гьавадай физвай улакь.
1. —.2. —. 3. Аэроплан куьгьне хьанва. 4. —.
Садлагьана самолет хьана авара, Аватна чилелди герой Чкалов. X. Тагьир. ЧIехи герой Чкалов. ЧIулав булутрин барутдава цав, Физва самолет — кьаз тежедай хьел... А. Саидов. Уьмуьрдин жилет. Чун Ахцегьрин хуьруьн винел атайла, самолетдин элкъвей дакIардай агъадал килигзавай Банбуба къарагъна... Къ. Межидов. Птул руш. Чи уьлкведа вад сан план Кьилиз фена, амач акьван. Шурад цава айрупалан Хкаж хьана, лекь хьиз, къугъвар. Н. Шерифов. Октябрдиз салам. 162. Сечкияр «выборы» Выборар Сес гун Сесер гуналди хкягъун. 1. —.2. Сечкияр вири стилра, выборар ктабдин стилра ишлемишзава. 3. Эхиримжи йисара выборар рахунра активламиш хьанва. 4. —.
Центральный Комитетдиз сечкияр кьиле тухудайла ва вич «Искра» газет яз жедайди хиве кьунвай партиядин Центральный Органдин редакция хкягъдайла, Ленинан терефдарри сесерин чIехи пай къачуна. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк. Сечкийрин вахтунда бес Гьикьван ачух къведай ви сес? X. Тагьир. Телефон. Сечкияр жедалди виликамаз, чна хуьре еке таблигъат тухвана. И. Асланов. Куьгьне дафтар.
163. Сив «рот» 1. КIуф ТIиш Инсаидин ченединни нерин ара. 1. КIуф гафуник якъадашвилин, тIиш гафуник векъивилин, къайи рафтарвилин ранг ква. 2. Сив вири стилpa, кIуф рахунрин стилда, тIиш агъуз тир стилда ишлемишда. 3. —. 4. —.
Авайвал лагьайла, сив патахъ жеда. Фольклор. Адан сивик хушвилин мили хъвер квай. 3. Эфендиев. Луьткведа. — Аман, Али! Кис, кис! — Марвара Алидин сивиз темен гана. Къ. Межидов. Дагъларин деринрин булахар. Шарагри хьиз, чпин сивер ахъайна, Къулав гишин аялар гваз аквадай. А. Саидов. Тар. — Вири ацIана, — лагьана Марьяма,— кIуфук хъвер кваз. 3. Эфендиев. Луьткведа. Алидин гъиляй графин къачуна, гъуьлуь кIуф эцигай чкадал вичин куьк гъвечIи яру пIузарар эцигна, иштягьдалди яд хъвана. А. Магьмудов. Къавахар. Юкъуз къавал, йифиз кьвалак, ТIиш экъуьриз масадан хьрак. Серф гьатайтIа вичин сарак, КIвач кьадай ният кими жеч. С. Сулейман. Кими жеч. Бязи юбу гьатда худда, Я эниш, я хуш тийижиз, Бейхабар гьатда захутIда, Вичин кьацIай тIиш тийижиз. С. Сулейман. Тийижиз.
164. Справка «справка» 2. БирбицI Са вуч ятIани тестикьарзавай, са квез ятIани шагьидвалзавай чар. 1. —.2. Справка вири стилра, бирбицI агъуз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Базардал як маса гун патал духтурдин справка кIанда. Р. И гаф ван хьайила, руш тади кваз, вичин имид хцин, шегьердин больницадин духтур Семендер Мирзоевичан, патав фенай ва адавай «дагълух райондин гьава эхи жедач» гафар кхьенвай бирбицI къачунай. Я. Агьмедов. Вагьидан къванер.
165. Столица «столица» Меркез Са вилаятдин, гьукуматдин кьилин шегьер. 1.—.2. Столица вири стилра, меркез виниз тир стилра ишлемишда. 3. Меркез гафуник куьгьне жезвай ранг ква. 4. —.
«АгъаСтIалрин хуьре авай кесиб касдин кIваляй советрин халкьарин столицада авай Кремлдин дворецдал къведалди адан (С. Сулейманан—А. Г.) и рехъ миллионралди зегьметчийрин ахьтин дуьз ва баркаллу рехъ я хьи, халкьдин игитар хьайи и шаирар ва устIарар, нехирбанар ва инженерар историядиз и рехъди фена...» А. Агъаев. СтIал Сулейман. А вахтунда Петербург Россиядин меркез, рабочий гьерекатдин лап важиблу центрайрикай сад тир. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк. 166. Сурар «кладбище» Къебристан Къванцибахча Кьейибур кучуднавай сурар авай чка. 1. —. 2. Сурар вири стилра, къебристан ктабдин стилда ишлемишда. 3. Къебристан куьгьне хьанва. 4. —. Чи хуьруьн кьилихъ сурар гала. Р. Алияр: РикIел хуьх, ви дидедин сур, ингье, и къебристанда ава. Я. Агьмедов. Сифте къван. 167. Суьгьбет(ар)ун «говорить» 2. Ихтилат(ар)ун Даллай(яр)ягъун Къакъра ягъун Барби ягъун Балабанар ягъун Никай ва квекай ятIани жуваз авай фикир масадаз ахъаюн.
1. Суьгьбет авун, ихтилат авун ибарайрилай тафаватлу яз, даллай ягъун ибарадихъ манасуз фикир яргъалди ахъаюн лугьудай хьтин манани ква. 2. Суьгьбет авун кхьинрин стилдиз, ихтилат авун вири стилриз, даллай ягъун цуру рахунриз хас я. 3. —. 4. —.
Мисалар суьгьбетар ийидай чIавуз ишлемишда. А. Гаджиев. Лезгийрин фольклор. Халкьдин арада туьретмиш жезвай чIалар, мисалар, манияр, махар ва масабур гьакIа сивелди яратмишзава, мецелди лугьузва ва сада масадаз ахъа ийиз, суьгьбет ийиз, ихтилат ийиз, сивяй-сивиз физ, къекъвезва. А. Агъаев. Лезгийрин литературадин сифте кьилер. — Эгер вуна мад ихьтин ихтилатар кимерал хъувуртIа, за вун дустагъдиз ракъурда, — лагьана хъилелди кавхади. А. Искендаров. Самур. «Къуй Салмана къакъра ягъурай — зун кисда. Белки, икI пис жеч», —фикир авуна ада мад... Амма къе адан барби ягъун гьакъикъат Рамзиятаз тестикьарнавай... 3. Эфендиев. Муьгьуьббатдин цIелхем. Гьа вахтундани кулакри ва абурун гъилабанри, — абур герек авай крар туш, гьарда вичин къайгъу вичи акурай,—лугьуз балабанар янай, баштанарнай, зиянар ганай. 3. Эфендиев. Муькъвел гелер. Колхозди гзаф крар гъиле кьазва. Гзаф верчер алай къур уьцIедай затI я. Асан нагьакьа аник экечIнавайди я. Махсудавай жемятдин кардал кIукI гъиз жедач. И цIарарани чархара колхозар кьиле фидай кар туш, — лугьуз Вердиди хейлин къакъра яна. 3. Эфендиев. Муькъвел гелер. ГьакI ятIани, вичин тIул тIул я. Рахун тавуна акъвазиз жедач. Низ чида, гилани вуч даллаяр язаватIа. Б. Гьажикъулиев. Заз эвера.
168. Сюжет «сюжет» Кьил-эхир Художественный эсердин мана ачухарзавай, сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай ва чеб-чпин алакъада авай агьвалатар, вакъиаяр. 1. —. 2. Сюжет вири стилра ишлемишзава. 3. Кьил-эхир термин яз гила чIала гьатзава. Сюжет фадлай ишлемишзава, кьил-эхир литературада гила ишлемишиз башламишзава.
Сюжетда произведенидин тема ачух жеда М. Гьажиев. Литературадин теориядикай куьруь малуматар. Рахунар адакай физва хьи, поэзиядиз яшайиш чIугвадай дуьшуьшра а яшайиш сифте кьил, гуьгъуьнай артмиш хьун ва эхир-кьил авай вакъиадалди гузвач, маса гафаралди.— тайин тир сюжет аваз ваъ, гьакI шикил ягъунин къайдадалди ачухариз алахъзава. А. Агъаев. Лезгийрин поэзия вилик тухунин бязи меселайрикай. Малум тирвал, СтIал Сулейманахъ кьил ва эхир авай вакъиаяр квай шиирар авач. СтIал Сулейманан шиирик кьил-эхир авай вакъиаяр авач лагьайла, акI гъавурда акьуна кIандач хьи, гуя адан шиирар къундармаяр я... Поэзиядиз кьил-эхир аваз яшайишдин вакъиаяр чIугурди Фатахов Алибег я. А. Агъаев. СтIал Сулейман ва устадвилин меселаяр.
169. Там «лес» 1. Рук Гзаф тарар экъечIнавай еке чка. 1. —.2. Рук, адет яз, поэзияда гьалтда. 3. —. 4. Къуба нугъатда там гафунилай рук гзаф ишлемишда.
А тамараавай вагьшийрини халкьдив гена кьил экъисиз тазвач. 3. Эфендиев. Йифен тIурфан. Жагъура ваз са кIеви рук, Гьалт тавурай вал чинеруг. С. Сулейман. Билбил. Са юкъузни аялар мектебдикай хкуднач. Абур ксайла, шеледив рукай кIарасар гъана. Я. Шайдаев. Дидедин рикI. 170. Тафават (тафаватвал) «разница» 1. Фаркь Кьве шей сад-садав гекъигайла, абурун арада жезвай чаравал.
1. —. 2. Тафават вири стилра, фаркь кхьинрин стилда ишлемишда. 3. —. 4. —.
Куьре наречие асул-гьисабдалди чпихъ тайин тир умуми лишанар ва гьардахъ вичиз хас тир кьилдин тафаватвилер авай пуд диалектдикай ибарат я: гуьне диалект, яркIи диалект ва кьурагь диалект. Р. И. Гайдаров. Лезги чIалан диалектология. Эминан девирдинни гилан лезгийрин девирдин арада гзаф фаркь ава. М. Шагьабудин. Эминни Эминан устадвал. Са фаркь ава: зи лирический герой датIана СиратIалдин муькъвелай физва. А. Алем. Автордин патай. Са къужах нурар. Вуч фаркь ава? Сифте адаз Суьруь авай, исятда Чехих ава. И. Гьуьсейнов. Инкъилаб ва Шабшилендер. 171. Тек (текдиз) «один» 2. Ялгъуз (ялгъуздиз) Кьилди Маса кас галачиз, са вич яз.
1. —.,2. —. 3. —. 4. Чеб алакъа жезвай гафаралди тафаватлу жезва.
Ви юлдаш ама тек, ялгъуз, Хажалатиз вун кьейи къуз. Е. Эмин. Яру яц. Къацу хьайила аранни дагъ, Ажеб жеда ви дамах-чагъ, Цуькведиц багъ кьуна утагъ Кьилди, ялгъуз на ваз, билбил. А. Асланов. Билбил. Гьахь тийир кас агъзур касдин къилихда Чна кьилиз тухуда тек, ялгъуздиз. И. Гьуьсейнов. Вири халкьар фан гьарайда...
172. Темен гун «целовать» ПIагь гун КIуф гун КIанивилин лишан яз са нив ва квев ятIа пIузарар гуьцIун.
1. —. 2. Темен гун вири стилра, пIагь гун агъуз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Темен гана дидед цIвелез, Сусаз гуьлер гъиз фида. А. Саидов. Гъетерикай мани. Мерзията Алидин кагъазар хуьзвай. Абур ада гьар мумкинвал хьайила кIелдай, ахпа яргъалди тамарзлу адахлудин шикилдиз муьгьуьббатдив, вафалувилив ацIанвай еке вилералди килигдай, темен гудай ва рикIин винел чинебан къултухда эцигдай. А. Магьмудов. Къавахар. Ракъиниз за гузва жуван ихтияр: Темен гудай зи дидедин вилериз. Ярдиз кIелрай эхиримжи манияр, Кьил чIугуна фирай вири кIвалериз. И. Гьуьсейнов. Ам, пIузарри пIагь гуз, сарари кIасдайбурукай я. Ф. Хва дивандал ацукьнава ПIагь гуз пиян кIамашдиз. А. Саидов. Почтадин марка.
173. Точка «точка» 2. НукьтIа Кхьинра хабардин предложенидин эхирда э
|
