Характер. Инсанди вичи вич инсанрихъ галаз тухудайла къалурзавай вичин руьгьдин ва психикадин кьетIенвилер вири санлай.ТIебят (тебят) ТIул Инсанди вичи вич инсанрихъ галаз тухудайла къалурзавай вичин руьгьдин ва психикадин кьетIенвилер вири санлай.
1. —.2. Къилих, хесет, тIебят вири стилра, характер литературный термин яз, ктабдин стилда, тIул агъуз тир стилда ишлемишда. 3. —. 4. —.
Вичихъни рикI тIар тийидай хъуьтуьл мез, дуьгъри къилих авай. А. Агъаев. Умуд. Шаирни я, лежберни я, Бегни я вич, Ханни я, Гагь дустунин душман жеда, Гагь дустунин чанни я. Зи лезгидин хесет я им. Масад гьинай хьурай мад? Б. Салимое. КIанда заз инсанар. Йикъар, варцар, йисар. Агъзур йисарни — Инсанар, куь тIул гьа тIул амазма: Агъзурралди йисар идлай вилик хьиз Кьени квек са чIурувилер кумазма. К. Мусаев. Йикъар, варцар... Авторди иштиракзавай ксарин характер художестводин жуьреба-жуьре алатралди ачухда. Сулейман, чIугу азият, Ахмакьариз це насигьат. Терг ая на а хасият. Дуьз акъваз вун, эй регъуьхбан. С. Сулейман. Регъуьхбандиз. Ви гафар садни батIул туш, хьана зи чандиз гзаф хуш, Ава хъсан вахъ пара хуш Юмшагъ тIебят, Никитин. С. Сулейман. Никитиназ. Аялдин зиреквал, шад тIебят, ада мани ягъунин кьетIенвилер акур композиторди лагьанай: — И лезги баласидикай хъсан артистка хьун лазим я. 3. Эфендиев. Рагьимат. Гьуьлуьн тебят михьи я, гьуьлуь мурдарбур, чиркинбур, кьенвайбур эхдач, абур къерехдиз гадарда. Гьуьлуьн аждагьандин (танкердин капитандин лакIаб я — А. Г.) тебят лагьайтIа, тамам масакIа я. Р. Гьажиев. Къурушви.
108. Къирмаж «плеть» 1. Къамчи Са кьил епинин ва я малдин хамунин цIилер тир, муькуь, гъиле жедай кьил са куьруь лаш тир малар гьалун патал ишлемишзавай затI. 1. —. 2. —. 3. —. 4. Къирмаж гзаф ишлемишзава. Юкъуз садра хандин къирмаж Галукьдай кьилихъ, Дагъустан. С. Сулейман. ДАССР-дин 15 лагьай йисан сувариз. Садлагьана тереф дегишарай къати гару залан къайи цифер гъана. Абурулай цIайлапанри къирмажар чIугуна. Цавари къукърумарна. Б. Гьажикъулиев. Заз эвера. Кьуд патахъай къамчизулум тир жигъирди куьгьне уьмуьр. А. Фатахов. Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр! 109. Къуба «наперсток» Уймах 1. —. 2. Къуба вири стилра, уймах виниз тир стилда ишлемишда. 3. —. 4. —.
Бес уймахда чуьнуьхиз Жедани гьуьлер. А. Саидов. Вилер. 110. Къубу «канал» 1. Къанав Канал 1. Канал гаф активламиш хьуникди и гафарин манада тафават жезва: адет яз, канал вичихъ деринвал ва гьяркьуьвал авайдаз, къубу — дерин тушир ва гуьтIуьдаз лугьузва. 2. Къубу, къанав гзафни-гзаф рахунра, канал ктабдин стилда ва гьакIни термин яз ишлемишда. 3. —. 4. —.
Шумуд къубу, шумуд булах Гуьргендивди хьана уртах... С. Сулейман. Щийи муьгъ. ЧIехи къубудин мукьув гвай дуьз майдандал гурмагърай гапIалгапIал гум хкаж хьанвай вадругуд кIвал, атIа патални — хиперин буш ятахар, са тIимил анихъ — векьерин зурба марк ала. И. Къазиев. Мурадар кьилиз акъатзавай инсанар. Бандунай ахъаяй яд зарб кваз, сел хьана, къубудиз ахмиш хьана. 3. Эфендиев. ЯркIижуван руш. Амай чкада накьвадин къанав жеда. 3. Эфендиев. ЯркIижуван руш. Вахтар физвай. Къанав чIугуна куьтягь хьана. 3. Эфендиев. Ишигълаван дере. Зи Самурни туьмердава, къаналрилай алахьиз. И. Ибрагимов. Кирпичрив ацIанвай куьгьне «газдин» автомашиндин мотор къастунай хьиз куьгьне къанал хьайи чухурдай хкаж жезвай и чкадал лал хьана. Гь. Межид. Чи бахт чи гъиле ава
111. Къуват «сила» 1. Гуж Зур Энергия Аман Такьат
Чан алайбурувай (инсандивай, гьайвандивай ва мсб.) мускулрин куьмекдалди са затI авай гьалдай маса гьалдиз гъидай зегьмет гьасилиз хьун.
1. Гуж гафуник, амай гафарилай тафаватлу яз, аксивилин мана ква. 2. Къуват вири стилра, такьат гзафни-гзаф рахунра, энергия публицистикада ишлемишда. 3. —. Адет яз, аман авач, амач гафарихъ галаз ишлемишда. 4. —.
КукIвар хьайитIан а имарат, Яваш жез туш гьич чи къуват... С. Сулейман. «Максим Горький» тIвар алай самолет телеф хьайила лагьай чIал. И гужунин хура акъваздай гьич са къуватни авачирди хьиз тир. Б. Гьажикъулиев. Эгер дагълариз чIал чидайтIа. Чи везифа Кар гьа икI кьун— КIватI авуна чи гуж, къуват, Эцигна лап вири къудрат, Гьужум авун, гьар пад ягъун... А. Фатахов. Рекьерин зарбачияр. Акьулни гуж стхаяр я. Фольклор. И гапурри хуьзва чи чил, диде хьиз. Абурун кьилер агъузардай гуж авач. А. Саидов. Демир. Я баркаван хьайи, тенбек, Ви гъиле цIи зур хьана хьи. С. Сулейман. Тенбекдикай дар хьайила. Ана (Самарада — А. Г.) Ленина вичиз хас тир энергиядалди ва инанмишвилелди марксизмдин илим пропаганда авун гегьеншарна... Адан (Ленинан —А. Г.) вири къуват ва энергия марксизм чирунихъ, активный революционный кIвалахдиз гьазур хьунихъ рекье тунвай. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк. Къаварилай къаваралди Къавал фидай аман амач. Фольклор. Мекьи хъуьтIуьз еке мензилар басмишнавай живер, маргъалар цIурурдай, гатуз цифер фитIиндай, чиляй кьур акъуддай такьат авай ракъииин ишигъдихъ вилин накъвар кьурурдай къуват авачир. А. Агъаев. Умуд. Гила адан чанда аман амачир. Р. Шерифов. Тамамриз тахьай мани. Такьат завай хьана яргъаз... С. Сулейман. Гатфариз. 112. Къуватлу «сильный» 1. Гужлу Къуват квай ва гуж авай.
1. —.2. —. 3. —. 4. Къуватлу, адет яз, инсанрикай рахадайла, ишлемишда.
Чи поэзия мана-метлебдин жигьетдай мадни къуватлу жезва. Г. Гашаров. Революциядилай виликан лезгийрин литература. Чи писателри чпин произведенийра... синонимар дуьз ишлемишзавач (месела, гужлу ва я къуватлу завод лугьудай чкадал «къудратлу завод»). М. Гаджиев. ЧIалан илимдин гьакъиндай И. В. Сталинан произведенияр фикирда кьуна килигайла лезги литературадин чIалан бязи месэлаяр. ЦIуд лагьай пятилеткада гужлу заводрин кьадар мадни артух жеда. Г. 113. Кьуьр «заяц» Чапрас Вичихъ чапрас вилер авай, виликан кьве кIвач кьулухъанбурулай куьруь тир чуьлдин гъвечIи гьайван.
1. —.2. (Кьуьр вири стилра, чапрас агъуз тир стилда ишлемишда. 3. —. 4.
Къуьре икI лагьайла, и асландин чанди цIай кьуна. Фольклор. Чиниз цлан ранг атанвай Къайитмазаз кичIе хьанвай. «Вун къуьрен рикI авай аждагьан я кьван», — фикир авуна Сабира, зурзун квай дустуниз килигна. 3. Эфендиев. Муьгьуьббатдин цIелхем. Къвазвай марф, рагъ чкIанвай стIалриз, За чапрасан мехъерик Эверзавай аялриз. И. Гьуьсейнов. Белки, абуруз жагъида...
114. Кьакьан «высокий» 1. Гьуьндуьр Агъадай винелди яргъивал авай. 1. Гьуьндуьр поэзияда гзаф гьалтзава. 2. —. 3. —. 4. —.
Гъиле, кIваче звар авай и жегьилдихъ тIимил кьван кьакьан буй авай. Къ. Межидов. Дагъларин деринрин булахар. Кьилер куьрсна, гъамлу я чи бубаяр, Чуруяр квай жив гвай гьуьндуьр синерин. А. Рашидов. Обелискриз темен гузва рухвайри.
115. Кьар «грязь» 1. Палчух Хурх ЦIах Яд кужумна жими хьанвай накьв.
1. —. 2. Кьар вири стилра, палчух кхьинрин стилда гзаф гьалтзава. 3. —. 4.
Мердана, кIвачер атIумна, гъил яргъи авуна. Адаз кIир кьепIинихъ галкIайд хьиз хьана. Амма кIвачик квай чил такуна, адан кIвачер цик акатна, къалчахар кьарадал ацукьна. 3. Эфендиев. ВацIал кьеб. Кьарадайни ивидай ктад хьанвай, лацу сарар экъиснавай адан суфатдал чир жедай гьал аламачир, ам акур инсандик зурзун акатзавай. Анжах вилерал лацар акьалтна, гьарай акъатай са дишегьлиди чIарарни чкIанваз, вичин кьилихъ галай лацу келегъа галудна, гьадалди мейитдин чинал алай палчух тадиз-тадиз михьна. Къ. Къазиев. Фекьидин фитне. Марф гьеле къвазмай, куьчеяр метIехъай ягъизвай палчухдай ацIанвай. Я. Агьмедов. Къимет тецигай муьгьуьббат.
116. Кьас «кусок» 1. Klyc Тике Зул ЧIук Сагъ шейиникай атIанвай са пай.
1.—.2. —. 3. —. 4. Кьас, кIус, тике недай шейэрикай (факай, нисидикай, якIукай) рахадайла, ишлемишда, кIус, алчударна кIватIиз жедай затIарикай (лидикай, парчадикай, рухуникай) куьлуь жедай затIарикай (мел, къван) рахадайла, ишлемишда.
ТIуьн-хъунни адан гатун вахтара пад-къерехдай алатдай: садан йигал малар гьалайла, гьанлай са кьас фу гьатдай, масадаз са кIвалах авурла, гьада са тике фуни са тIимил цуру нек гудай. А. Фатахов. Риза. — Чна са кьас фу нен, ихтилатар ахпа ая лугьуз, — сада чилел чанта экIяна, винел чIук-чIук авуна кьал янавай хьран чIулаввал авай фу ва са тике ниси эцигна. А. Фатахов. Лянет. Тикедин дустунихъ вафа жедач. Фольклор. Недай са кьас фаз чара авун патал цIипуд йиса авай руш аялрин бахчада тербиячивилин кIвалахдал акъвазуниз мажбур хьана. 3. Эфендиев. Рагьимат. Гьакъикъатда мичIивал пиди кьунвай Рекьуьчан вилерал ваъ, пакамалай сиве фан кIус тутунвай Нуриятан вилерал акьалтзавай. Б. Гьажикъулиев. Къарид руш. ГьикI ятIани суфрадал Фан са кIусни алачир. 3. Ризванов. НуькI бег. АлкIана хва буз балкIандин далудал, На лугьуди балкIан адан тике я. Б. Салимое. Бармакдикай баллада. Са кIус вахт фирай. «Вахт виридалайни хъсан меслятчи я» — лугьуда арифри. А. Алем. Гьамамдин рекье.
117. Кьил «голова» 1. Келле Инсандин (ва я гьайвандин) бедендин чин (кIуф, тIиш) галай пай.
1. —. 3. Кьил вири стилра, келле агъуз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4. —.
Элкъуьгъ чахъди, кьил хураваз фимир вун. Е. Эмин. Кьил хураваз фимир вун. Вун гила амаз кIандай, за вун кьилин кIуквал кьуна хуьдай хьи. 3. Эфендиев. Рейгьанат. Дагъдин хуьрера дишегьлиди кьилелай хутIунун гилалдини айиб кар яз гьизабзава. Къ. Къазиев. ЧIурун паб. Я йикье гьахьмир, ана гьахьнани, кьилел са чIарни аламачиз экъечI, лугьуда мисалда. Я. Яралиев. Нурар ва хъенар. Гила зи келледа нагъвар твадай вахт хьанва, — фикир авуна Чухвер Масуба. Ф. Кьашкьа данадин келле акурла, дояркайрай гьарай акъатна. М. Шихвердиев. Хан: Къара халкьдиз завай мергьемет, ачух чин акуртIа, ада зи келледа турпар цада. X. Тагьир, Къ. Межидов. Кьуьчхуьр Саид. 118. Кьин «умереть» 1. Къакъатун Кечмиш хьун Вафат хьун Телеф хьун Чан гун Вилер къава акIун Бубайрин патав хъфин Агъа дуьньядиз фин Куьтягь хьун Чан кумукь тавун 1. —. 2. Кьин вири стилра, къакъатун, кечмиш хьун, вафат хьун виниз тир стилра ишлемишда. 3. —. 4 —.
Намердвилиз хас я ажугъ, Мерд инсанриз лугьун сагълугъ. Агакьайла ажалдин югъ, Абурдалди кьена кIанда. Ш.Э. Myрадов. КIанда. Дяведин вахтунда адан гъуьл армияда кьена. М. Шихвердиев. КIан хьайила. СтIал Сулейман 1937-йисан ноябрдин 24-даз кечмиш хьана. А. Агъаев. Лезги халкьдин кьве вилин нур тир шаир. Мирзе Али 1856-йисуз Ахцегьа кечмиш хьана. Гъ. Садыкъи. Мирзе Али Ал Ахтыдин уьмуьр ва литературный кIвалах. Гьар гьикI ятIани тахминан 1878-йисуз еке дарвиле аваз лезгийрин тIвар-ван авай шаир хайи халкьдивай къакъатна. А. Агъаев. Етим Эмин. Чан-рикI ийидай дидени чпивай къакъатай абур кьвед лагьай сеферда етимар хьана... М. Шихвердиев. КIан хьайила. И дуьньядилай хьуй куьн вафат. С. Сулейман. Тапан кагъаздиз. Хуьруьз гьар юкъуз сад-кьвед къаралмиш хабар— фулан касдин гъуьл, фулан касдин хва ва я стха телеф хьана, лугьудай хабарар къвезвай. Къ, Акимов. Къурухчи.
119. КIанивал «любовь»1, 2. Муьгьуьббат Ашкъи Ашукьвал 1. Са касдал маса касдин рикI хьун. 2. Са касдихъ, са шейинихъ маса касдин мейил, терефкарвал.
1. —. 2. Муьгьуьббат, ашкъи виниз стилдиз, кIанивал вири стилриз хас я. 3. —. 4. Ашкъи гаф къвердавай тIимил ишлемишзава. Сад лагьай, лугьудай гафар, анжах и синонимар рикI хьун манада авайла, ишлемишда.
Гьа гила-мад зи сад лагьай кIанивал, Киф яргъизмаз, тек авай зав агатда. И. Гьуьсейнов. Гьа гила-мад. Куьруь уьмуьр ва сад лагьай муьгьуьббат Сад муькуьдав ни барабар авуна? Чаз уьмуьрда сифте гьатай муьгьуьббат Жанлуди я, ам твах вуна къачуна. И. Гьуьсейнов. Сад лагьай муьгьуьббат. Ви ашкъидал за пияла хъвана, яр. Е. Эмин. Багьалу яр. Ви ашкъиди авуна зи рикI бизар, Вун шем я, зун первана я, Серминаз. Е. Эмин. Серминазахъ галаз суьгьбет. Малум тирвал, лезгияр чпин муьгьуьббатдин гьиссер къалуруниз мишекъет я. Къ. Акимов. Ашкъидин нурар. Зи рикIе на харжна ви кIанивал, Партални фу, акьул, несигьат гана. X. Тагьир. Диде. Шаирди вичин гуьзел шиирралдини камаллу гафаралди халкьдин гьуьрметни муьгьуьббат къазанмишна. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Кьин хьуй, диде, вуна гайи некIедал: Ватандин ашкъи ргазва зи рикIе. X. Тагьир. Диде. Муьгьуьббатдин чIалаз гафар герек туш, Адан гафар ргаз жеда хуруда, Лалбуруни рикI атIуда душмандин, КIани рушаз ашкъидикай лугьуда. А. Саидов. Инсанрин чIал гзаф еке девлет я. 120. КIатI «ящик для хранения зерна, муки» Канду ТIваларикай хранвай чепедин сувагъ яна техил ва гъуьр хуьн патал ишлемишзавай тадарак. 1. КIатI са тIимил еке я. 2. —. 3. —. 4. —. Гъуьр кIатIа, гъуьл кIвале. Ф. КIатIак киле кутада. Ф. Гьар са техил гатуз кIватIа, Гьазурна тур, Тур на кIатIа, За лагьайвал, икI тахьайтIа, Акьахда ву тараз, лежбер. С. Сулейман. Лежбер. МичIи мавгьуматар къвердавай кIатIан кьулухъ агалтна. 3. Эфендиев. Рагьимат. — Цура—кьве кал, кандуда—тухдалди недай техил. Хъсан кесиб я. 3. Эфендиев. Йифен тIурфан. Ада (актуна — А. Г.) и касдин бубайрилай амай кандудай «берденкадин» тфенг жагъайди, адай и мукьва ягъайдини къейднава. Къ. Межидов. Дагъларин деринрин булахар.
121. КIвал «комната» Утагъ Инсанар яшамиш хьун патал кьуд цлал къав алаз ва цларик рак, пенжер кваз туькIуьрнавай чка.
1. —.2. КIвал вири стилра, утагъ виниз тир стилра, иллаки шиирра ишлемишда. 3. —. 4. —.
— Ша, ша! — ракIарай кьулу-кьулухъди хъхьана, иесиди зурба беден авай итимдиз кIвализ буюрна. Б. Гьажикъулиев. Хайи чилел. КIвалин кьуд цлан къене хъсан шиир туькIуьриз жедач, — лугьудай ада. А. Магьмудов. Чатун вилик. Гуьлдесте вичин утагъдиз хъфена... Н. Ахмедов. Гуьлдесте. Ша, экъечI, яр, вун утагъдиз... Е. Эмин. Акваз кIан я.
122. КIвач «нога» 1. Кьуьл Klyp Инсанди чеб чиле акIуруналди къекъуьнин гьерекатар ийизвай бедендин са пай. 1. —.2. Klyp гафунихъ векъи ранг ква. 3. —. 4. Klyp ва кьуьл гафар мягькем ибарайра гьалтзава.
Гьайиф къведа заз ви кIвачер, Къекъвемир вун ях, гуьзел яр. С. Сулейман. Гуьзел яр. Теспачавал квачиз, гьар юкъуз гъалибвал къачузвай советрин инсанрин гьерекатди фад ва я геж душман фашистрин кIурар пад цавал жедайди къалурзава. 3. Эфендиев. Рагьимат. Янкиди, акатна ахмакьвилин хъел, Кьуьл гана цуьквериз, Эзмишна чилел. Ш.Э. Мурадов. Бахтсуз дишегьли.
123. Литература «литература» 2. Эдебият I Вири санлай къачурла кхьенвай художественный эсерар.
1. —. 2. Литература вири стилра, эдебият виниз тир стилра ишлемишда. 3. Эдебият гафуник куьгьневилин ранг ква. 4. —.
Исятда лезгийрихъ мана-метлебдин рекьяй социализм ва коммунизм туькIуьруниз къуллугъ ийизвай, яратмишунин кIалубралди, хаслувилералди милли литература хьанва. А. Агъаев. Лезгийрин литературадин сифте кьилер. Москвада кьиле фейи Дагъустандин литературадинни искусстводин декада чун патал 1950-йисарилай инихъ арадиз атай Дагъустандин литературадин яратмишунар вири патарихъай къалурдай ва ахтармишдай мумкинвал гайи гегьенш майдан хьана. А. Саидов. Дагъустандин эхиримжи йисарин поэзия ва алай вахтунин инсандин образ. Эминан чIалариз ухшар авай чIалар тесниф ийиз алахъун лезгийрин эдебиятдикай хабар авай гьар са касдиз малум я. М. Шаеьабудин. Эминни Эминан чIалар.
124. Мажиб «зарплата» Дуллух Зарплата Палучка Авур кIвалахдин гьакъи. 1. —. 2. Мажиб вири стилра ишлемишда ва адахъ терминвилин мана ава. Зарплата, адет яз, рахунрин стилда гьалтзава ва къвердавай ам гзаф ишлемишзава. Дуллух гаф куьгьне жезва. 3. —. 4. Палучка рабочийрин (иллаки нафтIадин промышленностда) авай ихтилатра гьалтда.
Шаирди рабочийри къачузвай мажиб акъакь тавуникай лугьузва. А. Агъаев. СтIал Сулейман. Гьа вирини гьакI хьурай, — лагьана ахпа, — чун шурадин къуллугъчияр я. Бес чаз мажиб вучиз авайди туш?.. 3. Эфендиев. Иифен тIурфан. ХупI пис яни и къариблух! Къваздач гъиле къачур дуллух. А. Гьажи. Рабочидин чар. Ада вижевай дуллух къачузва... Гь. Межид. Гезентидин эхир. Са юкъуз рабочияр казармадиз кIватI хъхьана. Палучка къачурла, шегьердиз фенвайбурни хтанвай. 3. Эфендиев. Муькъвел гелер.
125. Макъала «статья» 1. Статья Илимдин ва я публицистикадин гъвечIи тесниф 1. —. 2. Макъала вири стилра, статья рахунра ишлемишзава. 3. —. 4. —.
Владимир Ильича вичин макъалайриз акьван дуьз тIварар гузвай хьи, абур нин аксина рекье тунвайди ятIа, гьасятда аквазвай. В. И. Ленин. Куьруь биографический очерк. Са газет ахъаяйла, заз «Дагъустандин баркаллу хва» кьил ганвай статья акуна. Я. Яралиев. Дидеди хайи югъ.
126. Малум «известный» 1. Тайин Ашкара Виридаз чирвал авай. 1. Ашкара гафуник, муькуь кьве гафунилай алава яз, виридаз чизвай, виридаз чирвал авай ва лап ачухдиз манадин лишанар ква. 2. —. 3. —. 4. —.
Лезги халкьдин милли культурадин лап еке векилрикай сад тир Етим Эминан яратмишунар чи халкьдиз дериндай кIандайди малум кар я. А. Агъаев. Гар акьурла шем хкахьун малум я, Малум я гьакI гар акьур цIай къати хьун. И. Гьуьсейнов. Гар акьурла... «Илиададин» ва «Одиссеядин» автор яз гьисабзавай Гомер гьакъикъатда хьайиди яни, тушни, алимривай къени субутариз хьанвач... Амма XX асирдин Гомер гьакъикъи кас тирди, виликан Куьре округдин Агъа СтIалви Сулейман тирди вирибуруз ашкара я. А. Алем. Тарихдин дамах. Академик И. П. Павлова велосипеддаллаз физ вичин 60 йис хьайила чирайди ашкара я. «Коммунист», 1971, 12 янв. Эминан чIаларикай садвад чидай касдиз вичиз ван тахьай Эминан са чIал лагьана хьайитIа, гьасятда ам Эминан гьунар тирди адаз ашкара жеда. М. Шагьабудин. Эминни Эминан устадвал.
127. Машин «машина» 3.
|
