Тапсырмалар. А) төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіру және кейбір сөздердің синонимдерін табу:

А) төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіру және кейбір сөздердің синонимдерін табу:

батыр, қаһарман, майдан, қаза табу, атақ, мүгедек, жауынгер халық, ерлік.

Ә) Мәнерлеп оқып, мәтінге жоспар құрыңыз

ӘЛИЯ МОЛДАҒҰЛОВА

Әлия Молдағұлова 1925 жылы Ақтөбе облысы, Қобда ауданында туған. Әлияның анасы 8 жасында қайтыс болып, ол нағашысының қолында тәрбиеленген. 1935 жылы Әлия нағашысының отбасымен алдымен Мәскеуге, ал соғыстың алдында Ленинградқа көшіп келді.

Елімізге неміс басқыншылары соғыс ашқан кезде, Әлия снайперлерді дайындайтын курста оқып, 1943 жылы Солтүстік Батыс Майданының 5-атқыштар бригадасына аттанады. Онда 4-батальонның снайпері болды. 1944 жылдың қаңтар айында Псков облысының «Казачиха» деревнясын жаудан азат ету кезінде Әлия ерлікпен қаза тапты.

1944 жылы 4-маусымда Әлия Молдағұловаға Совет Одағының Батыры атағы берілді.

Әлияның өмірі қысқа да, ерлікке толы. Оның бейнесі халық есінде мәңгі сақталады. Бүгін де Әлияның атында ескерткіштер, көше, мектеп, мұражайлар бар. Әлияға ақындар жырын арнаса, сазгерлер әнін жазды, қылқалам шеберлері Әлия бейнесін жасады. Ғалым – зерттеуші С.Синицкий «Белые ночи» деген кітап жазса, Ә.Нұрмаханова «Шығыс шынары», Ж.Жұмақанов «Әлия» атты повестер жазған. Әлияға ескерткіш Новосокольники қаласында (авторы М.Әйнеков), Ақтөбеде (авторы – Л. Рапутов, М.Штамм), Мәскеуде (суретші Б. Әбішев) тағы да басқа қалалардағы мемориалдық мұражайларда бюстары орнатылған. Санкт-Петербург, Мәскеу, Қазақстанның барлық қалаларында Әлия атындағы мектептер бар. Қазақ - қашанда жауынгер халық, батыр халық. Олардың батырлығы ерлігі ұрпаққа үлгі. «Ер есімі – ел есінде»,-демекші батыр қыздар Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Маметованың ерліктерін кейінгі ұрпақ ешқашан ұмытпақ емес.

Сөздік

Көшіп келді – переехали

Неміс басқыншылары – немецкие захватчики

Майдан – фронт

Совет Одағының Батыры – Герой Советского Союза

Солтүстік-Батыс майдан – Северо-Западный фронт

Мемориалдық мұражай – мемориальный музей

Ұрпақ – поколение

Ешқашан – никогда

Ұмытпақ емес – не забудет

 

МӘНШҮК МӘМЕТОВА

 

Мәншүк Мәметова (Мәнсия) Жиенғалиқызы Мәметова 1922 жылы Орал облысының Орда ауданында туған. Ата-анасынан ерте айрылған Мәншүк балалық, жастық шағын Алматыда тұратын апайының қолында өткізеді. Ол Алматы қаласындағы №28 мектепте оқыған. Ұлы Отан соғысы басталғанда Мәншүк Алматы медицина институтында оқып жүрді. 1942 жылы тамыз айында ол өз еркімен Қызыл Армия қатарына алынып, 21-атқыштар дивизиясының құрамында ұрысқа қатысты. Аға сержант, пулеметші Мәншүк соғыста өзінің мергендігімен және табанды батылдығымен көзге түсті. Невель қаласы үшін болған ұрыста ақтық демі біткенше пулеметтен оқ боратып,фашистердің қолынан ерлікпен қаза тапты.

1944 жылы аға сержант Мәншүк Мәметоваға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Соғыс кезінде Павлодар облысының колхозшылары Батыр қыздың құрметіне Мәншүк атындағы танк колоннасын құруға қаражат жинады.

Қазақтың батыр қызының ерлігі туралы көптеген жыр, естелік, повесть, әңгімелер жазылды.

Көрнекті жазушы Шыңғыс Айтматов: «Соғыс жылдары көрсеткен ерлігі және батырлығымен елді таңдандырған ХХ ғасырдың осы бір тұлғасына әйелдер бейнесін жасайтын, бар өмірін соған арнайтын не суретші, не мүсінші болсам ғой»,- деп жазды.

Мәншүк Мәметовамен майдандас болған режиссер Мәжит Бегалин өзінің батыр досы, қаһарман қазақ қызының өмірі мен өшпес ерлігі жайлы «Мәншүк туралы ән» көркем фильмін түсірді.

Батыр қызды бала кезінен жақсы білетін ақын Мәриям Хәкімжанова «Мәншүк Мәметова» поэмасын жазған. Осы поэма негізінде режиссер Сейілхан Асқаров «Мәншүктің балалық шағы» телефильмінің сценариін жазды. Сондай-ақ М.Мәметованың майдандастары Александр мен Акентай Хамидуллиндер «Мәншүктің жұлдызды» сәті атты кітап жазды.

Туған жерінде оған ескерткіш орнатылған. Невель Алматы, Орал тағы басқа қалаларда Мәншүк атында көшелер, республикамызда ондаған мектептер, Қызылорда қаласында Мәншүк Мәметова атындағы қыздар педагогикалық училищесі бар.

2010 жылы Қазақ Ұлттық медицина университетінде Мәншүк Мәметова атындағы кабинет ашылды. Сонымен қатар университет мұражайында Мәншүк Мәметоваға арналған бөлме бар. Алматы қаласында 1997 жылы Кеңес Одағының Батырлары Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлованың құрметіне ескерткіш орнатылды.

 

Сөздік

Өз еркімен – добровольно

Көзге түсу – отличиться

Ерлікпен – героический

Естелік – на память

Бейне – образ

Нағашы – родственник со стороны матери

Тҙрбиеленген – воспитывался

Неміс басқыншылары – немецкШе захватчики

Мәңгі – вечно

Мұражай – музей

 

1-тапсырма. Мәтіндер бойынша сұрақтарға жауап беріңіз

1. Ұлы Отан соғысы қай жылы басталды?

2. Мәншүк Мәметова қай жылы, қайда туған?

3. Мәншүк Мәметованың балалық шағы қайда,қалай өтті?

4. Соғысқа дейін Мәншүк Мәметова қайда оқыды?

5. Мәншүк Мәметова Қызыл армия қатарына қай жылы шақырылды?

6. Мәншүк Мәметова қай жерде фашистермен соғысты?

7. Мәншүк Мәметоваға қай жылы Батыр атағы берілді?

8. Мәншүк Мәметова туралы жазған кімдердің естеліктерін білесіз?

9. Әлия Молдағұлова қай жылы, қайда туған?

10. Әлия Молдағұлованың балалық шағы қайда,қалай өтті?

11. Соғысқа дейін Әлия Молдағұлова қайда оқыды?

12. Әлия Молдағұлова Қызыл армия қатарына қай жылы шақырылды?

13. Әлия Молдағұлова қай жерде фашистермен соғысты?

14. Әлия Молдағұлова қай жылы Батыр атағы берілді?

15. Әлия Молдағұлова туралы жазған кімдердің естеліктерін білесіз?

 

Грамматикалық тақырып бойынша

Тәуелдік жалғау бір заттың немесе көп заттың екінші бір затқа немесе адамға тәуелді, меншікті екендігін көрсету үшін қолданылады. Мұндағы екі сөздің бірі – меншіктеушіні яғни иеленушіні (обладатель) білдіретін сөз де, екіншісі – меншіктелінетін затты (обладаемый предмет) білдіретін сөз. Меншіктеуші жақ (адам немесе басқа нәрсе) ілік септіктің жалғауларымен (-ның/-нің, -дың/-дің, -тың/-тің) келеді де, меншіктелінетін заттың арнаулы жалғаулары болады. Мәселен, егер мешіктелінетін зат (нәрсе не адам) дауысты дыбыстарға аяқталса, оның арнаулы жалғауы дауыссыз дыбыстардан басталады:

 

Менің ата + м Біздің ата + мыз

Сенің ата + ң; Сендердің ата + ң;

Сіздің ата + ңыз Сіздердің ата + ңыз

Оның ата + сы Олардың ата + сы

 

Ілік септік отвечает на вопросы: кімнің? ненің? – чей? чья? чье? кімдердің? нелердің? – чьи?

Ілік септік обозначает принадлежность предмета, лица кому-либо или чему-либо. Слова в ілік септік имеют следующие окончания:

1. –ның/-нің; – после конечных гласных звуков и сонорных м, н, ң;.

Мысалы: Сәуле + нің, алма + ның, адам + ның, аң + ның.

2. –дың/-дің; – после звонких согласных и сонорных р, л, й, у.

Мысалы: қыз + дың, үй + дің, тау + дың, қой + дың, қар + дың, мал + дың.

3. –тың/-тің; – после конечных глухих согласных и звонких б, в, г, д.

Мысалы: мектеп+тің, Омаров+тың, клуб+тың, зауыт+тың, педагог+тың.

 

2-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойып, сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар.

Ана... жүрегі, отбасы...үйі, мұғалім...сөзі, әке...жұмысы, қыз...ағасы, ата...немересі, әже...шөбересі, күйеу...машинасы, аға...інісі, әпке...сіңлісі, қарындас...ағасы, бала...атасы, ұлың...досы, қызың...жігіті, әжеңіз...сіңлісі, атасы...жұбайы, бастық...кабинеті, студент...дәптері.

 

3-тапсырма. Ілік септіктігі мен тәуелдік жалғауының асын сызыңыз, мақалды жаттап алыңыз.

 

1. Ананың көңілі балада, Мать живет заботами детей,

Баланың көңілі далады. Дети – своими интересами.

 

2. Інісі бардың тыныс бар, У кого есть старший брат,

Ағасы бардың жағасы бар. У того опора есть

У кого есть младший брат,

У того подмога есть.

3. Әкенің қадірін Цену отцу узнаешь,

Балалы болғанда білесің. Когда появятся собственные дети.

 

4-тапсырма. Оқып есте сақтаймыз!

Әкелері жайында балалары не ойлайды?

6 жасында – Менің әкем бәрін біледі!

20 жасында - Менің әкем біраз нәрсе біледі.

30 жасында - Әкем соншалықты көп нәрсе біле қоймайды.

40 жасында - Мен де әкемдей білемін.

50 жасында - Әкем біраз нәрсе біледі.

60 жасында - Менің әкем бәрін біледі!

70 жасында - Әттең, әкем өмірде болса, әкеммен ақылдассам ғой!

5-тапсырма. Төмендегі ситуациялық сұрақтарға жауап жазыңыз:

Әттең! Шіркін!

(если бы)

...............................................................................................................

- Бұл қандай отбасы?

...............................................................................................................

- Олардың неше баласы бар?

...............................................................................................................

- Балалары неше жаста?

...............................................................................................................

- Балалары қандай?

...............................................................................................................

- Әйелі неге қуанады?

...............................................................................................................

- Күйеуі неге ренжиді?

...............................................................................................................

- Балалар неге ата-аналарын ренжітеді?

...............................................................................................................

 

6 – тапсырма. «Менің отбасым», «Менің анам», «Менің әкем» тақырыптарына шығарма жазыңыз.

7 – тапсырма. Төменде берілген мәтіндегі дауысты дыбыстарға талдау жасап, септік жалғауы бар сөздерді табыңыз.

Алғашқы күні Әлия окопта жатып, жаудың алдын байқады, тіпті бір ойпатта олардың көшпелі асханасы тұрғанын көрді. Себебі түс кезінде сол окопқа бір-бірлеп термоспен, котелокпен келушілер көбейе бастады. Сол жерде снарядпен соққылау керек деп, артта тұрған батареяға хабар берді.

8 – тапсырма. Еліміз Ұлы Жеңісің 65 жылдық мерекесін қалай тойлады? тақырыбында досыңызбен болған сұхбатты жазып беріңіз.

Бақылау

А) лексикалық тақырып бойынша

1. Ұлы отан соғысы батырларынан кімдерді білесіз?

2. Соғысқа қатысқан батыр қыздар жайлы не айтар едіңіз?

3. Алматы қаласында соғыс ардагерлеріне арналған қандай ескерткіштер бар?

4. Бауыржан Момышұлының ерлік істері мен шығармашылығы туралы не айтасыз?

5. Мәлік Ғабдуллиннің соғыс кезіндегі батырлығы және соғыстан кейінгі ерен еңбектерітуралы не айтасыз?

6. 316 атқыштар дивизиясы туралы не айтасыздар?

7. «Ер есімі ел есінде»,- деген мақалды алай түсінесіз?

Ә) грамматикалық тақырып бойынша

1. Сөйлемде ілік септігінің атқаратын қызметі қандай?

2. Сөйлемде ілік септігі мен тәуелдік жалғауы қалай байланысады?

3. Тәуелдік жалғауының сөйлемдегі қолданылу ерекшеліктері

 

Тест тапсырмалары:

1.Тіл дыбыстарын зерттейтін тіл білімінің саласын көрсетіңіз

а) синтаксис

ә) морфология

б) фонетика

в) лексика

г) диалектология

2.Сыртқы тұлғасы, дыбысталуы бірдей болғанымен мағынасы басқа- басқа сөздер қалай аталады?

а) синоним

ә) антоним

б) тұрақты тіркес

в) омоним

г) мақал-мәтел

3. Айтылуы басқа, мағынасы жақын сөздер қалай аталады?

а) синоним

ә) антоним

б) тұрақты тіркес

в) омоним

г) мақал-мәтел

4. Мағынасы қарама –қарсы сөздер қалай аталады?

а) синоним

ә) тұрақты тіркес

б) антоним

в) омоним

г) мақал - мәтел

5.Сөздердің дұрыс жазылу ережесі қалай аталады?

а) омоним

ә) синоним

б) антоним

в) орфография

г)орфоэпия

6.Тәуелдік жалғаулы сөзді көрсетіңіз

а) болашағым

ә) заманға

б) өнеркәсіп

в) комбинаттар

г) қоғам

7.Септік жалғаулы сөзді көрсетіңіз

а) нарықтық

ә) пайдалы

б) зауыттар

в) саясатының

г) арнайы

8.Ойды бейнелеп, әсерлеп айту үшін қолданылатын арнайы сөз тіркестері қалай аталады?

а) үндестік заңы

ә) бүгін

б) орфоэпия

в) тұрақты сөз тіркестері

г) антоним

9.Үндестік заңына бағынбай тұрған сөзді көрсетіңіз.

а) тәуекелші

ә) саналы

б) арбакеш

в) қарлығаштың

г) амандасу

10.Тіл білімін зерттейтін ғылымды атаңыз.

а) жаратылыстану

ә) философия

б) археология

в) филология

г) тарих

11. Тек дауысты дыбыстар берілген қатарды көрсетіңіз.

а) к, л, м, о, у

ә) а, о, ұ, ы, е

б) л, м, н, ң, ә

в) ц, ш, щ, ң,б

г) й, ж, з, и

12.Тәуелдік жалғауының 1-жағында тұрған сөзді табыңыз.

а) орманға қарай

ә) тілім барда, халқым бар

б) біздің жатақхана

в) тіс салу

г) еңбектің жемісі

13.Тәуелді жалғаулы сөз тіркесін табыңыз.

а) білім алдым

ә) кінәлі адам

б) кінәсі ашылды

в) бітім жасау

г) адамнан біл

14.Ілік септігіндегі сөзді табыңыз.

а) аз уақыты

ә) шөптің басы

б) алтын емес

в) ауылда қалу

г) ұнай ма

15. Сөйлемдегі көп нүктенің орнына қай септіктің жалғауын жалғаймыз? Жамбылдың көптеген өлеңдері дүние жүзі халықтары... тілдеріне аударылған.

а) атау

ә) ілік

б) барыс

в) табыс

г) жатыс

16.Көпше түрде дұрыс тәуелденген сөзді көрсетіңіз.

а) балаларының

ә) дәрігердің кеңесі

б) білімді дәрігер

в) дәрігерге барды

г) қаладан келді

17. Тәуелдік жалғаулы сөзді табыңыз.

а) студенттен

ә) келгеннен

б) дәптеріңіз

в) баланың

г) анада

18.Септік жалғаулы сөзді көрсетіңіз.

а) ақылды

ә) көрікті

б) сұрады

в) елдің

г) баласы

19. Тәуелдік жалғауының ІІ жағында тұрған сөзді көрсетіңіз.

а) досқа

ә) досымыз

б) доспенв) досының

г) достар

20.Тәуелдік жалғауының ІІІ жағында тұрған сөз тіркесін көрсетіңіз.

а) сенің көмегің

ә) кітап алды

б) емханаға бардыңыз

в) болашақ дәрігермін

г) оқусыз білім жо

Негізгі әдебиеттер:

1. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі Қазақ тілі для начинающих. Алматы.Рауан 1994

2. Хабдин Қ.Е., Тәттібаева А.Е. Қазақ тілі сабақтары. Алматы. Кітап. 2005 ж 15-16 бет

3. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі. Ана тілі деңгейінде үйрету құралы. Алматы. Әділет 1998 16-17бет

Қосымша әдебиеттер:

1.Оразбаева Ф.Ш. Қазақ тілі. Алматы, 2005 ж.

2. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989 ж.

3.Мұрзалина Б. Қазақ тілі. Алматы 2003 38-39бет.

 

 

ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН СТУДЕНТТІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ АТҚАРАТЫН (ОСӨЖ)

ЖҰМЫСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

Тақырыбы: Халық қаһармандары –ел мақтанышы (Б.Момышұлы, Т.Әубәкіров).

 

2013 ж.

 

 

Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді

 

Хаттама №____, «_____»____________2013ж.

 

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.

 

Сабақтың тақырыбы: Халық қаһармандары –ел мақтанышы (Б.Момышұлы, Т.Әубәкіров).

2. Мақсаты: Студенттерге халық қаһармандары туралы мәлімет беру. Олардың ерлігі

туралы айту. Сөйлеу дағдысын қалыптастыру.

3.Міндеті:Қазақ тілінде сөйлеп, өз ойын толық жеткізуге дағдыландыру. Мәтінді дұрыс

оқуға, мазмұнын айтуға, тапсырмаларды дұрыс орындауға, жаңа сөздерді

білуге үйрету.

4.Негізгі ұғымдар:

1. Б.Момышұлы кім?

2. Б.Момышұлының қандай шығармаларын білесіңдер?

3. Оның даңқы, батырлығы туралы қай кітапта суреттеледі?

4. Ол кітап қай тілдерге аударылды?

5. Ұлы Отан соғысының қандай батырларын білесіңдер?

6. М.Ғабдуллин шығармалары туралы айтып беріңіздер

7. Халық қаһармандары туралы әңгімелеңіз

8. Алғашқы ғарышкер Т.Әубәкіров қайда дүниеге келді?

9. Ол қандай жұмыстар жүргізді?

10. Кеңес Одағының батыры деген атақ қай жылы берілді?

 

5.Сабақ өткізу жоспары:

А) Ұйымдастыру (2-3 минут).

Ә) Үй тапсырмасын сұрау (45-48 минут).

Б) Жаңа сабақты түсіндіру.

-Мәтін бойынша жұмыс (60-65 минут). Жаңа сөздермен. Сөз тіркестерімен жұмыс істеу, оқылым, мәтін бойынша сұрақтарға жауап, салыстыру жүргізу, аударма жұмысын жасату.

-Грамматикалық тақырып бойынша жұмыс (25-30 минут).

-Жаңа сабақты қорыту (10-15 минут).

В) Студенттердің білімін бағалау (2-3 минут).

6.Өткізу түрі - тәжірибелік

7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері

Ситуациялық тапсырмалар, сабақ үстіндегі жұмыс, сұрақ-жауап, сөздердің баламасын табу, топпен жұмыс, сөйлесу т.б.

 

8.Көрнекі құралдар. Кестелер, карточкалар, рөлдік /іскерлік ойын түрлері.