Тапсырмалар. Тарихты жеке адамдар жасамаса да, сол тарихи кезеңге олардың ықпалы аз болмайды
Тарихи тұлғалар Тарихты жеке адамдар жасамаса да, сол тарихи кезеңге олардың ықпалы аз болмайды. Олар әр халықтың қалыптасуына, дамуына айтарлықтай үлес қосады. Қазақ халқының тарихында да ондай тұлғалар көптеп кездеседі. Бұл орайда қазақ хандығының құрылуына себеп болған Жәнібек пен Керей ханды айрықша атап өтуге болады. Олардың жеке хандық құруының себебі туралы дулат руынан шыққан тарихшы Мұхамед Хайдар былай деп жазады: «Дәшті-Қыпшақтың бұл кездегі әміршісі Әбілхайыр хан еді. Әбілхайыр Жошы әулетінен тараған сұлтандарға көп теперіш көрсетті, сондықтан олардың екеуі ─ Жәнібек хан мен Керей хан Моғолстанға ауып кетті». Керей мен Жәнібек сұлтандар қоғамдық-әлеуметтік өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық, ел тағдырана байланысты шешім қабылдады. Тарихшылар осы оқиға болған XV ғасырдың екінші жартысын (1456 ж.) қазақ хандығының құрылған кезі деп есептейді. Әрине, ешбір халық бір күнде құрыла салмаған. Өйткені, қандай да болмасын жаңа бір халықтың құрылуы ─ аса күрделі үрдіс. Қазақтарға жаңа рулардың қосылуы бұдан соңғы жылдары да жүріп жатты. Жаңадан құрылған қазақ хандығының іргесінің бекуіне Жәнібек ханның баласы Қасым көп еңбек сіңірді. Ол билік құрған кезде қазақ халқы өзінің осы күнгі мекен тұрағының негізгі аймақтарын біріктірді. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы және Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Ол көшпелі қазақ өміріне лайықталған заң шығарды. Халық бұл заңғы «Қасым ханның қасқа жолы» (Светлый путь Касым хана) деген атау берді. Бұл заң қазақ даласында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып, ережелер негізінде жасалды. Қасым ханның баласы Ақназар қазақ хандығының жағдайын жақсартып, ұлан-байтақ жерге ие болуына мүмкіндік жасады. Ол сыртқы жауларды жеңіп қана қоймай, қазақ халқының ішік саяси өмірінің нығаюына, басқа елдермен бейбіт сауда қатынасының жандануына үлес қосты. Қазақстанның оңтүстік өңірі үшін күрескен Тәуекел хан Ташкент, Андижан, Ақсу; Самарқанд сияқты қалаларды қазақ хандығына қаратты. Ол Бұқар қаласын қоршауға алған кезде жараланып, қайтыс болды. Онан кейін билік құрған Есім хан кезінде қазақ елінің ішікі саяси өмірі тұрақсыз болып тұрған еді, сондықтан ол ел басқаруға қажетті заң шығаруға мәжбүр болды. Ол шығарған заңда ханның, билер мен батырлардың құқықтары мен міндеттері көрсетілді. Бұл заң бойынша ханның билігі біраз шектелді, дегенмен ол бас қолбасшы болып қала берді. Басқа мемлекетпен бітім шартын жасау немесе соғыс ашу, сондай-ақ елші жіберу мәселелерін хан енді тек Мәслихаттың келісімі арқылы ғана жүзеге асыратын болды. Бұл заңдар жинағы халық арасында «Есім ханның ескі жолы» (Древний путь Есим хана) деген атқа ие болды. Қазақ халқының тәуелсіздігі үшін жоңғарлармен, Бұқар хандығымен тынбай соғысқан Есім ханды қазақ халқы аса құрметтеп «Еңсегей бойлы ер Есім» (Высокорослый Есим богатырь) деп атады. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап шығыстан көшпелі, жауынгер тайпалар одағы жоңғар хандығы қазақ жеріне шабуыл жасай бастады. Оларға қарсы соғыста Тәуке хан айрықша еңбек сіңірді. Тарихи деректерде айтылғандай, Тәуке ханның билігінде 80 мыңдай жауынгердің болуы, оның сыртқы және ішкі жаулармен күресте жеңістерге жетуіне мүмкіндік берді. Тәуке хан елдің бірлігін, ынтымағын ойлап, елдің ру-руға бөлінуін шектеуге бар күшін салды. Осы мақсатта ол ұлы жүзден Төле биді, орта жүзден Қазыбек биді, кіші жүзден Әйтеке биді шақырып, арнайы заң қабылдады. Бұл қазақ халқының этникалық, шаруашылық ерекшелігіне сай жасалған маңызды құжат болды. «Жеті жарғы» (Семь Установлений) деп аталатын осы заңда негізгі жеті мәселе (жер дау, отбасы заңдары, әскери заң, сот үрдістері, қылмыстық заң, құн төлеу, жесір дауы) қаралды. Әділдігі, көрегендігі және еліне істеген қызметі үшін халық Тәуке ханды «Әз Тәуке» деп құрмет тұтты. Сөздік теперіш көрсету - ел тағдыры – судьба страны күрделі үрдіс – сложный процесс іргесінің бекуі – укрепления границ жандану - возраждение сыртқы жаулар – внешние враги тұрақсыз – не стабильный шектелу – ограничиться билік - власть ынтымақ – солидарность қарату – подчинить көрегендік – дальнозоркость құрмет тұту – восславить, почитать маңызды - важный 1-жаттығу. Көп нүктенің орнына қажетті сөз тіркестерін қойыңыздар. 1.Тарихты жеке адамдар жасамаса да, сол...... олардың ықпалы аз болмайды. 2.Қазақ хандығының құрылуына себеп болған Жәнібек пен Керей ханды айрықша...... болады. 3.Ол көшпелі...... лайықталған заң шығарды. 4.Ақназар хан басқа елдермен бейбіт...... жандануына үлес қосты. 5.Тәуекел хан Бұқар қаласын...... кезде жараланып, қайтыс болды.. 6. Ол...... ханның, билер мен батырлардың құқықтары мен міндеттері көрсетілді. 7.Тәуке ханның билігінде 80 мыңдай жауынгердің болуы, оның......... жаулармен күресте жеңістерге жетуіне мүмкіндік берді. Көп нүктенің орнына қажетті сөз тіркестері: қоршауға алған, сауда қатынасының, қазақ өміріне, атап өтуге, тарихи кезеңге, сыртқы және ішкі, шығарған заңда 2-тапсырма. Мәтігді қазақ тіліне аударыңыздар. Удачно складывались отношения Касым хана с могульскими правителями. Основные районы Могулистана ─ Жетісу и Притяньшанье были уже давно для них потеряны, так как входили в состав Казахского ханство. Могульские ханы фактически имели власть только в Юго-Западном Могулистане и постоянно искали союза с казахским ханом. Число подданных хана Касыма современники определяют миллионом человек. Казахское ханство постепенно втягивалось в международные отношения того времени. Одним из первых государств, вступивших в дипломатические связи с Казахским ханством, было Московское государство. При Касым хане казахи, как самостоятельный этнос, стали известным и в Западной Европе. правитель – билеуші поданные- бағыныштылар международные отношения – стали известным - белгілі болды халықаралық қатынастар связь – байланыс, қарым-қатынас 10.Бақылау (сұрақтар, тестілер, тапсырмалар т.б.): Сұрақтар: 1. Қазақ хандығының құрылуынап не себеп болды? 2. Тарихшылар қай ғасырды қазақ хандығының құрылған кезі деп есептейді? 3. Қасым хан кезінде қазақ хандығында қандай өзгерістер болды? 4. Қазақстанның оңтүстік шекарасы үшін соғыс қанша уақытқа созылды және оларды кімдер жүргізді? 5. Қазақ халқы үшін Тәуке хан қандай еңбек сіңірді? Тестілер 1. Сұрақтың дұрыс жауабын көрсетіңіз. Қазақ хандығын кімдер құрды? а) Тарихи кезеңге жеке тұлғалардың ықпалы аз болмайды. ә) Қазақ хандығының Жәнібек пен Керей хандар құрды. б) Жәнібек хан мен Керей хан Моғолстанға ауып кетті. в) Қазақ хандығының іргесінің бекуіне Қасым хан көп еңбек сіңірді. г) Ешбір халық бір күнде құрылған жоқ. 2. Көп нүктенің орнына қойылатын сөз тіркесін көрсетіңіз. Жеке адамдардың....... ықпалы аз болмайды. а) тарихи кезеңді ә) тарихи кезеңмен б) тарихи кезеңнің в) тарихи кезеңнен г) тарихи кезеңге 3. Дұрыс құрылған сөз тіркесін көрсетіңіз. а) жекеше адамдар ә) тарихи кезең б) болған себеп в) құрылып салмаған г) күрделіге үрдіс 4. «Укрепиться» сөзінің аудармасын көрсетіңіз. а) азаю ә) әлсіреу б) нығаю в) босу г) биікьеу 5. Көп нүктенің орнына қойылатын сөзді көрсетіңіз. Қасым ханның баласы Ақназар қазақ хандығының... жақсартты. а) шекараға ә) аумақтан б) көлемі в) іргесіне г) жағдайын 6. Сөз тіркесінің дұрыс аудармасын көрсетіңіз.
|
