| Тайпа атауы
| Өмір сүрген мерзімі Территориясы
орталығы
| Тарихи деректер
| Билеушілері
Титулы
Саяси құрылысы
| Негізгі оқиғалары
| Мәдениеті
| Шаруашылығы
|
| Сақтар
| Б.з.б. І мыңж.
(б.з.б.VІІ-ІІІ ғ.ғ.)
Т: Орта Азия мен Қазақстан
| Сақтар туралы мәліметте р
Грек-рим авторларының шығармалары
Гректер: - көшпелілерді дайлар деп атаған.
- «сақтар дұшпанға - қатал, досқа - адал»
Грек авторы Ктесий: «сақ әйелдері ержүрек келеді, соғыс қаупі төнгенде ерлеріне көмектесіп, ұрысқа араласады»
Грек тарихшысы Геродот (б.з.б.484-425):
- «киімі мен өмір сүру дағдысы скифтерге ұқсас. Олар егін екпейді, үй малдары мен өзеннен аулайтын балықтарды азық етеді. Сүт ішеді»;
- Қыста ағаш үйлерде тұрған.
- Кирдің сақ жерінде өлтірілгендігі туралы: «Басында әскерлер садақпен атысады. Садақ оғы біткеннен кейін жекпе-жекке шығып, қылыш және найзамен соғысады. Кир өлтіріледі»
Грек тарихшысы Арриан: қолбасшы А.Македонскийдің Сырдариядан жүзіп өтіп, сақтарға қалай шабуыл жасағаны туралы
Грек тарихшысы Полиэн: «Шырақ есімді сақ ерлік көрсетіп, парсылардан кек алады»
Грек географы Страбон (б.з.б. 64-24):
- «Құдай деп олар күнді есептейді және оған жылқыны құрбандыққа шалады»;
- «сақтар-жақсы шабандоздар. Олар садақпен, қылышпен және қола балталармен қаруланған, сауыт киген»
Рим тарихшысы ПомпейТрог:
- «Томирис әйел болса да, жау шапқыншылығынан қорыққан жоқ»
- «Кирмен бірге 200 мың парсыны жойып жіберді» (Томирис пен Кирдің шайқасы туралы)
|
Парсыпатша
ларының тастағы сына жазбалары
І Дарий «Бехустин» жазбасы (б.з.б. 516 ж)
| ПАТША
Томирис (Тұмар)
(б.з.б. 570-520 жж)
Зарина
Сақ қоғамының сипаты - әскери демократиялық
Қоғамдағы 3 топ:
Абыздар- ерекше бас киім мен тостағаны болған, ақ түсті киім киген.
Жауынгерлер-ратайштар - үнді-иран тілінде («арбада тұрғандар»), қызыл және сары-қызыл түсті киім киген.
Қауым мүшелері (малшылар мен егіншілер) – «сегіз аяқты» (екі өгізі барлар), сары мен көк түсті киім киген.
| Б.з.б. 530 ж.жеріне Кир бастаған парсы әскерлері басып кірді. Кир Томиристен жеңіліс табады.
Кир қайтыс болғаннан кейін 11 жыл өткен соң б.з.б. 519 ж.Дарий бастаған парсылар сақ жеріне қауіп төндірді. «Мен өз әскеріммен сақ жеріне жорыққа шықтым» деген ДарийдіңБехустин жазбаларында айтылады. Сақтарды Скунха атты көсемі басқарады. Скунха соғыста жеңіліп, парсы әскері Сырдариядан өтеді. Шырақтың ерлігі арқасында Дарий көптеген әскерінен айырылып, Персияға қайтуға мәжбүр болады.
Б.з.б. 490 ж.Марафон шайқасында сақтар парсы әскерінің құрамында гректерге қарсы шықты.
Б.з.б.ІV ғ.грек-македондықтар сақ жеріне қауіп төндірді. Александр Македонский Орта Азияға басып кіріп, Сырдария өзеніне қарай аттанды. Оған қарсы Спитамен 3 жыл бойы партизан соғысын жүргізді.
| Археологтар Кызылордадан300шакырым жерден Шірік-Рабат қаласына қазба жұмыстарын жүргізді.Қаланың ортасында күзет мұналары бар Цитадель салынған.Аргеологтар қазба жүргізген тағы бір қала-Бәбіш-Молда.Қыш күйдіретін пеш,қол диірмен тастары,тары қалдықтары табылған.б.з.б 7ғ.Ан стилі п.б.
| Ірі қараны аз өсірген.
Негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болып: жылқы,сиыр,қой,түйе өсірген
-Түйені көшкенде,кұш-көлік ретінде қолданған
Егін шаруашылығы
Мал шаруашылығымен қатар егіншілікпен айналысты \
Алматы маңындағы Талғар қаласы мен Жамбыл облысында суармалы каналдар салынған. (б.з.б 3-2ғ)
Ертіс пен Сырдарияөзен жағалауларында балық аулау кәсібі дамыды
|
| Үйсіндер
| Б.з.б. ІІІ ғ.-б.з.IV ғ.
Т: Жетісу (Оңт.-Шығ. Қазақстан)
О: Чигучен (Чигу)
(Қызыл аңғар) Ыстықкөл жағасында
| Б.з.б. ІІ ғ. – үйсін атауы қытай жазбаларында кездеседі. Олар үйсіндер туралы: «ат жақты, аққұбаша, сары шашты» деп жазған.
Қытай тарихшысы СымаЦянь:
-үйсіндердің шығу тегі туралы мәлімет қалдырған;
-гуньмоны бала кезінде қарғалар мен қасқырлар асыраған;
-шаньюй (сюннулар билеушісі) баланы тәрбиелеп өсірген.
Қытай дерегіндегі «УСУНГО», «СИНГО» атаулары – көшпелі мемлекет.
| ГУНЬМО (КҮНБИ
Бектер (Тайпа көсемдері)
Тайпа көсемдері
Малшылар мен егіншілер
Мемлекет 3 аймаққа бөлінген
1.Батыс-ақ Үйсіндер
2.Орталық-сары Үйсіндер
3.Шығыс-қара Үйсіндер
|
Шу менКеген өзендерінің жағалауында бірнеше көне қаланың орны табылды
Олардың қысқы үйлері шикі кірпіштен және тақтатастан балшық лай құйылып қаланады
Үйдің қақ ортасында ошақ салынды
Қонысқа жақын жерлерде ру және әулеттің зираты орналасты
| Ақтас қорымы(Алматы)
-Ақық,гаухар,тапқұт;
-моншақ табылды.
Қарғалы диадемасы
Қараңғытау шатқалы теңіз деңгейінен 2300м
-б.з.б 2-1 ғ.ғ зергер жасады
-ұзындығы 35см,ені 4,7 см
Көгідір,қызыл-қоңырқызылтастар
| Үйсіндердің тұрмысында малшаруашылығыныңмаңызы зор болды
Жетісудың табиғаты оларға көп мал ұстауға мүмкіндік берді
Үйсіндер қой, жылқы, сиыр, қос өркешті түйе, ешкі өсірген
Қытай жазбаларында үйсіндердің оты мол, суы мол жерге мал-жанымен бірге көшеді деп айтылған.
|
| Қаңлылар
|
Б.з.б.ІІІ-ІІ ғ.-б.з.V ғ.
Т: Оңт. Қаз-н (Сырдарияның орта ағысы)
О: Битянь
|
Қаңлылар туралы мәлімет
Қытай деректері
Қытай тарихшысы СымаЦянь «Тарихи жазбалары»(130 тарау) еңбегінде: қаңлылар өмірі мен тұрмысын баяндаған.
Қытайдың «ЦяньХоньшу» дерегінде: Қаңлы мемлекетінің құрылу тарихы мен шекарасы туралы жазылған.
|
тер
Парсы деректері
«Авеста» ( б.з.б VІғ.) кітабында «канха» қамалы туралы жазылған: «Вэсаканың ер жүрек ұлдары ең биік, бәрінен жоғары тұрған Канха қамалының алдында құрбандық берді»
| ХАН
Елді басқаруға оның3орынбасары-уәзірлеркөмектесіп отырған
Ру,тайпа басшылары-көсемдер
Қаңлы елі 5 иелікке бөлінді
Кіші қағандар ұлы қағандарға бағынды
Қаңлы тайпасының 120 мың түтіні (отбасы)
| Қаңлы елі Қытай,Рим,Кушан мемлекеттерімен экономикалық,мәдени,саяси байланыс жасаған.
Б.з.б 46-36 жылы қаңлылардың Қытайға қарсы тұрған ғұндарға көмектескенін ғалымдар анықтаған.
Қытай деректері бойынша қаңлылар күшейген кезде,оларға сарматтар мен аландар тәуелді болған
| Қауыншы және Отырар-Қаратау мәдениеті деп археологтар атайтын үлкен ескерткіштері сақталған.
Металл өндірісінің орталығы-Шаш-Илақ
Метал өңдеудің ірі орталығы - Құлата
| Жылқы, қой, ешкі, сиырсияқты үй малдарын өсірген.
Қаңлылар қосымша Аң аулау кәсібімен айналысқан.
Әйелдер арасында жүн өңдеу кәсібі жақсы дамыған
Егін шаруашылығымен айналысқан Сырдарияаңғарларында дәнді және бау-бақша дақылдарын өсірген.
Шыршықөзенінің оң жағалауында Зах
каналы қазылған
Сол жағалауынан Ханарықарығы тартылды.
|
| Ғұндар
| Б.з.б.ІV-б.з.ІІІ ғ.
| Б.з.б. ІІІ ғ. соңы – ғұн атауы қытай деректерінде пайда болған.
Рим тарихшысы АммианМарцеллин («Іс-қимыл» кітабы» 31 кітап): «Ғұндар жақсы шыныққан, олар отты қажет етпейді»
Византия елшісі Прииск: ғұн әміршісінің сарайы туралы туралы сипаттаған. 448 ж. Аттила сарайында болған ол: «Бір көрген адам Аттиланы нағыз азиаттық екенін бірден айтады..». Оны сарайдағы аппақ тастан қаланған монша ерекше таңқалдырған.
Қытай дерегінде:«.. олардың елшісі қолындағы шаньюйдің сенім таңбаларымен көрші елдерге барады..»
Қытай жылнамаларында: «б.з.б.ІV-ІІІ ғ.ғ. ғұндар бірлестігі Байкалдан Ордосқа дейінгі аралықта құрылған»
Итальян композиторы Д.Верди (1846 ж. қойылған) «Аттила» операсын жазды.
Неміс Цахариас Вернер «Ғұн патшасы Аттила» атты 5 актілі трагедия жазған.
Француз Т.Амеди «Аттила мұрагерлерінің тарихы»
М.Қашқари (ХІ ғ.) ғұндардың отырықшылыққа көшкенін және түркілене бастағанын жазады.
| ШАНЬЮЙ (ТӘҢІРҚҰТ)
Мөде
Чжи – чжи
Аттила (400-453) Қазақ ғалымдарынан Аттила туралы алғаш рет жазып, ғылымға енгізген – Ш.Уәлиханов
Патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті болған. Ғұндар 24 руға бөлінген. Олардың басында ағамандар тұрған. Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмысістеген. Әскеритұтқындардан құралған құлдарда болған
| Б.з.б 209 жылы Орталық Азияда ғұндарды Мөде басқарды
Қытайдың Хань әулетінің негізін қалаушы Лю-Банды жеңді.
Б.з.б 55 жылы 2-ге бөлінді
| Ғұндар көшпеліөмір кешті.
Қолөнер шеберлері жүннен төсенішпен кілемдертоқыған.
Ғұндардың астық сақтайтын ұралары табылған жерлер-үй жайлардың іші
Полихромдық стиль жақсы дамыған
| Шаруашылық-мәдени типінің негізі - көшпелі мал шаруашылығы. Мал өсіру, әсіресе жылқы өсіру басты рөл атқарды. Сондай-ақ қой өсіру, аң аулау, егіншілік дамыды
|
| Сарматтар
| Б.з.б.VІІІ-б.з.V ғ.
| Б.з.б. ІІІ ғ. – сармат атауы көне дәуір авторларының еңбектерінде берілген.
Б.з.б. VІІІ ғ. – сарматтарды тарихи деректерде савроматтар деп атаған.
Сарматтар туралы грек, рим тарихшылары (Геродот, Диодор, үлкен Плиний, Полибий) жазып кеткен.
| ПАТША
Сарматтар қоғамындағы әскери демократия басқа көшпелілерінен өзгеше болды.
Сарматтардың әйелдері жасақ құрамына кірген.Оған олардың қабірлерінен қару –жарақтың көп табылуы дәлел.
Сармат қоғамында әскери демократия әйелдерге де қатысты болды.
Сарматтар әйелдердің қоғамдағы рөлі,орны басқа көшпелі тайпаларға қарағанда жоғары тұрды.
| Б.з.б 2 ғасырда қазіргі Батыс Қазақстан жерінің батыс аймағындағы жерлерді біртіндеп жаулап,Қара теңіздің солтүстік аймақтарына дейін жетті.
Ғалымдар Оңтүстік Орал,Еділ бойы,Батыс Қазақстан жеріндегі:
-сарматтардың саны 10 мыңға
-Б.з.б 3-2 ғасырда 20 мыңға жуық
-Б.з.б I-б.з I ғасырлардың аралығында 5-7 мың адам болған
| Негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы
Қой мен жылқы
малдарын көп өсірген.
Қосымша кәсібі егіншілік
| Сармат ескерткіштері Қазақстанның батыс бөлігінде кездеседі.
Ескерткіштері
Жайық, Елек, Жем
өзендерінің
алқаптарына жақын
оналасқан.
Бесоба қорымы
Абыз әйелдері
жерленген.
Сынтас
қорымы
3 жауынгер
жерленген.
|
| | | | | | | | | |
