Лы Жүздің Ресейге қосылуы

ХІХғ. бсында Ресейге қосылмаған қазақ жері Жетісу болды.Сондықтан да Ресей экономикалық және саяси мүдделеріне орай Жетісу мен Іле өңірлеріне көз тікті.

1817ж.Ұлы жүздегі жалайыр руы бірінші болып Ресей бодандығын қабылдап,Сүйік Абылайханұлы қарамағындағы жалайыр руымен (66мың адамымен)Ресей құрамына өтуді қалайтыны туралы патша үкіметіне мәлімдеме жасады.

1824 жылы Абылай ханның немерелері (14 сұлтан) мен Әділ төре басшылығымен Ұлы жүздің 165 мың адамы Ресей билігін мойындады.

1825ж.Ұлы жүздің үйсін руы да өз жерлерінде Ресейлік сыртқы округті ашуға келісім берді.1863ж.Ресей құрамына 5 мың шаңырақ бестаңбалы;4 мың шаңырақ қоңырат рулары енді.

ХІХ ғ. 20-30 жылдары Қазақстанды отарлау ниетімен «Азия комитеті»

құрылды.

ХІХ ғ.40ж.Оңтүстік Қазақстанда Ресей Ақтау,Алатау,Қапал бекіністерін салды.Қапал бекінісі 1847ж. салынып,1848ж.10 қаңтарда Қапалда Ұлы жүзді басқаратын Ресей приставтығы тағайындалды.

1845ж.7 шілдеде қоқоандықтардың Қаскелең өзені бойындағы басты тірегі саналған Таушүбек бекінісін Карбышев бастаған орыс әскерлері қантөгіссіз басып алды,бұл топты би Тайнеке Досетұлының жігіттері қолдаған болатын.1853ж.орыс әскерінң қолбасшысы Перовский қоқандықтардың Ақмешіт бекінісін басып алды.(қазіргі Қазалы қаласы ХІХғасырда Райым бекінісі деп аталған).1853ж.Талғар мен Іле бойында Іле бекетін тұрғызған Ұлы жүз приставы Перемышельский 1854ж.бұрынғы Алматы қонысының орнына жаңадан Верный бекінісін тұрғызды.1855ж.Қапалдағы Ұлы жүз приставының резинденциясы Верныйға көшірілді.1856ж.бастап Верныйға Ресейдің орталық аудандарынан әсіресе,Воронежден қоныс аударушылар көбейді.Том губерниясынан келген Осип Мамнев деген казак Іле Алатауы бойында бал (омарта)шаруашылығының негізін салды.1857ж.Верныйда тұнғыш су диірмені,ал 1858ж.сыра зауыты ашылды.ХІХ ғ.60ж.(1864ж.)Верныйда әлемге әйгілі ғалым Ш.Уәлиханов тұрды.(Ол Чернявтың отрядында жүріп,1864 ж.Әулиеата бекінісін басып алуға қатысқан болатын).Верный кейін Іле қонысы деп аталды.

1859ж.Ұлы жүзде Ресейдің сенімді тірегі саналған Қастек бекінісі тұрғызылып,бұл қамал қоқандықтардың шабуылына тосқауыл қойды.

ХІХ ғ.ортасында Қоқан ханы Жетісуды өз қолында ұстап қалу үшін Әулиеата,Мерке,Пішпек,Тоқмақ бекіністерін салып,әскери күш-қуатын нығайту шараларын жүргізе бастады.1860жылы полковник Циммерман Тоқмақ,Пішпек бекіністерін басып алды (1860ж.5 күндік қоршаудан кейін Қоқан хандығының Жетісудағы Пішпек бкінісі құлады)

ХІХ ғ.50ж. Орта Азия үшін Ресейдің басты бәсекелесі Англия болатын.

Ағылшындардың қолдануына сенген Қоқан хандығы 1860ж.19-21 қазанда Ұзынағаш түбінде орыстармен соғысты.Ресей мен Қоқан арасындағы соғыста қазақ феодалдары екіге бөлініп,екі жақта да соғысты.Мәселен,осы шайқаста Кенесарының баласы Сыздық Ресей патшалығына қарсы күресті.Қазақстанның Ресейге қосылуы қарсаңында Ұлы жүздегі аттары аңызға айналған батырлар Сұраншы батыр,Шаян батыр,Жайнақ би Қоқандықтарға ашық қарсы шығып,Ресей әскерлерін қолдады.Ұзынағаш түбіндегі соғыстың нәтижесінде екі жақтың шығыны мынадай болды:орыстардан 2 жауынгер қаза тауып,32 адамы жараланса;қоқандықтар 400 жауынгерінен айырылған.1860 жылғы Ұзынағаш шайқасының тарихы маңызы Жетісудың Қоқан езгісінен құтылуына ықпал етті.

1864ж.көктемде Ресей үкіметі Түркістан бекінісін басып алды,дәл осы жылы Черняев Шымкентті басып алды.1865ж.үш күндң\ік шайқастан кейін орыс әскерлері Ташкентті басып алды.Қоқан билеушісі Әлімқұл Бұхар хандығымен келісім жасауға тырысты.1866ж.Бұхар хандығының солтүстігіндегі қазақтар өзбектермен қатар Ресейдің билігін мойындады.1867ж.Бұхар хандығының жерлері де Ресей империясына өтті.1868ж.келісім бойынша Қоқан хандығына қарасты жерлер Түркістан генерал-губернаторлығына бағындырылды.

1873ж.орыс әскері Хиуа хандығын басып алды.Хиуа хандығының Ресейден жеңілісі Хиуа билігіндегі қазақтардың толық бөлініп шығуын тездетті.

Ресейдің Қазақстанды қосып алуы мен жауап алуы ХІХ ғасырдың 60 жылдары аяқталды.Қазақстанның Ресейге қосылу процесі 150 жылдай уақытқа созылып,бүкіл Қазақстан жері 1864-1863 жылдардан кейін (Әулиеата,Түркістан,Шымкент бекіністерінің алынуы)Ресейге қосылды.